KS. TADEUSZ ŒLIPKO SJ ZARYS ETYKI SZCZEGÓ OWEJ Tom 1 Etyka osobowa Wydanie III Wydawnictwo WAM Kraków 2009
SPIS TREŒCI PRZEDMOWA 17 WPROWADZENIE 1. Potrzeba uœciœlenia terminu etyka szczegó³owa 19 2. Uœciœlenie terminu etyka szczegó³owa 20 3. Teoretyczna ranga etyki szczegó³owej 22 4. Najogólniejsza klasyfikacja podstawowych kategorii ludzkiego dzia³ania 25 TRAKTAT O RELIGIJNOŒCI DZIA I NORMY REGULUJ CE STOSUNEK OSOBY WZGLÊDEM BOGA Geneza i sformu³owanie problematyki oraz najwa niejsze stanowiska 35 1. Podstawowe fakty 36 2. Filozoficzny opis postawy religijnej i ateistycznej 36 a. Postawa religijna 36 b. Postawa ateistyczna 38 3. Rozwój i klasyfikacja pogl¹dów 40 a. Przegl¹d stanowisk 40 b. Klasyfikacja stanowisk 41 Postawa religijna jako obowi¹zek moralny 43 1. Nawi¹zanie 43 2. Analiza postawy religijnej 43
6 Spis treœci 3. Pojêcia 45 a. Religia 45 b. Magia 46 c. Religijnoœæ 46 4. Za³o enia metodologiczne 47 5. Moralny imperatyw zajêcia przez cz³owieka postawy religijnej 48 I Moralny obowi¹zek uznania prawdziwej religii 52 1. Donios³oœæ zagadnienia 52 2. Przes³anki zagadnienia 53 a. Zasada poznawalnoœci Boga 53 b. Sens terminu prawdziwe poznanie Boga 53 c. Ogólnonormatywny i podmiotowy aspekt postawy religijnej 53 d. Religie naturalne i objawione 54 3. Religie naturalne 54 4. Religie objawione 55 5. Elementy duchowej treœci postawy religijnej 55 a. Uwielbienie (adoracja) i ofiara, ekspiacja 56 b. Modlitwa 57 c. Œlub i przysiêga 58 d. Formy moralnego z³a w zakresie religijnoœci 58 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Postawa religijna a pewnoœæ istnienia Boga 59 2. Religia a moralnoœæ 60 a. Rozwój pogl¹dów 60 b. Pytania 61 c. Odpowiedzi 61 V Ateizm w œwietle etyki 67 1. Nawi¹zanie 67 2. Filozoficzna analiza postawy ateistycznej 67 3. Pojêcie postawy ateistycznej 68 4. Ocena ateistycznej postawy yciowej w œwietle obiektywnych kryteriów moralnych 68 5. Przes³anki do sformu³owania moralnej oceny postawy ateistycznej w aspekcie podmiotowym 69 6. Ocena postawy ateistycznej w aspekcie podmiotowym 71 7. Problem ateizmu postulatywnego 72
Spis treœci 7 DZIA II OSOBA LUDZKA JAKO PODMIOT UPRAWNIEÑ I OBOWI ZKÓW WZGLÊDEM SAMEJ SIEBIE Aksjologiczny status uprawnieñ i obowi¹zków osoby wzglêdem samej siebie 77 1. Interpretacja socjologistyczna 77 2. Kierunki personalistyczne 78 3. Intraosobowy czy ekstraosobowy charakter praw i obowi¹zków osoby wzglêdem siebie 78 4. Najwa niejsze kategorie praw i obowi¹zków osoby wzglêdem samej siebie 80 TRAKTAT I. PRAWA I OBOWI ZKI OSOBY WZGLÊDEM SIEBIE JAKO CA OŒCI Geneza problemu samobójstwa, jego istotny sens oraz najwa niejsze stanowiska 83 1. Samobójstwo jako fakt 83 2. Filozoficzny opis aktu samobójstwa 85 3. Historia problemu i jego typowe rozwi¹zania 87 a. Rozwój pogl¹dów 87 b. Klasyfikacja pogl¹dów 88 Moralne z³o samobójstwa bezpoœredniego i poœredniego, warunkowa dopuszczalnoœæ wystawienia ycia na pewn¹ œmieræ oraz nara enia siê na niebezpieczeñstwo œmierci 90 1. Ogólne za³o enia analizy aktów samobójczych 90 2. Analiza aktów samobójczych 92 3. Podstawowe pojêcia 96 a. Samobójstwo bezpoœrednie 96 b. Samobójstwo poœrednie 96 c. Wystawienie ycia na pewn¹ œmieræ 97 d. Nara enie ycia na œmieræ prawdopodobn¹ 97 4. Uzasadnienie tezy o absolutnym z³u i zakazie samobójstwa bezpoœredniego 98 a. Teza 98 b. Przes³anki uzasadnienia 99 c. Uzasadnienie 99
8 Spis treœci 5. Moralna kwalifikacja samobójstwa poœredniego, wystawienia ycia na pewn¹ œmieræ i nara enia siê na œmieræ 103 a. Samobójstwo poœrednie 103 b. Wystawienie ycia na niechybn¹ œmieræ 103 c. Nara enie ycia na niebezpieczeñstwo œmierci 104 6. Krytyka argumentu tradycyjnego tomizmu oraz etyki relatywistycznej 105 KONKLUZJE ETYCZNE 1. Przypadki nietypowej struktury aktów samobójczych 107 a. Strajk g³odowy 107 b. Przymusowa rezygnacja ze œrodków do ycia 108 c. Œmieræ zastêpcza 2. Samobójstwo z poœwiêcenia a mi³oœæ ofiarna 109 3. Eutanazja samobójcza 111 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Sport w œwietle etyki 112 2. Ascetyzm moralno-religijny 113 TRAKTAT II. PRAWA I OBOWI ZKI CZ OWIEKA WZGLÊDEM SWOJEGO CIA A Geneza problemu pijañstwa, jego istotny sens i historyczny rozwój 117 1. Pijañstwo jako fakt 117 2. Filozoficzny opis aktów u ycia alkoholu 119 3. Rozwój pogl¹dów i typowe rozwi¹zania 121 a. Historia problemu 121 b. Klasyfikacja pogl¹dów 123 Moralne z³o aktów opilstwa (upicia siê) zupe³nego i czêœciowego oraz na³ogu pijañstwa 124 1. Analiza zjawiska u ycia alkoholu 124 2. Podstawowe pojêcia 128 a. Opilstwo (upicie siê) zupe³ne 129 b. Opilstwo (upicie siê) niezupe³ne 130 c. Pijañstwo, czyli na³óg opilstwa 130 d. Konsumpcyjne u ywanie alkoholu 131 3. Moralne kwalifikacje poszczególnych aktów u ywania alkoholu i ich uzasadnienie 131
Spis treœci 9 a. Wewnêtrzne z³o moralne opilstwa zupe³nego i niezupe³nego 131 b. Moralne z³o na³ogu pijañstwa 135 c. Moralna dopuszczalnoœæ konsumpcyjnego u ywania alkoholu 136 4. Problem alkoholizmu 137 5. Pochwa³a trzeÿwoœci i drogi do jej realizowania 138 ZAGADNIENIA DODATKOWE Narkomania jako problem etyczny 140 a. Aktualnoœæ problemu 140 b. Dzia³ania narkotyzuj¹ce 141 c. Podstawowe pojêcia 141 d. Kwalifikacja moralna dzia³añ narkotyzuj¹cych 144 e. Moralna kwalifikacja narkomanii 146 TRAKTAT III. PRAWA I OBOWI ZKI OSOBY W SFERZE YCIA DUCHOWEGO Geneza problemu wolnoœci sumienia i nauki, jego wstêpne sformu³owanie i historyczny rozwój 150 1. Ustalenie faktu 150 2. Filozoficzny opis prze ycia wolnoœci sumienia i nauki 151 3. Historia problemu 154 a. Rozwój pogl¹dów 154 b. Klasyfikacja pogl¹dów 160 4. Okreœlenie stanowiska i porz¹dek rozwa añ 161 Wolnoœæ sumienia naturalnym, ale ograniczonym uprawnieniem moralnym osoby 162 1. Wstêpne uwagi metodologiczne 162 2. Analiza zjawiska wolnoœci sumienia 163 3. Pojêcie wolnoœci sumienia 167 4. Wolnoœæ sumienia naturalnym uprawnieniem osoby 168 5. Wolnoœæ sumienia ograniczonym uprawnieniem osoby 171 a. Ograniczenia zewnêtrzne (ewidentne) 171 b. Ograniczenia wewnêtrzne (kontrowersyjne) 172 6. Wolnoœæ sumienia a autorytet 176 a. Problem 176 b. Obrona autorytetu 176 c. Granice autorytetu 177
10 Spis treœci 7. Krytyczna ocena rozwi¹zañ nieadekwatnych 178 a. Liberalna koncepcja wolnoœci sumienia 178 b. Liberalizuj¹ce stanowisko teologów katolickich 179 c. Pogl¹d L. JANSSENSA 179 I Prawo cz³owieka do wolnoœci religijnej 181 1. Wolnoœæ religijna a wolnoœæ sumienia 181 2. Pojêcie wolnoœci religijnej 181 3. Naturalny charakter prawa do wolnoœci religijnej i jego ograniczenie 182 KONKLUZJE ETYCZNE 1. Prawo do wolnoœci zajêcia ateistycznej postawy yciowej 184 2. Obowi¹zki dobrego sumienia religijnego 185 3. Obowi¹zki religijnego sumienia prawdziwego 186 ZAGADNIENIA SZCZEGÓ OWE 1.Dobresumieniereligijneaautorytet 187 2. Stanowisko marksistowskie a etyka chrzeœcijañska w sprawie wolnoœci religijnej 188 V Prawo cz³owieka do wolnoœci nauki i s³owa 190 1. Analiza zjawiska wolnoœci nauki i s³owa 190 2. Pojêcie wolnoœci nauki i s³owa. Okreœlenie stanowiska etyki chrzeœcijañskiej 194 3. Uzasadnienie prawa do wolnoœci nauki 195 4. Uzasadnienie prawa do wolnoœci s³owa i jego etycznych granic 196 a. Odmiennoœæ moralnego statusu prawa do wolnoœci s³owa 196 b. Istnienie prawa do wolnoœci s³owa 196 c. Ograniczony charakter prawa do wolnoœci s³owa 197 5. Regu³y stosowania zasady etycznych granic wolnoœci s³owa 197 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Prawo do wolnoœci nauki a œwiatopogl¹dowe uwarunkowania filozofii chrzeœcijañskiej 200 2. Dialog a œwiatopogl¹dowe spory 201
Spis treœci 11 DZIA III ETYKA RELACJI MIÊDZYOSOBOWYCH TRAKTAT I. MORALNOŒÆ RELACJI MIÊDZY OSOBAMI WE WZAJEMNYM ODNIESIENIU DO SIEBIE Moralny obowi¹zek mi³owania ka dego cz³owieka 207 1. Mi³oœæ cz³owieka: fakt etyczny i jego opis 207 2. Historia problemu 209 a. Rozwój pogl¹dów 210 b. Klasyfikacja pogl¹dów 211 3. Analiza filozoficzna 211 4. Pojêcie i uzasadnienie imperatywu mi³oœci bliÿniego 215 a. Pojêcie mi³oœci bliÿniego i sformu³owanie odnoœnego imperatywu 215 b. Uzasadnienie tezy 216 5. Niezbêdnoœæ antropologii 217 KONKLUZJE ETYCZNE 1. Mi³oœæ bliÿniego a chrzeœcijañstwo 218 2. Mi³oœæ bliÿniego a dyskryminacja cz³owieka 219 3. Mi³oœæ bliÿniego a sprawiedliwoœæ 219 Obowi¹zek szanowania ycia ludzkiego a dopuszczalnoœæ zabicia cz³owieka we w³asnej obronie 221 1. Obowi¹zek szanowania ycia ludzkiego 221 2. Fakty i problem 222 3. Historia problemu i klasyfikacja stanowisk 224 a. Rozwój pogl¹dów 224 b. Klasyfikacja pogl¹dów 226 4. Preliminaria rozwi¹zania 227 a. Zabicie cz³owieka aktem wewnêtrznie z³ym 227 b. Zabicie cz³owieka we w³asnej obronie aktem bezpoœrednio zabójczym 229 5. Podstawowe pojêcia 231 6. Przes³anki rozwi¹zania 232 a. Negacja idei konfliktu praw 233 b. Zasada aksjologicznej równoœci ludzi 234 7. Rozwi¹zanie problemu 234 8. Rozszerzenie granic stosowalnoœci zasady samoobrony 236
12 Spis treœci KONKLUZJE ETYCZNE 1. Moralne z³o przerywania ci¹ y 237 a. Antropologiczne uwarunkowanie problemu 237 b. Etyka relatywistyczna 238 c. Przerywanie ci¹ y w œwietle etyki chrzeœcijañskiej 240 2. Moralne aspekty transplantacji serca 243 a. Rozwój wydarzeñ i problem 243 b. Pogl¹dy etyków 244 3. Klonowanie cz³owieka w œwietle etyki 245 a. Rozwój techniki klonowania 245 b. Opis techniki klonowania 246 c. Moralne aspekty klonowania 247 4. Eutanazja zabójcza 251 a. Najwa niejsze formy eutanazji zabójczej 251 b. Koncepcje proeutanatyczne i ich krytyka 252 c. Stanowisko etyki chrzeœcijañskiej 253 5. Pomoc przy umieraniu 255 a. Zagadnienia wstêpne 255 b. Dopuszczenie œmierci 259 c. Pos³uga na rzecz umieraj¹cych 264 d. Przygotowanie do pos³ugi na rzecz umieraj¹cych 266 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Moralne aspekty eksperymentów lekarskich na ludziach 267 a. Rys historyczny 267 b. Pojêcie i typologia eksperymentów na ludziach 268 c. Moralna kwalifikacja eksperymentów lekarskich 268 2. Obowi¹zek ratowania ycia i zdrowia 270 3. Etyka kierowcy pojazdów mechanicznych 272 TRAKTAT II. ETYKA SEKSUALNA Geneza problematyki etyki seksualnej. Historia najwa niejszych pogl¹dów oraz dyspozycja dalszych rozwa añ 277 1. Podstawowe fakty 277 2. Filozoficzny opis zachowañ seksualnych 278 3. Historia problemu 281 a. Rozwój pogl¹dów 281 b. Klasyfikacja pogl¹dów 283 4. Okreœlenie stanowiska 284
Spis treœci 13 Antropologiczne podstawy etyki seksualnej 285 1. Ustalenie punktu wyjœcia 285 2. Pojêcie osoby 286 3. Analiza p³ciowoœci 287 a. Strona somatyczna 288 b. Strona zmys³owo-psychiczna 289 c. Przyjemnoœæ i celowoœæ w strukturze p³ciowoœci 291 4. Analiza mi³oœci erotycznej 292 a. Wstêpne sformu³owania 292 b. Swoistoœæ mi³oœci erotycznej 292 c. Rodzaje i atrybuty mi³oœci erotycznej 294 I Szczegó³owa deontologia seksualnych zachowañ cz³owieka 297 1. Naczelna zasada normatywna etyki seksualnej 297 a. Problem 297 b. Ujêcia jednostronne 297 c. Podstawowe elementy rozwi¹zania 298 d. Sformu³owanie naczelnej zasady szczegó³owej deontologii seksualnej 300 e. OdpowiedŸ na trudnoœci 300 2. Deontologia autoseksualnych zachowañ cz³owieka 301 a. Oceny i normy pozytywne 301 b. Oceny i normy negatywne 302 3. Deontologia heteroseksualnych zachowañ cz³owieka 304 a. Obowi¹zek przedma³ eñskiej wstrzemiêÿliwoœci seksualnej 305 b. Oceny i normy pozytywne 308 c. Oceny i normy negatywne 310 4. Szczegó³owa deontologia seksualna a moralny autentyzm postêpowania cz³owieka 317 5. Czystoœæ seksualna i praktyka ycia 319 TRAKTAT III. DOBRA DUCHOWE: HONOR, DOBRA S AWA, PRAWDA Etyczne aspekty dobrego imienia i honoru 323 1. Fakt i jego opis 323 2. Historia i stan pogl¹dów 325 3. Analiza zjawiska honoru i dobrej s³awy 326 4. Podstawowe pojêcia 328
14 Spis treœci 5. Twierdzenia i uzasadnienie 330 a. Ka dej osobie ludzkiej przys³uguje z natury prawo do honoru i dobrej s³awy 330 b. Ka dej osobie ludzkiej przys³uguje prawo do obrony nale nego jej prawa do honoru i dobrej s³awy 331 c. Do œrodków zdatnych do obrony zagro onego prawa do honoru i dobrej s³awy nie nale y stosowanie si³y fizycznej, tym bardziej pozbawienie ycia sprawcy doznanej krzywdy 331 6. Zabezpieczenie honoru i dobrej s³awy 335 Geneza etycznej problematyki mowy, rozwój pogl¹dów, prezentacja stanowiska 337 1. Mowa a jêzyk 337 2. Fakt i jego opis 338 3. Historia problemu 340 a. Rozwój pogl¹dów 340 b. Klasyfikacja stanowisk 342 3. Prezentacja stanowiska 342 I Obiektywna i absolutna wartoœæ moralna prawdomównoœci, wewnêtrzne z³o k³amstwa 344 1. Filozoficzna analiza mowy 344 a. Mowa naturalny znak myœli 344 b. Mowa zjawisko intersubiektywne 346 c. Mowa formalna i mowa materialna 346 d. Cele mowy formalnej i mowy materialnej 349 e. Przekazywalna i nieprzekazywalna myœl osoby mówi¹cej 351 2. Pojêcia i twierdzenia 352 3. Uzasadnienie 353 4. Krytyka teorii fa³szomówstwa i k³amstwa u ytecznego 355 a. Teoria fa³szomówstwa 355 b. Teoria k³amstwa u ytecznego 356 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Nietypowe formy nieprawdy 357 a. Wypowiedzi enigmatyczne 357 b. Dostosowanie siê do sposobu myœlenia s³uchaczy 357 c. Wzgl¹d na osobê s³uchaj¹c¹ 358 d. Niektóre zwroty grzecznoœciowe 358 2. Fikcje potoczne i literackie 359
Spis treœci 15 V Zagro enie sekretu i jego obrona 360 1. Postawienie problemu 360 2. Pojêcie sekretu i jego rodzaje 360 3. Analiza zjawiska zagro enia sekretu 361 4. Œrodki obrony sekretu w wypadku niewczesnego natrêctwa 362 5. Œrodki obrony sekretu w sytuacji niesprawiedliwej agresji s³ownej 364 a. Koniecznoœæ i w³aœciwoœæ œrodka obrony sekretu 364 b. Teoria mowy defensywnej 365 c. Teorie niewystarczaj¹ce 369 TRAKTAT IV. DOBRA MATERIALNE: W ASNOŒÆ I P ACA Prawo osoby do posiadania dóbr gospodarczych i jego spo³eczne obci¹ enie 375 1. Fakt w³asnoœci i jego opis 375 2. Historia problemu 376 a. Rozwój pogl¹dów 376 b. Klasyfikacja pogl¹dów 379 3. Przes³anki metodologiczne 380 4. Terminy i teza 382 5. Uzasadnienie tezy 383 6. W³aœciwoœci prawa w³asnoœci prywatnej 385 7. Tytu³y posiadania 386 8. Pauperyzm 387 9. Dobroczynnoœæ 388 ZAGADNIENIE DODATKOWE 1. Prawo cz³owieka do zdrowego œrodowiska naturalnego 389 a. Geneza problemu 389 b. Dzia³ania twórcze i degradotwórcze 390 c. Etyczny sens problemu ekologicznego 391 d. Laickie koncepcje etyki ekologicznej 392 e. Etyka cz³owieka w³odarza przyrody 392 Moralne podstawy prawa do pracy i sprawiedliwej p³acy 397 1. Postawienie problemu 397 2. Historia problemu 398 a. Rozwój pogl¹dów 398 b. Typowe stanowiska 400
16 Spis treœci 3. Definicja pracy ludzkiej 400 4. Znaczenie pracy i jej godnoœæ 401 5. Obowi¹zek pracy 403 a. Obowi¹zek pracy w ogóle 403 b. Obowi¹zek pracy zarobkowej 404 c. W³aœciwoœci prawa i obowi¹zku pracy 404 6. Cele pracy 405 7. Prawa i obowi¹zki pracy 406 a. Prawa pracy 406 b. Obowi¹zki pracy 407 8. Zagadnienie sprawiedliwej p³acy 409 a. Pojêcie, zagadnienie i stanowiska 409 b. Natura moralna cz³owieka Ÿród³em prawa pracownika do sprawiedliwej p³acy 410 c. Zagadnienie kryteriów sprawiedliwej p³acy 411 ZAGADNIENIE DODATKOWE 1. Problem wolnego czasu 413 a. Pojêcie 413 b. Tendencje rozwojowe 413 c. Problemy 414 d. Cywilizacja czasu wolnego 414 e. Indywidualne funkcje czasu wolnego 416 INDEKS OSOBOWY 419 INDEKS POJÊÆ 423