W stronę nowego klimatycznego kompromisu dla konkurencyjności europejskiej gospodarki szanse i wyzwania pakietu energetycznoklimatycznego

W stronę nowego klimatycznego kompromisu dla konkurencyjności europejskiej gospodarki szanse i wyzwania pakietu energetycznoklimatycznego Unii Europejskiej Maciej Bawół, Katarzyna Kłaczyńska, Anna Krakowińska, Adam Łazarski, Stanisław Poręba, Tomasz Siewierski, Piotr Szlagowski, Jarosław Wajer, Robert Zajdler Wstęp: prof. Władysław Mielczarski

W stronę nowego klimatycznego kompromisu dla konkurencyjności europejskiej gospodarki szanse i wyzwania pakietu energetycznoklimatycznego Unii Europejskiej Maciej Bawół, Katarzyna Kłaczyńska, Anna Krakowińska, Adam Łazarski, Władysław Mielczarski, Stanisław Poręba, Tomasz Siewierski, Piotr Szlagowski, Jarosław Wajer, Robert Zajdler

Jeżeli doceniają Państwo wartość merytoryczną niniejszej publikacji, zachęcamy do finansowego wsparcia przyszłych inicjatyw wydawniczych Instytutu. Spis treści W stronę nowego klimatycznego kompromisu dla konkurencyjności europejskiej gospodarki szanse i wyzwania pakietu energetyczno-klimatycznego Unii Europejskiej Maciej Bawół, Katarzyna Kłaczyńska, Anna Krakowińska, Adam Łazarski, Władysław Mielczarski, Stanisław Poręba, Tomasz Siewierski, Piotr Szlagowski, Jarosław Wajer, Robert Zajdler Redakcja: Piotr Szlagowski Pomoc w edycji: Maria Guzewska, Anna Molenda Zamknięcie składu: wrzesień 2012 Instytut Kościuszki 2012. Wszystkie prawa zastrzeżone. Krótkie partie tekstu, nieprzekraczające dwóch akapitów mogą być kopiowane w oryginalnej wersji językowej bez wyraźnej zgody, pod warunkiem zaznaczenia źródła. Tłumaczenie: Mikołaj Sekrecki (rozdział 9.1), Benedykt Olszewski (rozdział 9.3), Justyna Kruk (rozdział 9.4) Wprowadzenie Władysław Mielczarski...5 Streszczenie...9 1. Kwestia emisji gazów cieplarnianych Tomasz Siewierski...11 2. Analiza zobowiązań klimatycznych Unii Europejskiej Robert Zajdler...39 3. Charakterystyka systemu EU ETS Zespół EY...59 4. Koszty bezpośrednie zobowiązań pakietu energetyczno-klimatycznego dla Polski Zespół EY...75 5. Koszty pośrednie zobowiązań pakietu energetyczno-klimatycznego dla Polski Zespół EY...89 6. Szanse na zyski polskiej gospodarki z tytułu wdrażania pakietu energetyczno-klimatycznego Zespół EY...101 7. Bilans obciążeń i zysków z tytułu wdrażania pakietu energetyczno-klimatycznego w Polsce Zespół EY...111 8. Sytuacja w wybranych krajach członkowskich Adam Łazarski...117 9. Kierunki działań łagodzących skutki wdrażania pakietu energetyczno-klimatycznego Piotr Szlagowski i Zespół EY...139 Autorzy...159 Druk: Dante Media Instytut Kościuszki ul. Lenartowicza 7/4 31-138 Kraków e-mail: ik@ik.org.pl +48 12 632 97 24 www.ik.org.pl ISBN: 978-83-63712-05-1

Wprowadzenie Prof. Władysław Mielczarski Europejska polityka klimatyczna znajduje się w fazie przejściowej. Leżące u jej podstaw dwie główne idee: szerokiego wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE) i ograniczenia emisji CO 2 nie zostały we właściwy sposób wdrożone. Przeciętny udział OZE osiągnął w połowie 2012 r. 12,4%, co od 2008 r. stanowiło wzrost na poziomie raptem 1,9%. Optymistyczne prognozy na przyszłość omówią o możliwym wzroście na poziomie 6,3% do 2020 r. oraz o bardzo małym wzroście na poziomie 1,1% rocznie w latach 2020-2050. Niektóre Państwa Członkowskie już rozpoczynają wdrażanie środków mających na celu ograniczenie wzrostu udziału OZE poprzez cięcia subwencji. Nie wszystkie opinie wyrażone w niniejszej publikacji przez jej autorów odzwierciedlają oficjalne stanowisko programowe Instytutu Kościuszki. Stanowią one wkład w debatę publiczną. Tezy zawarte w publikacji odzwierciedlają stanowiska poszczególnych autorów, niekoniecznie stanowiąc opinie pozostałych. Europejski system Handlu Emisjami (ang. Emission Trading Scheme EU ETS) spowodował zwiększenie kosztów energii wyprodukowanej na bazie paliw kopalnych poprzez nałożenie na przemysł energetyczny obowiązku zakupu uprawnień do emisji CO 2. Jednakże system ten nie działa prawidłowo, a przynajmniej nie tak, jako oczekiwano. Ceny uprawnień do emisji CO 2 wahają się pomiędzy 6-8 EUR zamiast prognozowanych 30-40 EUR. Tak niskie ceny nie wpływają na produkcję energii elektrycznej przy wykorzystaniu paliw kopalnych. Unijny System Handlu Emisjami, tak jak każdy inny system oparty na chwiejnej równowadze pomiędzy liczbą uprawnień przeznaczonych na handel a zmiennym popytem na energię elektryczną, bardzo trudno jest kontrolować. Jakakolwiek bezpośrednia ingerencja w ten system jak ogłosiła Komisja Europejska mogłaby doprowadzić do jego dalszej deprecjacji. Z drugiej jednak strony perspektywa długofalowego kryzysu ekonomicznego i problemów w strefie euro skutkuje ostrożniejszym podejściem Państw Członkowskich do kwestii przyjęcia zobowiązań klimatycznych prowadzących do wyższych cen energii i większego obciążenia tych sektorów przemysłowych, które zużywają duże ilości energii, a także sektora publicznego. Sformułowano wiele pytań dotyczących europejskiej polityki klimatycznej. Czy możliwe jest ustalanie sobie tak ambitnych celów ograniczenia emisji do 2050 r., podczas gdy reszta światowych gospodarek nie zamierza pójść za przykładem Unii Europejskiej? Jak powinien wyglądać system, który najskuteczniej promuje wykorzystanie niskoemisyjnych technologii bez nadmiernego obciążania gospodarek Państw Członkowskich Unii? Co może doprowadzić do zmniejszenia konkurencyjności na globalnym rynku? Jak pokonać bariery techniczne utrudniające szeroki rozwój OZE, co wynika z ich dużej niestabilności jako źródeł produkcji 5

energii? Jak powinien wyglądać najlepszy system dotowania OZE, pozwalający na integrację OZE z rynkami energii, które charakteryzuje wysoki stopień konkurencji. Wszystkie te wyzwania stają się coraz bardziej realne i widoczne. W czerwcu 2012 r. Komisja Europejska opublikowała komunikat 1 dotyczący odnawialnej energii i jej roli, jako ważnego uczestnika na europejskim rynku energii. Komisja wskazuje, że aktualne inicjatywy polityczne nie są wystarczające do osiągania długofalowych celów polityki energetycznej i klimatycznej i jak sugeruje plan działania na rzecz energii odnawialnej do 2050 r., roczna stopa wzrostu w sektorze energii odnawialnej spadłaby z 6% do 1%. Jednym z wniosków wyciągniętym w dokumencie jest stwierdzenie, że niezależnie od tego jaką postać przybiorą cele w zakresie energii odnawialnej po 2020 r., muszą one stanowić gwarancję, że energia odnawialna będzie częścią europejskiego rynku energii, przy ograniczonym lecz skutecznym wsparciu w razie potrzeby i dobrze rozwiniętej wymianie handlowej. Niniejszy raport opublikowany przez Instytut Kościuszki stanowi bardzo ważny wkład w dyskusję na temat europejskiej polityki klimatycznej i powinien być uważnie przeanalizowany przez decydentów zarówno na szczeblu europejskim, jak i w poszczególnych krajach członkowskich. Istniejąca polityka klimatyczna została określona na lata 2008 2020. Stąd też nadszedł odpowiedni czas, by rozpocząć dyskusję na temat celów polityki klimatycznej wykraczających poza horyzont czasowy 2020 r. i konkretnych kroków umożliwiających ich osiągnięcie. Niniejszy raport opracowany przez Instytut Kościuszki można postrzegać jako istotny wkład w dyskusję na temat przyszłych celów europejskiej polityki klimatycznej oraz środków umożliwiających ich skuteczne wdrażanie. Niniejszy raport zawiera analizę możliwości i wyzwań, jakie niesie ze sobą unijny pakiet energetyczno-klimatyczny, ze specjalnym uwzględnieniem Polski. Przedstawia też rekomendacje dotyczące proponowanych zmian w polityce klimatycznej w celu utrzymania konkurencyjności europejskiej gospodarki. Obejmuje też charakterystykę dotychczasowych i obecnych tendencji dotyczących kwestii klimatycznych i skutków, jakie prowadzona polityka klimatyczna ma dla konkurencyjności różnych regionów na globalnych rynkach. Co więcej, zawiera także analizę zobowiązań klimatycznych przyjętych przez Unię Europejską oraz głównych mechanizmów mających na celu zagwarantowanie ich osiągnięcia. Analiza ta wskazuje, że straty Polski z tytułu niższego wzrostu PKB mogłyby wynieść do 2020 r. 15-30 mld EUR. Niniejszy raport stwierdza, że ogólny bilans możliwości i kosztów jest zdecydowanie negatywny. Stwierdzenie to stanowi jeden z najważniejszych wniosków, które należy wziąć pod uwagę dyskutując o nowych, bardziej ambitnych celach, jakie zakłada się w planie działania na rzecz energii odnawialnej do 2050 r. Jakakolwiek polityka klimatyczna musi znaleźć poparcie europejskiej opinii publicznej. Trudno jest zaś wypracować wspólne stanowisko odnośnie polityki klimatycznej w sytuacji, gdy niektóre kraje członkowskie i ich obywatele dotkliwiej odczuwają obciążenie z nią związane niż inne. Sukces europejskiej polityki klimatycznej będzie zależał w dużej mierze od solidarnego podziału kosztów wdrażania pakietu pomiędzy wszystkie kraje członkowskie. 1 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Energia odnawialna: ważny uczestnik europejskiego rynku energii, (COM(2012) 271 final). 6 Prof. Władysław Mielczarski Wprowadzenie 7

Streszczenie Niniejszy raport przedstawia analizę możliwości oraz wyzwań, jakie niesie ze sobą pakiet energetyczno-klimatyczny ze specjalnym uwzględnieniem Polski oraz rekomendacje dotyczące proponowanych zmian w polityce klimatycznej w celu utrzymania konkurencyjności europejskiej gospodarki. Obejmuje on: charakterystykę dotychczasowych i obecnych tendencji dotyczących kwestii klimatycznych i skutków, jakie polityka klimatyczna ma dla konkurencyjności różnych regionów na globalnych rynkach; analizę zobowiązań w kwestii klimatu podjętych na forum UE oraz głównych mechanizmów mających zagwarantować realizację celów unijnych (m.in. analizę unijnego Programu Handlu Uprawnieniami do Emisji CO 2 ); analizę kosztów i potencjalnych korzyści dla polskiej gospodarki wynikających z wdrożenia pakietu energetyczno-klimatycznego; analizę wpływu polityki klimatycznej UE na wybrane kraje członkowskie Unii; propozycję zmian w polityce klimatycznej UE mających na celu dostosowanie jej do zróżnicowanych modeli i etapów rozwoju gospodarczego, jakie są charakterystyczne dla poszczególnych Państw Członkowskich. Niniejszy raport pokazuje, że w przypadku Polski koszty związane z wdrożeniem pakietu energetyczno-klimatycznego, a w konsekwencji ogólny wzrost poziomu cen energii, pogorszenie się warunków prowadzenia działalności biznesowej w przemyśle energetycznym i sektorach charakteryzujących się wysoką emisyjnością oraz zwiększenie się skali występowania zjawiska ubóstwa energetycznego, przeważają nad możliwościami i korzyściami, jakie oferuje pakiet (np. w sferze rozwoju odnawialnych źródeł energii, sektora biopaliw czy poprawy wydajności energetycznej). Przewiduje się, że wymienione wyżej czynniki będą bezpośrednio odpowiedzialne za straty ponoszone przez Polskę z tytułu niższego PKB, które do 2020 r. mogą wynieść 15 30 mld EUR. Dlatego też autorzy niniejszego raportu wskazują, że bilans ogólny możliwości i kosztów jest dla polskiej gospodarki zdecydowanie negatywny. 9

Mnogość i różnorodność interesów pomiędzy Państwami Członkowskimi stawia pod znakiem zapytania założenia i cele wyznaczone przez politykę klimatyczną UE. W konsekwencji autorzy niniejszej publikacji sugerują przyjęcie umiarkowanej postawy dążącej do modyfikacji czy zmiany, ale nie porzucenia obecnego kierunku, w jakim podąża polityka klimatyczna UE. Wnioski raportu opierają się na przekonaniu autorów, że polityka klimatyczna UE powinna być opracowywana w taki sposób, by z jednej strony zagwarantować realizację jej celów, a z drugiej strony, by łagodzić negatywne skutki, jakie wywiera na gospodarki Państw Członkowskich UE. Polityka klimatyczna UE powinna więc uwzględniać następujące elementy: powiązanie celów klimatycznych z możliwościami ekonomicznymi Państw Członkowskich UE szczegółowa analiza takich możliwości powinna poprzedzać proces decyzyjny dotyczący wyznaczania celów polityki klimatycznej; powiązanie zobowiązań dotyczących klimatu przyjętych przez UE ze zobowiązaniami podejmowanymi w skali globalnej; wnioski dotyczące monitoringu zjawiska ucieczki emisji oraz ogólnego poziomu konkurencyjności gospodarki całej UE i jej Państw Członkowskich na globalnych rynkach; opracowanie mechanizmów kompensacyjnych na szczeblu unijnym, aby zagwarantować spójność społeczno-gospodarczą w duchu solidarności; zapewnienie stabilności rozwoju gospodarczego krajów członkowskich, które charakteryzują się zróżnicowanym stopniem dywersyfikacji koszyków energetycznych. 1. Kwestia emisji gazów cieplarnianych Tomasz Siewierski Obserwowane od końca XIX wieku ocieplanie się klimatu Ziemi stanowi niekwestionowany fakt. W porównaniu z początkiem XX wieku, temperatura Ziemi wzrosła o 0,8 C a największy wzrost odnotowano po 1980 r. Mimo istnienia kilku odrębnych, oddziałujących na klimat czynników zewnętrznych, jak zmiany w aktywności słonecznej, erupcje wulkanów czy przesunięcia orbity Ziemi względem Słońca, zdecydowana większość klimatologów za obecny stan rzeczy obwinia rosnące stężenie tak zwanych gazów cieplarnianych (ang. GreenHouseGases) w atmosferze. W okresie między początkiem XIX wieku a wczesnymi latami wieku XXI stężenie gazów cieplarnianych wzrosło od około 280 ppm do ponad 380 ppm. Choć paleoklimatolodzy 1 przyznają, że podobna, bądź nawet wyższa, koncentracja gazów cieplarnianych występowała już w historii Ziemi, to jednak obecne tempo zmian jest czymś bezprecedensowym oraz niemożliwym do wyjaśnienia jedynie za pomocą wspomnianych czynników zewnętrznych. Określenie gazy cieplarniane używane jest do opisu grupy gazów mających zdolność pochłaniania oraz emisji promieniowania podczerwonego a zalicza się do nich głównie: parę wodną (H 2 O), dwutlenek węgla (CO 2 ), metan (CH 4 ), podtlenek azotu (N 2 O) oraz ozon (O 3 ). Ich stężenie uzależnione jest od równowagi między źródłami (naturalne emisje gazów oraz te spowodowane aktywnością człowieka) oraz pochłaniaczami (usuwanie gazu z atmosfery drogą przemiany w inny związek chemiczny). Do głównych źródeł związanych z aktywnością człowieka, zwanych antropogenicznymi, zaliczamy: spalanie paliw kopalnych, wylesienie, działalność rolnicza związana z hodowlą oraz wykorzystaniem nawozów, działalność przemysłowa (np. produkcja cementu i stali), wykorzystanie chlorofluorowęglanów w urządzeniach chłodniczych Udział emisji CO 2 w efekcie cieplarnianym szacuje się na 25%. Naturalne źródła emisji dwutlenku węgla (np. lądy oraz wegetacja, oceany) uwalniają dwudziestokrotnie więcej tego gazu w porównaniu do tych związanych z działalnością człowieka, stanowią jednak również naturalne pochłaniacze CO 2 a równowaga w przypadku naturalnych źródeł jest przeważnie negatywna (oznacza to, że pochłaniają więcej dwutlenku węgla niż uwalniają). 1 Paleoklimatologia jest badaniem zmian klimatu na przestrzeni całych dziejów Ziemi. 10 11

Aby wyjaśnić obecny szybki wzrost temperatury, naukowcy konstruują skomplikowane modele klimatyczne, mające pomóc w określeniu wpływu czynników zewnętrznych oraz człowieka na zmiany klimatu. Choć nie znaleziono jeszcze na to niezbitych dowodów, istnieją jednak mocne argumenty wskazujące na emisje gazów cieplarnianych pochodzenia antropogenicznego, jako główny powód wzrostu stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze skutkujący globalnym ociepleniem. Odsuwając na bok niepewności oraz przedłużające się dyskusje odnośnie przyrody oraz przyczyn i konsekwencji globalnego ocieplenia wpływ działalności człowieka na klimat powinien zostać zminimalizowany a rozwój gospodarczy w najmniejszym możliwym stopniu ingerować w naturalny porządek przyrody. Należy to zrobić dla dobra zrównoważonego rozwoju oraz jakości życia przyszłych pokoleń. Wykres 1.1. Udział różnych sektorów gospodarki we wzroście stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze Gospodarka leśna i zmiana użytkowania terenów; 18% Rolnictwo; 13% Inna działalność przemysłowa; 3% Transport; 12% Jakkolwiek emisje gazów cieplarnianych pochodzenia antropogenicznego powiązane są z pewnymi płaszczyznami ludzkiej aktywności, z uwagi na znaczny udział wyemitowanego dwutlenku węgla, brak realistycznych alternatyw w innych sektorach gospodarki, jak również z przyczyn natury politycznej i społecznej, strategie walki z globalnym ociepleniem koncentrują się na emisjach przemysłowych, głównie tych związanych z sektorem energetycznym. 1.1. Polityka klimatyczna Inne sektory energetyczne; 13% Budownictwo i produkcja przemysłowa; 11% Odpady; 3% Produkcja energii elektrycznej i ciepła; 27% Do naczelnych zadań Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) należą utrzymywanie pokoju oraz rozwój społeczno-gospodarczy świata. Ochrona środowiska stanowi jeden z najważniejszych warunków zrównoważonego rozwoju, odpowiedzialnego korzystania z zasobów naturalnych oraz transformacji biosfery. Przyjmując odpowiedzialność w tej materii oraz dostrzegając zbliżające się problemy związane z szybkim tempem wzrostu gospodarczego w XX wieku, w 1972 r. ONZ powołało do życia Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP). Zajmuje się on różnorodnymi problemami dotyczącymi atmosfery, ekosystemów morskich i lądowych, zarządzaniem środowiskowym oraz sektorem technologii odnawialnych. UNEP wspiera finansowo związane ze środowiskiem badania i projekty rozwojowe. W 1988 r., wraz z inną agencją ONZ, Światową Organizacją Meteorologiczną (WMO), UNEP powołał do życia Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu (IPCC). IPCC został formalnie uznany przez ONZ na mocy rezolucji 43/53 a jego głównym zadaniem jest ocena naukowych danych na temat zmian klimatu, wpływu ludzkiej działalności na pogodę oraz metod i narzędzi łagodzących niebezpieczne antropogeniczne zaburzenia klimatu. IPCC nie prowadzi badań, nie zbiera i nie analizuje danych odnośnie klimatu, lecz publikuje raporty wraz z oceną informacji na temat zmian klimatu na podstawie poddanych recenzji naukowej oraz opublikowanych artykułów naukowych. W czerwcu 1992 r., podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju w Rio de Janeiro, w odpowiedzi na alarmujące raporty ONZ, organizacje pozarządowe, naukowe ośrodki badawcze i agencje ONZ zdołały wynegocjować międzynarodowy traktat środowiskowy zwany Ramową Konwencją Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC), którego celem miała być stabilizacja stężenia gazów cieplarnianych. Traktat podpisało 165 państw, ratyfikowało jednak tylko 50. Od maja 2011 r., stronami UNFCCC były już 194 państwa. Sam traktat nie nakładał na poszczególne kraje limitów emisji gazów cieplarnianych ani też nie zawierał mechanizmów ich egzekwowania. W następstwie porozumienia ustanowiono jednak krajowe wykazy emisji gazów cieplarnianych a poziomy emisji z roku 1990 zostały wybrane za punkt odniesienia dla przyszłych działań zmierzających do zmniejszenia emisji 2. Sygnatariusze traktatu postanowili, że spotkania będą odbywać się raz do roku a pierwsza Konferencja Stron Konwencji (COP) odbyła się w 1995 r. w Berlinie, nie poczyniono jednak wtedy postępu w kwestii dalszych działań. Druga Konferencja odbyła się w 1996 r. w Genewie i okazała się bardziej owocna, gdyż przyjęto naukowe konkluzje opublikowane przez IPCC w drugim raporcie (1995) oraz wezwano do wprowadzenia prawnych zobowiązań dla wszystkich sygnatariuszy, odrzucono jednak pomysł zharmonizowanej międzynarodowej polityki do walki z emisjami gazów cieplarnianych. Prawdziwy przełom dokonał się jednak podczas trzeciej COP w Kioto, która odbyła się w 1997 r. w Japonii. Podczas Konferencji, w następstwie intensywnych negocjacji, udało się osiągnąć międzynarodowe porozumienie znane powszechnie jako Protokół z Kioto. Dokument ten nakładał zobowiązanie do redukcji emisji głównie w odniesieniu do krajów rozwiniętych (kraje Aneksu I) oraz pozwolił krajom rozwijającym się (w tym Chinom i Indiom) na nadrobienie zapóźnienia w stosunku do krajów rozwiniętych, które w XIX i wczesnym XX wieku przeszły transformację przemysłową oraz cieszyły się owocami szybkiego rozwoju gospodarczego bez jakichkolwiek ograniczeń emisji. Protokół wszedł w życie 16 lutego 2005 r. Początkowo porozumienie podpisały tylko 83 kraje a kolejne zrobiły to w późniejszym terminie. Zgodnie z artykułem 25, Protokół miałby wejść w życie jeśli zostałby ratyfikowany przez nie mniej niż 55 stron Konwencji, wraz ze stronami określonymi w Aneksie I, który z kolei dotyczył przynajmniej 55% wszystkich kryteriów dla emisji dwutlenku węgla ustalonych dla krajów wymienionych w Aneksie I. 2 W związku z trwającym procesem transformacji gospodarczej, niektóre kraje, w tym Polska, wystąpiły o przyznanie im możliwości wybrania innego roku referencyjnego dla wyznaczenia kryteriów. Ostatecznie jako kryterium przyjęto dla Polski poziom emisji gazów cieplarnianych z roku 1988. 12 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 13

Od listopada 2009 r. porozumienie ratyfikowało 187 państw oraz jedna regionalna organizacja gospodarcza (Komisja Europejska), odpowiedzialnych w sumie za ponad 63,9% całkowitej emisji gazów cieplarnianych z 1990 r. dla krajów z Aneksu I. USA podpisały Protokół, jednak dziesięć państw odmówiło jego ratyfikacji dopóki kraje rozwijające się nie zostaną obłożone podobnymi zobowiązaniami. Ostatnio (w grudniu 2011) rząd kanadyjski skorzystał z prawa pozwalającego na formalne odstąpienie od Protokołu z Kioto kiedy okazało się, że kraj nie jest w stanie sprostać nakładanym na niego zobowiązaniom już na pierwszych etapach jego implementacji 3. Na mocy Protokołu, 37 krajów określanych jako kraje Aneksu I zobowiązało się do redukcji emisji czterech gazów cieplarnianych oraz dwóch innych grup gazów (hydrofluorowęglanów oraz perfluorowęglanów). Podczas negocjacji, kraje Aneksu I (w tym USA) wspólnie zgodziły się na redukcję emisji gazów cieplarnianych średnio o 5,2% w latach 2008-2012 w stosunku do wcześniej wyznaczonych kryteriów. Skutkiem braku ratyfikacji traktatu ze strony USA, ogólna redukcja emisji dokonana przez kraje Aneksu I spadła z 5,2% do 4,2% poniżej wyznaczonego poziomu. Protokół wprowadził trzy mechanizmy elastyczności celem wzmocnienia procesu redukcji emisji gazów cieplarnianych: Handel emisjami (ET), dający krajom uprzemysłowionym możliwość handlu pozwoleniami na emisję gazów cieplarnianych w obrębie limitów określonych w krajowych wykazach emisji. Wspólne Wdrożenia (JT) stanowiące mechanizm offsetowy oraz dające krajom rozwiniętym (krajom Aneksu I) możliwość inwestowania w przedsięwzięcia w innych krajach rozwiniętych, gdzie koszt redukcji emisji jest niższy, uzyskując w ten sposób kredyty, które mogą być z kolei użyte dla dopełnienia kwot krajowych. Mechanizm Czystego Rozwoju (CDM), będący rodzajem mechanizmu offsetowego, zaprojektowany jest do pomocy krajom rozwijającym się (krajom spoza Aneksu I) w ograniczaniu emisji gazów cieplarnianych w sposób bezpieczny dla ich rozwoju gospodarczego. Handel Emisjami (ET) Handel emisjami może przybrać kilka form: Engine cover ( Bubbles ) ma zapewnić grupie podmiotów emitujących gazy cieplarniane maksymalny całkowity poziom emisji przez zezwolenie im na zastosowanie najpopularniejszych efektywnych sposobów redukcji emisji. W tym przypadku źródło emisji może również należeć do tego samego podmiotu, a emisje są sumowane. Mechanizm kompensacji (offset) pozwalający operatorom inwestować w instalacje należące do innych podmiotów. Kredyty redukcji emisji (Emission Reduction Credits) pozwalające podmiotom niewykorzystującym przyznanych im limitów produkcji na sprzedaż nadwyżki podmiotom, których emisje są wyższe od posiadanych limitów. 3 Kanada była zobowiązana zredukować do 2012 r. emisje gazów cieplarnianych do 6% poniżej stanu z 1990, jednak w 2009 r. emisje były o 17% wyższe niż w 1990. Ograniczenie handlu (ang. Cap and Trade) określające całkowity limit dla grupy podmiotów, całych sektorów bądź państw. Właściciele mogą rozdzielić przyznane im limity, które z kolei mogą być użyte do produkcji energii bądź towarów, zostać sprzedane lub zachowane i użyte w późniejszym terminie (w późniejszych okresach rozliczeniowych). Ostatnia forma cieszy się obecnie największą popularnością w związku z następującymi zaletami: Niskie koszty administracyjne, Optymalizacja kosztu redukcji emisji, Wspieranie rozwoju oraz stosowania nowych technologii, Osiągnięcie założonej redukcji globalnego ocieplenia przez dobrowolną decyzję indywidualnych emitentów Handel emisjami może się odbywać na poziomie dostawców paliwa (pod prąd) lub jego konsumentów (z prądem). Obecnie powszechnie stosuje się jednak jedynie tę drugą formę. Pomysł handlu emisjami opiera się na różnicach w koszcie krańcowym redukcji emisji między konsumentami paliwa. Przedsiębiorstwa mające niższe koszty mogą dzięki temu inwestować w dodatkową redukcję emisji i sprzedawać zbywające limity podmiotom o wyższych kosztach redukcji emisji gazów cieplarnianych. W dalszej perspektywie, cena limitów znajdujących się w obrocie zależy od następujących czynników: ilości przyznanych krajom limitów na emisje (Krajowe Plany Alokacji), kredytów emisyjnych uzyskanych w, omówionych już, systemach JI i CDM, wzrostu gospodarczego, energochłonności przemysłu (struktura i stosowana technologia), redukcji kosztów (technologie redukcji), wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii dla wytwarzania ciepła i/lub energii elektrycznej. Europejski System Handlu Emisjami (ang. Emission Trading Scheme, dalej EU ETS). oficjalnie wszedł w życie w 2005 r. na mocy Dyrektywy 2003/87/EC. EU ETS obejmuje również takie kraje jak Norwegia czy Islandia. W kwestii ogrzewania i energii elektrycznej dotyczy instalacji ciepłowniczych o mocy zainstalowanej powyżej 20 MW. Szacowana cena implementacji oraz funkcjonowania EU ETS do 2011 r. wynosi 250 mld EUR a wpływ tego systemu na redukcję emisji gazów cieplarnianych jest mało istotny ze względu na znaczną ilość wydawanych limitów. Również inne kraje Aneksu I wprowadziły własne systemy handlu emisjami a pieczę nad nimi sprawują przeważnie władze krajowe lub regionalne. System handlu emisjami funkcjonuje obecnie w: prowincji Alberta, w Kanadzie, od 2007 r., 14 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 15

Stanach Connecticut, Delaware, Maine, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, New York, Rhode Island oraz Vermont w USA, od 2009 r., New South Wales Greenhouse Gas Reduction Scheme, w Australii, od 2003 r., Nowej Zelandii, od 2008 r., Japonii, od 2010 r., Szwajcarii, od 2008 r. W następstwie porozumienia z Kioto, dyskutowane są obecnie, planowane lub wdrażane, coraz to nowe przedsięwzięcia z zakresu handlu emisjami, w tym również te o największym potencjalnym oddziaływaniu: California Cap-and-Trade Programe system handlu emisjami, który oficjalnie uruchomiony ma być w 2013 r. Obejmować będzie emisje z elektrowni, wytwórstwa oraz paliw stosowanych w transporcie (od 2015 r.). Celem jest zmniejszenie emisji stanu do poziomu z 1990 przed rokiem 2020. Większość kredytów w pierwszych latach przyznawana będzie bezpłatnie a emitenci zanieczyszczeń będą mogli skorzystać z offsetów dla pokrycia maksymalnie 8% przyjętych zobowiązań. Western Climate Initiative obejmuje 11 stanów USA oraz prowincji kanadyjskich. Celem jest zredukowanie do 2020 r. emisji o 15% poniżej poziomów z 2005 r. W ramach projektu, emitenci będą zmuszeni kupować offsety dla pokrycia swoich emisji. Po tym jak Arizona, Montana, New Mexico, Oregon, Utah oraz Washington opuściły WCI pod koniec 2011 r., Quebec ogłosiło roczne opóźnienie we wdrożeniu limitu a California realizuje własny program handlu emisjami. Przyszłość WCI nie wygląda zatem świetliście. System handlu emisjami Korei Południowej uruchomiony ma zostać w 2015 r. i obejmować około 470 przedsiębiorstw ze wszystkich sektorów wytwarzających łącznie około 60% krajowych emisji. Rząd Południowej Korei wyznaczył plan redukcji emisji o 30% do 2020 r. w stosunku do scenariusza niewprowadzającego obostrzeń. Indie. Achieve and Trade system. Do 2020 r. Indie zobowiązały się zredukować natężenie poziomu emisji z 2005 r. o 20-25%. Handel ma się rozpocząć w 2014 r. po trzyletnim okresie rozruchowym. Jest to przymusowy program handlu dla wydajności energetycznej obejmujący osiem sektorów odpowiadających za 54% przemysłowej konsumpcji energii w Indiach. W ramach programu firmom przydzielone zostaną roczne cele wydajnościowe. Dopuszczone do obrotu zezwolenia w zakresie oszczędności energii wydawane będą w zależności od ilości energii zaoszczędzonej w roku docelowym. Chiny odpowiadają za około 50% obserwowanego wzrostu emisji dwutlenku węgla w ostatnich latach. Przy utrzymaniu się obecnych trendów, w 2017 r. Chiny wyprzedzą USA pod względem wielkości emisji per capita. Z tego właśnie powodu rozwój oraz wdrożenie limitów oraz handlu emisjami dwutlenku węgla w Chinach jest tak istotne. W listopadzie 2011 r. Chiny zatwierdziły projekty pilotażowe w siedmiu prowincjach i miastach Beijing, Chongqing, Guangdong, Hunan, Shanghai, Shenzhen oraz Tianjin. Niektóre obszary objęte programem rozpoczną handel w 2013 lub 2014 r. Choć w swoim 12. planie pięcioletnim (2011-2015), chiński rząd ogłosił, że zamierza ustanowić krajowy system obrotu emisjami do 2015 r., to jednak biorąc pod uwagę ograniczony postęp w tej kwestii oraz pogarszającą się sytuację ekonomiczną, jest raczej mało prawdopodobne, że system taki zacznie funkcjonować przed końcem 2016 r. Mechanizm Czystego Rozwoju (CDM) Zgodnie ze stojącą za CDM myślą, koszt walki z emisjami gazów cieplarnianych jest niższy w krajach rozwijających się niż w krajach uprzemysłowionych. Stwarza to okazję dla bogatych krajów Aneksu I do inwestowania, celem redukcji poziomu emisji, w projekty w krajach rozwijających się. Aby jednak zarejestrować projekt typu CDM, aplikant (sponsor należący do krajów Aneksu I) musi udowodnić nadprogramowy charakter projektu w takim sensie, że nie powstałby on niezależnie. Projekt jest wtedy zatwierdzany przez stronę trzecią dla zagwarantowania realizacji jego zamierzeń, ich mierzalności oraz długofalowego wpływu na emisje gazów cieplarnianych. Projekty zatwierdzone w procesie weryfikacji są rejestrowane a po ich implementacji otrzymują Certyfikat Redukcji Emisji (CER) oraz kredyty węglowe w ilości odpowiadającej redukcji emisji we własnym kraju. Wdrażanie Mechanizmu Czystej Energii rozpoczęło się w 2001 r. Oczekiwano, że do 2012 r. CDM przyniesie redukcję emisji gazów cieplarnianych o około 1,5 mld t, głównie za sprawą inwestycji w odnawialne źródła energii, wydajność energetyczną oraz zamianę paliw. Od początku 2012 r. zarejestrowanych zostało niemal 4000 projektów i oczekuje się, że przyczynią się one do zmniejszenia emisji CO 2 o 538 mln t w skali rocznej. Obecnie przedłożonych jest kolejnych 5 600 projektów znajdujących się obecnie na etapie zatwierdzania. Choć, teoretycznie, nowe projekty mogą przed końcem 2012 r. zredukować emisje CO 2 o ponad 2,7 mld t, to, biorąc pod uwagę stopień prawidłowej realizacji zgłoszonych oraz do tej pory zweryfikowanych projektów (zarejestrowano średnio co czwarty), realistyczna ocena wdrożenia CDM wydaje się raczej oferować redukcję emisji gazów cieplarnianych w przedziale między 1,2 a 1,3 mld t CO 2. Wykres 1.2. Udział poszczególnych krajów i regionów w wyemitowanych certyfikatach CER. Źródło: strona internetowa UNFCCC, część statystyczna, 2012 Pozostałe kraje; 11% Kraje afrykańskie; 2% Chiny; 41% Chile; 2% Meksyk; 5% Korea Południowa; 11% Indie; 14% Brazylia; 41% 16 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 17

Większość wydanych do tej pory CER-ów pochodzi z projektów rozkładu HFC jednak do tych rozwijających się najszybciej należą odnawialne źródła energii oraz wydajność energetyczna. Największymi potencjalnymi beneficjentami CDM są Chiny (52% CER-ów), Indie (16%) oraz Brazylia (7%). Doświadczenie zdobyte przy wdrażaniu CDM stwarza jednak pewne wątpliwości odnośnie efektywności tego narzędzia. Niektóre badania pokazują, że mniej niż 30% funduszy przeznaczonych na zakup kredytów CDM jest bezpośrednio wykorzystywanych przy implementacji węglowych programów offsetowych, reszta natomiast pokrywa koszta operacyjne i inwestycyjne, zyski udziałowców, administrację oraz pośrednictwo handlowe. Kolejnym ryzykiem związanym z implementacją CDM było ryzyko oszustwa związane z finansowaniem projektów mających uzasadnienie gospodarcze (brak nadprogramowego charakteru) oraz deklarowaniem wyolbrzymionej skali redukcji emisji dwutlenku węgla. Zgody wydawane przez Radę Zarządzającą CDM, szczególnie podczas pierwszego okresu wdrażania narzędzia, były motywowane politycznie, sytuacja uległa jednak wkrótce poprawie, kiedy Rada Zarządzająca uważnie przeanalizowała wszystkie wnioski. Uważano również, że CDM miał przeciwdziałać wyciekowi węgla, jednak w praktyce wpływ CDM w tym względzie jest marginalny. Wspólne wdrożenia (JI) Podobnie jak w przypadku CDM, w JI inwestorzy otrzymują kredytu nazywane Jednostkami Redukcji Emisji (ERU 4 ), jednak w przeciwieństwie do wydawanych w ramach CDM CER-ów, ilość ERU możliwych do przyznania inwestorom w danym kraju z Aneksu I jest ograniczona Tabela 1.1. Udział wybranych krajów w wyemitowanych i zgłoszonych certyfikatach ERUs. Źródło: strona internetowa UNFCCC, część statystyczna, 2012 Kraj Wydane ERU Udzial Planowane ERU Udział [mln t CO 2 ] [%] [mln t CO 2 ] [%] Rosja 29,2 25 154,0 43 Ukraina 63,5 53 129,4 36 Polska 7,8 7 13,6 4 Rumunia 2,4 2 10,6 3 Bułgaria 2,6 2 9,5 3 Francja 3,6 3 8,9 2 Niemcy 2,1 2 8,7 2 Węgry 1,3 1 7,0 2 Litwa 3,4 3 5,8 2 Nowa Zelandia 1,9 2 3,2 1 Czechy 0,6 1 1,8 0 Szwecja 0,0 0 1,1 0 Finlandia 0,2 0 1,0 0 Estonia 0,3 0 0,8 0 Hiszpania 0,0 0 0,5 0 Razem 118,8 100 355,9 100 przez jednostki przyznanej ilości (AAU). Dla każdego kraju ilość AAU została obliczona na podstawie kryteriów odnośnie poziomu emisji. Taki sposób regulacji został wbudowany w mechanizm JI aby całkowita ilość kredytów emisyjnych stron z Aneksu I nie zmieniła czasu trwania pierwszego okresu zobowiązania. Planowano, że wdrożenie JI doprowadzi do redukcji około 350 mln t ekwiwalentów CO 2. Do początku 2012 r. mechanizm JI zarejestrował 326 projektów oraz wydał 119 mln ERU. W przeciwieństwie do CDM, mechanizmy Wspólnego Wdrożenia wzbudzają mniej wątpliwości odnośnie wiarygodności oraz efektywności finansowanych projektów. Wybór projektów został ograniczony do krajów Aneksu I, jednak w praktyce, w związku z rozprzestrzeniającym się arbitrażem cenowym kosztu redukcji emisji gazów cieplarnianych, większość oszczędności płynących z projektów JI pochodziło z inwestycji w gospodarkach w okresie przejściowym : Rosja (około 60%), Ukraina oraz nowe Państwa Członkowskie UE (średnio po 20%). Po konferencji w Kioto, zorganizowano kolejnych 15 mniej lub bardziej udanych spotkań. Początkowo omawiano na nich szczegóły oraz usprawnienia do porozumienia z Kioto. Kamieniami milowymi w tym procesie były: konferencje w Berlinie (Niemcy) w 2001 (COP 6 bis), gdzie ulepszono narzędzia mechanizmów elastyczności, osiągnięto porozumienie w sprawie uwzględnienia pochłaniaczy dwutlenku węgla (np. lasy i uprawy) oraz ustanowiono trzy nowe fundusze do wspierania działań związanych z ochroną klimatu, konferencje w Buenos Aires (Argentyna) w 2004 (COP 10) oraz w Montrealu (Kanada) w 2005 (COP11) okazały sie istotne, gdyż zapoczątkowały dyskusję nad przyszłością Protokołu z Kioto oraz rozszerzeniem zawartych w nim zobowiązań do redukcji emisji gazów cieplarnianych, konferencja w Bali (Indonezja) w 2007 (COP13), gdzie strony Protokołu z Kioto doszły do porozumienia w sprawie przebiegu czasowego oraz struktury porządku następującego po porządku wyznaczonym Protokołem, konferencja w Kopenhadze (Dania) w 2009 (COP15), po której spodziewano się, że ustanowi ambitne, rzeczywiste oraz wiążące cele dla okresu post-kioto. Choć strony nie były w stanie wypełnić swego naczelnego zadania, podpisano jednak porozumienie (Porozumienie Kopenhaskie), w którym uznano naukowe uzasadnienie konieczności utrzymania wzrostu temperatury poniżej 2 C, nie zdołano jednak ustanowić konkretnych nakazów redukcji. Niemniej jednak, niektóre kraje zgłosiły podczas konferencji wstępne deklaracje swoich własnych celów oraz działań mających wesprzeć ich realizację. Pod koniec konferencji zwrócono się również do innych państw o dobrowolne przedłożenie celów emisyjnych, skutkiem czego zarejestrowało je następnie 67 państw. Zaproponowano aby Technology Action Programs (TAP) zarządzały przyszłymi wysiłkami technologicznymi w ramach UNFCCC oraz wprowadzono nowy elastyczny mechanizm offsetowy pozwalający krajom rozwiniętym na przekazywanie funduszy krajom rozwijającym się celem zmniejszenia wylesiania oraz degradacji gleby, a zatem procesom przyczyniającym się do zwiększenia emisji gazów cieplarnianych. Ostatnia konferencja COP odbyła się w Durbanie (Republika Południowej Afryki) w 2011 r. (COP17) oraz stanowiła postęp w procesie formułowania prawnie wiążących zobowiązań dla okresu post-kioto oraz porozumienia w sprawie struktury zarządzania Zielonego Funduszu Klimatycznego (GCF), który będzie mieć za zadanie rozdysponowanie 100 mld dolarów rocznie celem wsparcia adaptacji biednych krajów do zmian klimatu. 4 Jedna ERU jest równoważna z redukcją emisji ekwiwalentu CO 2 o jedną tonę. 18 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 19

1.2. Intensywność emisji dwutlenku węgla przez gospodarki światowe Emisja gazów cieplarnianych powstających w efekcie ludzkiej działalności zaczęła w Europie, a później również w USA, nieprzerwanie wzrastać od okresu rewolucji przemysłowej w XVIII i XIX wieku. Nienasycony apetyt na energię i ziemię zaowocował raptownym wzrostem w spalaniu paliw kopalnych, rozwojem przemysłu ciężkiego oraz wylesieniem. W tym samym jednak czasie ukształtowały się wiodące gospodarki świata, położono również solidne fundamenty dla bardziej zrównoważonego rozwoju opartego o infrastrukturę, wiedzę i umiejętności nabyte w czasie lekkomyślnego i bezkarnego uwalniania gazów cieplarnianych. Występujące obecnie struktury krajowego przemysłu oraz mixu energetycznego pozostają w ścisłym związku z przeszłością oraz dostępnością naturalnych źródeł energii i nie mogą zostać zmienione z dnia na dzień oraz bez wysiłku finansowego. Ogólnie rzecz biorąc, poziom emisji gazów cieplarnianych każdego kraju uzależniony jest od populacji, dostępności zasobów naturalnych, rozwoju gospodarczego oraz uprzemysłowienia. Intensywność emisji dwutlenku węgla czy też ślad węglowy pozostawiany przez przemysł wytwarzany był przez ostatnich 200 lat industrializacji i może zostać skorygowany w drodze reformy struktury gospodarki (od wytwórstwa po usługi), dekarbonizację paliw z uwzględnieniem offsetu emisji dwutlenku węgla (sekwestracja dwutlenku węgla) oraz zwiększenie wydajności energetycznej. Są to niewdzięczne i czasochłonne przemiany stymulowane wyczerpywaniem zasobów naturalnych, postępem naukowym i technologicznym oraz wzrostem świadomości wpływu poczynań człowieka na środowisko i warunki jego życia. Wykres 1.3. Emisje gazów cieplarnianych w latach 1990-2011, Źródło: J.G.J. Oliver, G. Janssens-Maenhout, Peters 40 35 30 Powyższa analiza przeszłych i obecnych trendów w intensywności emisji CO 2 wiodących gospodarek, regionów oraz sektorów przemysłu daje wgląd w kwestię rozwoju gospodarki bezwęglowej. Niezależnie od obecnych trendów, lista największych emitentów pozostaje niezmieniona od 2006 r. a czołowych pięć miejsc zajmują na niej Chiny (29%), USA (16%), Unia Europejska (11%), Indie (6%), Federacja Rosyjska (5%) oraz Japonia (4%). W ciągu ostatnich 20 lat większość największych emitentów z krajów rozwiniętych zdołała ustabilizować swoje emisje a niektóre państwa (głównie stare Państwa Członkowskie UE, czyli EU15) zaczęły ostatnio zmniejszać swoje emisje. Na drugim krańcu Ziemi niewielka grupa krajów rozwijających się oraz krajów europejskich, które przeszły zasadniczą transformację gospodarczą, nadal zwiększają swój udział w globalnej emisji gazów cieplarnianych. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku producentów węgla (koksu), ropy oraz gazu ziemnego, gdyż rosnący popyt na paliwa kopalne skutkuje większą ilością CO 2 oraz emisją innych gazów cieplarnianych wynikającą z przecieków, wentylacji oraz wypalania gazu, jak również szczelinowania, które nabiera ostatnimi czasy rozpędu. Po jednorocznym okresie spadku (2009) spowodowanego pierwszą falą kryzysu ekonomicznego, globalne emisje gazów cieplarnianych spowodowanych ludzką działalnością nadal wzrastały a w 2011 r. osiągnęły historyczne maksimum 34 mld t rocznie, co oznaczało wzrost o 3% w porównaniu z rokiem 2010. Wzrost ten nie jest równomiernie rozłożony między regionami i krajami. Uzyskamy podobny obraz analizując poziom emisji gazów cieplarnianych per capita. W tym samym czasie, kiedy całkowita emisja Chin zwiększyła się o 9% a ich stosunek na jednego mieszkańca osiągnął poziom 7,2 t CO 2 oraz zbliżył się do średniego poziomu emisji wszystkich krajów UE (7,5 tony na jednego mieszkańca), emisje UE oraz USA uległy niewielkiemu zmniejszeniu o, odpowiednio, 3,8% oraz 2,8%. 1.3. Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii Emisja dwutlenku węgla [mld t] 25 20 15 10 5 Transport międzynarodowy Inne państwa rozwijające się Duże państwa rozwijające się Chiny Inne kraje rozwinięte Japonia EU12 EU15 USA 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Istnieją dwa sposoby zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych produkowanych przez ciepłownie i/lub elektrownie. Pierwszym i oczywistym z nich jest redukcja konsumpcji elektryczności i ciepła przez zwiększenie wydajności konwersji, przesyłu, dystrybucji oraz użytku końcowego. Drugi sposób dotyczy możliwości zastąpienia produkcji ciepła i/lub elektryczności opartej o paliwa kopalne nowymi technologiami wykorzystywanymi w instalacjach nie emitujących CO 2, jak chociażby elektrowniami jądrowymi lub tymi działającymi w oparciu o odnawialne źródła energii i pozostawiającymi odcisk węglowy o znacznie krótszym okresie oddziaływania z uwagi na produkcję, budowę, utrzymanie oraz likwidację. W przeciwieństwie do energii atomowej, odnawialne źródła energii są powszechnie akceptowane, lecz ich rozwój hamowany jest przez problemy natury ekonomicznej i technicznej: podwyższone koszta inwestycji, wyższe niż w przypadku ciepłowni wykorzystujących paliwa kopalne, ograniczona dostępność, przewidywalność oraz możliwość kontroli, 20 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 21

większe koszta integracji sieci elektrycznej oraz bardziej skomplikowane techniki kontroli stanowiące wyzwanie dla operatorów sieci przesyłu i dystrybucji, niedopracowane technologie (przybrzeżne elektrownie wiatrowe, źródła geotermalne) skutkujące obniżoną niezawodnością. Z uwagi na to, że obecnie stosowane do wytwarzania ciepła i elektryczności środki odnawialne nie są w skali świata równomiernie rozłożone, rozwój oraz funkcjonowanie RES wyznaczane jest przez miejscowe warunki pogodowe, formacje geologiczne oraz warunki hydrologiczne. Skutkiem tego, występują znaczne różnice w wydajności tego rodzaju instalacji w zależności od państwa i regionu a koszty ograniczenia emisji CO 2 przez zastępowanie elektrowni opalanych paliwem kopalnym przy pomocy technologii odnawialnych są zasadniczo różne, gdyż podejmowane są w ramach różnych systemów gospodarczych i energetycznych. Jest jednak zasadniczo prawdą, że mimo stromej krzywej uczenia się oraz spadającym kosztom produkcji spowodowanym ekonomią skali oraz rozwojem technologicznym, ciepło oraz energia dostarczane przez elektrownie wykorzystujące odnawialne źródła energii są nadal bardziej kosztowne od uzyskiwanych w klasycznych elektrowniach. Celem wsparcia dalszego postępu odnawialnych źródeł energii stosuje się rozmaite plany finansowego wsparcia, bezpośrednio lub pośrednio dotujące rozwój (granty, pożyczki) oraz funkcjonowanie (taryfy typu feed-in, zobowiązania kwotowe) tego rodzaju instalacji. W 2011 r. co najmniej 118 państw miało jakiegoś rodzaju cele związane z polityką wspierania sektora energii odnawialnych na poziomie krajowym. Ilość wytwarzanej energii odnawialnej wzrasta we wszystkich sektorach wykorzystania końcowego: ciepło, energia, transport. W roku 2011 elektrownie oparte o odnawialne źródła energii dostarczyły ponad 16,7% globalnego zapotrzebowania. Udział energii odnawialnej dotyczy głównie wytwarzania ciepła (11,8%) oraz energii elektrycznej (4,2%). Biopaliwa pokrywają 0,7% zapotrzebowania na energię. Wykres 1.4. Udział odnawialnych źródeł energii w całkowitym zapotrzebowaniu energetycznym, 2011. Źródło: Renewables 2012, Global Status Report, Renewable Energy Policy Network for the 21 st Century Paliwa kopalne; 80,6% W 2011 r. udział energii odnawialnych w globalnej produkcji osiągnął pułap 20,3%. Większa część tego udziału została wytworzona przez elektrownie wodne, które w 2011 r. wygenerowały niemal 3500TWh energii elektrycznej, w dalszej kolejności należy wymienić elektrownie wiatrowe (437TWh), biomasę i geotermię (367TWh) oraz panele fotowoltaniczne (55TWh). Wykres 1.5. Konsumpcja energii wytworzonej przez elektrownie wodne. Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2012 4000,0 [TWh] 3500,0 3000,0 2500,0 2000,0 1500,0 1000,0 500,0-1976 1981 1986 1991 1996 2001 2006 2011 Krajami posiadającymi największe możliwości wykorzystania energii wodnej są Chiny, Brazylia, USA, Kanada oraz Rosja, które wspólnie dysponują 51% całkowitej zainstalowanej mocy. W krajach rozwiniętych zarówno udział energii wodnej oraz zainstalowanej mocy pozostają na tym samym poziomie z powodu braku dogodnych lokalizacji. Nowe wielkoskalowe projekty realizowane są w krajach rozwijających się (Chiny 12,3 GW nowej zdolności wytwórczej, Wietnam, Brazylia, Indie, Kanada, Malezja). Projekty mniejszej skali rozwijane są w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Inne Norwegia Indie Byłe republiki radzieckie UE USA Kanada Brazylia Chiny Energetyka jądrowa; 2,7% Źródła odnawialne; 16,7% Wykres 1.6. Konsumpcja energii pochodzącej z elektrowni wiatrowych. Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2012 [TWh] 500,0 450,0 400,0 350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0-1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Inne Indie Chiny USA UE 22 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 23

Energia wiatru jest obecnie najpopularniejszą wśród energii odnawialnych. W 2011 r. wprowadzono na świecie 40 GW nowej zdolności wytwórczej, dzięki czemu całkowita zdolność elektrowni wiatrowych osiągnęła poziom 239 GW. Największa część zainstalowanej zdolności znajduje się w Europie (40%, 96 GW), Chinach (26%, 62 GW) i USA (19%, 47 GW). Na przestrzeni ostatnich dwóch lat zdolność wytwórczą zwiększono bardziej w krajach rozwijających się niż w Europie. Liderami ostatnich trendów są Chiny (17,6 GW), USA (6,8 GW), Indie (3 GW), Niemcy (2 GW) oraz Wielka Brytania (1,3 GW). W Europie, w związku z problemami związanymi z integracją systemu sieci energetycznej, w ciągu dwóch ostatnich lat inwestorzy byli bardziej zainteresowani fotowoltaniką i elektrowniami gazowymi niż energią wiatru. Z tego powodu oraz z uwagi na lepszą wydajność większych projektów wiatrowych, tworzy się obecnie plany na nowe i rozległe elektrownie przybrzeżne. Pod koniec 2011 r. konstruowano w Europie elektrownie wiatrowe o mocy 5,3 GW. Największy potencjał obszarów przybrzeżnych w generowaniu energii posiadają Wielka Brytania (2,1 GW), Dania (857 MW) i Niemcy (200 MW). Poza Europą zrealizowano ostatnio dwa projekty elektrowni wiatrowych offshore w Chinach, gdzie całkowita moc farm wiatrowych wynosi obecnie 258 MW. Dalszy rozwój wiatrowych projektów offshore jest obecnie utrudniony przez zwiększone koszta inwestycji i technologii. Równolegle do wielkich projektów wiatrowych rośnie również udział małych turbin, głównie na obszarach wiejskich, jednak dalsze ich rozprzestrzenianie może zostać spowolnione w związku z wydawaniem pozwoleń, regulacjami strefowymi, brakiem wystarczających projektów finansowania oraz spadającymi cenami paneli fotowoltanicznych. W 2011 r. energia pochodząca z farm wiatrowych wynosiła 437 TWh. 60,00 Wykres 1.7. Konsumpcja energii pochodzącej ze źródeł solarnych. Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2012 krajach UE. Dzięki takim krajom jak Niemcy, Włochy, Czechy, Belgia i Hiszpania, Europa jest niekwestionowanym liderem na rynku PV. Ponad 57% nowych zdolności wytwórczych uruchomiono w Niemczech (ponad milion podłączonych do sieci instalacji) oraz Włoszech. Po raz pierwszy panele PV wprowadziły więcej dodatkowej zdolności wytwórczej niż jakakolwiek inna technologia wytwarzania energii w Europie. Całkowita moc systemów PV w Europie przekroczyła 51 GW. Poza Europą, Chiny stanowią drugi szybko rozwijający się rynek dla tej technologii z 2,1 GW zainstalowanymi w 2011 (wzrost o 235%) oraz całkowitą mocą PV w granicach 3 GW. Następne w kolejności są USA (1,9 w 2011 i 4,3 GW całkowitej zdolności), Japonia (1,3 GW w 2011 i 4,9 GW całkowitej zdolności) i Australia (0,8 GW w 2011 i 1,3 GW całkowitej zdolności). Wykres 1.8. Produkcja biopaliw. Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2012 [Kteo] 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 Inne Kanada Chiny UE Brazylia USA 50,00 Inne Republika Czeska Francja USA Chiny Japonia Hiszpania Włochy Niemcy 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 [TWh] 40,00 30,00 20,00 10,00 Jakkolwiek wykorzystanie biopaliw nadal stanowi niewielki procent wśród energii odnawialnych, ich produkcja (etanolu, biodiesla) wzrosła z 79 mld litrów do 105 mld litrów. W 2011 pięcioma największymi producentami biopaliw były: USA (28251 kteo), Brazylia (13196 kteo), Unia Europejska (9693 kteo), Argentyna (2233 kteo), Chiny (1149 kteo). W Europie na pierwszym miejscu znajdują się Niemcy (2839 kteo) a na drugim Francja (1720 kteo). Wykres 1.9. Schemat produkcji energii odnawialnej, 2011. Źródło: Renewables 2012, Global Status Report, Renewable Energy Policy Network for the 21st Century 0,00 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ciepło (tradcyjne spalanie biomasy); 50,90% Na przestrzeni ostatnich lat wytwarzanie energii słonecznej (PV) było drugą w kolejności najszybciej rozwijającą sie spośród technologii odnawialnych. W roku 2011 nowe instalacje PV zwiększyły pule dostępnej energii o 30 GW niemal podwajając zainstalowaną zdolność, która osiągnęła wtedy 70 GW. Za sytuację tę odpowiedzialne są głównie problemy z wdrożeniem, szczególnie w Europie, projektów wiatrowych, gdzie podłączenie nowych farm wiatrowych wymaga wzmocnienia sieci przesyłu i dystrybucji oraz znaczy spadek cen paneli PV i przetworników, jak i przede wszystkim bardzo wysokie bezpośrednie i pośrednie finansowe zachęty wprowadzone niedawno w niektórych Energia elektryczna (woda); 19,76% Ciepło (biomasa, słońce, geotermia); 19,76% Biopaliwa; 4,19% Energia elektryczna (wiatr, słońce, biomasa, geotermia); 5,39% 24 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 25

Ekonomiczna zasadność inwestowania w generowanie energii określona jest, wśród innych czynników, przez dostępność (współczynnik obciążenia). W przypadku energii wiatru i energii słonecznej, efektywne wykorzystanie zainstalowanej mocy jest raczej niskie, odpowiednio 9% i 25%. Oznacza to, że na obecnym etapie rozwoju, bez wsparcia ze strony zaawansowanych instalacji magazynowania energii, dalszy rozwój najpopularniejszych technologii odnawialnych źródeł energii napotka bariery związane z bezpieczeństwem funkcjonowania systemu energetycznego oraz przeszkody natury ekonomicznej związane z planowaniem takiego systemu. Dalszy wzrost dostaw energii z niepewnych źródeł odnawialnych mających zastąpić wysokowęglowe instalacje bazujące na paliwach kopalnych zależeć będzie od postępu w technologii magazynowania energii. Wykres 1.10. Średnia dostępność elektrowni słonecznych. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BP Statistical Review of World Energy, Czerwiec 2012 18,0% 16,0% 14,0% Cały świat UE Niemcy Włochy Japonia Chiny Poziom inwestycji w elektrownie wykorzystujące źródła energii odnawialnej znacząco wzrasta i osiągnął poziom 170 mld EUR w 2010 i 225 mld EUR w 2011 r. Szacuje się, że w sektorze energii odnawialnych utworzonych zostało już ponad 5 mln miejsc pracy, głównie w Europie (1,12 mln) i Chinach (1,6 mln). Wykres 1.12. Emisje per capita gazów cieplarnianych na głowę mieszkańca, lata 1990,2000,2010,2011. Źródło: BP Statistical Review of World Energy. czerwiec 2012; World Bank Database; OECD Database ton CO 2 per capita USA UE27 Niemcy Wlk. Brytania Włochy 0 5 10 15 20 25 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% Wykres 1.11. Dostępność elektrowni wiatrowych. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2012 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Cały świat USA Chiny Niemcy Hiszpania Wielka Brytania Dania Francja Polska Hiszpania Holandia Federacja Rosyjska Japonia Kanada Australia Ukraina Chiny Indie Korea Południowa Indonezja Arabia Saudyjska Brazylia Meksyk 1990 2000 2010 2011 5,00% 0,00% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Iran Południowa Afryka Tajwan Tajlandia 26 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 27

Tabela 1.2. Emisje gazów cieplarnianych w latach 1990-2011. Źródło: J.G.J. Oliver, G. Janssens-Maenhout, Peters 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 USA 4,99 4,96 5,04 5,18 5,26 5,26 5,44 5,58 5,65 5,69 5,87 5,75 5,83 5,87 5,94 5,94 5,84 5,91 5,74 5,33 5,53 5,42 EU27 4,32 4,27 4,12 4,04 4,02 4,08 4,15 4,06 4,07 4,01 4,06 4,13 4,11 4,22 4,23 4,19 4,21 4,15 4,09 3,79 3,91 3,79 EU15 3,33 3,36 3,29 3,22 3,23 3,27 3,34 3,28 3,32 3,29 3,33 3,39 3,39 3,47 3,47 3,43 3,43 3,37 3,32 3,07 3,16 3,02 France 0,39 0,42 0,41 0,39 0,38 0,39 0,4 0,39 0,42 0,41 0,41 0,42 0,41 0,42 0,41 0,41 0,4 0,39 0,4 0,38 0,38 0,36 Germany 1,02 0,99 0,94 0,93 0,92 0,92 0,94 0,91 0,9 0,87 0,87 0,89 0,87 0,88 0,88 0,85 0,86 0,84 0,86 0,8 0,84 0,81 Italy 0,43 0,42 0,42 0,42 0,41 0,44 0,42 0,42 0,43 0,43 0,46 0,46 0,47 0,48 0,48 0,48 0,49 0,47 0,46 0,41 0,42 0,41 Spain 0,23 0,24 0,25 0,23 0,24 0,25 0,24 0,26 0,27 0,29 0,31 0,31 0,33 0,33 0,35 0,36 0,35 0,37 0,33 0,3 0,29 0,3 United Kingdom 0,59 0,6 0,58 0,56 0,56 0,56 0,57 0,55 0,55 0,54 0,55 0,56 0,55 0,56 0,55 0,55 0,56 0,54 0,53 0,49 0,5 0,47 Netherlands 0,16 0,17 0,17 0,17 0,17 0,17 0,18 0,18 0,18 0,17 0,17 0,18 0,18 0,18 0,18 0,18 0,17 0,17 0,17 0,16 0,17 0,16 EU12 new members 1 0,91 0,83 0,81 0,79 0,81 0,8 0,78 0,75 0,71 0,73 0,73 0,72 0,75 0,76 0,76 0,78 0,78 0,77 0,72 0,75 0,76 Poland 0,31 0,31 0,3 0,31 0,31 0,32 0,3 0,3 0,29 0,28 0,29 0,28 0,28 0,29 0,31 0,31 0,32 0,32 0,32 0,31 0,34 0,35 Japan 1,16 1,17 1,18 1,18 1,23 1,25 1,26 1,26 1,22 1,26 1,28 1,26 1,3 1,31 1,31 1,32 1,3 1,33 1,25 1,18 1,26 1,24 Other Annex II 0,83 0,83 0,85 0,85 0,87 0,89 0,92 0,96 0,99 1,01 1,03 1,03 1,05 1,08 1,1 1,12 1,11 1,15 1,14 1,1 1,07 1,11 Australia 0,27 0,28 0,28 0,28 0,29 0,3 0,31 0,33 0,35 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,4 0,41 0,42 0,42 0,44 0,44 0,4 0,43 Canada 0,45 0,44 0,45 0,45 0,47 0,48 0,49 0,51 0,52 0,53 0,55 0,54 0,55 0,57 0,57 0,57 0,55 0,59 0,57 0,53 0,54 0,56 Russian Federation 2,44 2,3 2,08 2 1,76 1,75 1,72 1,59 1,57 1,62 1,66 1,67 1,66 1,72 1,73 1,72 1,79 1,81 1,8 1,74 1,78 1,83 Other Annex I-EIT 1,62 1,53 1,35 1,19 1,02 0,97 0,89 0,87 0,87 0,85 0,85 0,86 0,89 0,93 0,93 0,89 0,92 0,97 0,99 0,89 0,92 0,97 Ukraine 0,77 0,71 0,63 0,55 0,45 0,45 0,39 0,38 0,36 0,36 0,35 0,35 0,35 0,38 0,36 0,34 0,33 0,35 0,34 0,28 0,3 0,32 China 2,51 2,65 2,78 3,02 3,19 3,52 3,62 3,59 3,65 3,57 3,56 3,64 3,9 4,5 5,28 5,85 6,51 7,01 7,79 8,27 8,9 9,7 Large developing countries 1,83 1,91 1,99 2,03 2,15 2,24 2,35 2,46 2,53 2,6 2,69 2,72 2,81 2,91 3,09 3,2 3,37 3,56 3,54 3,7 3,93 4,1 India 0,66 0,7 0,74 0,76 0,81 0,87 0,92 0,96 0,97 1,03 1,06 1,08 1,12 1,15 1,24 1,29 1,38 1,48 1,56 1,75 1,86 1,97 Brazil 0,22 0,23 0,23 0,24 0,25 0,27 0,29 0,31 0,32 0,33 0,35 0,35 0,35 0,34 0,36 0,37 0,37 0,39 0,41 0,39 0,44 0,45 Mexico 0,31 0,32 0,32 0,32 0,34 0,33 0,34 0,35 0,38 0,37 0,38 0,38 0,38 0,39 0,4 0,42 0,44 0,45 0,45 0,44 0,44 0,45 Iran 0,21 0,23 0,24 0,24 0,27 0,28 0,29 0,3 0,31 0,32 0,34 0,35 0,37 0,4 0,43 0,45 0,48 0,51 0,37 0,38 0,4 0,41 Saudi Arabia 0,17 0,17 0,19 0,2 0,21 0,21 0,23 0,23 0,24 0,25 0,26 0,27 0,28 0,3 0,31 0,32 0,34 0,36 0,38 0,4 0,43 0,46 South Africa 0,27 0,26 0,27 0,27 0,27 0,29 0,3 0,31 0,32 0,3 0,31 0,29 0,31 0,34 0,36 0,36 0,36 0,37 0,37 0,35 0,36 0,36 Other non-annex I 2,31 2,42 2,51 2,65 2,76 2,94 3,13 3,27 3,26 3,38 3,53 3,6 3,69 3,81 4,03 4,17 4,31 4,47 4,3 4,34 4,65 4,75 Asian tigers 0,71 0,79 0,84 0,92 0,99 1,07 1,17 1,24 1,17 1,25 1,31 1,36 1,41 1,46 1,53 1,57 1,61 1,65 1,68 1,68 1,81 1,84 South Korea 0,25 0,28 0,3 0,33 0,37 0,4 0,43 0,45 0,39 0,42 0,45 0,46 0,48 0,49 0,51 0,5 0,51 0,52 0,54 0,54 0,59 0,61 Indonesia 0,16 0,17 0,18 0,19 0,2 0,21 0,23 0,26 0,26 0,28 0,29 0,32 0,32 0,33 0,35 0,36 0,38 0,4 0,41 0,44 0,49 0,49 Taiwan 0,13 0,14 0,14 0,16 0,16 0,17 0,18 0,19 0,21 0,22 0,23 0,24 0,25 0,25 0,26 0,27 0,28 0,28 0,27 0,26 0,27 0,27 Thailand 0,09 0,1 0,11 0,13 0,14 0,16 0,18 0,18 0,17 0,17 0,17 0,18 0,19 0,2 0,22 0,23 0,23 0,22 0,23 0,22 0,23 0,23 International transport 0,66 0,66 0,69 0,68 0,69 0,72 0,73 0,76 0,77 0,82 0,83 0,8 0,84 0,85 0,93 0,95 1 1,05 1,04 1,01 1,04 1,04 Total 22,7 22,7 22,6 22,8 22,9 23,6 24,2 24,4 24,6 24,8 25,4 25,4 26,1 27,2 28,5 29,3 30,3 31,4 31,7 31,3 33 33,9 Wykres 1.13. Emisje gazów cieplarnianych w stosunku do PKB. Źródło: J.G.J. Oliver, G. Janssens-Maenhout, Peters (2012), Trends in global CO 2 emissions, 2012 Report, The Hague PBL Netherlands Environmental Assessment Agency; Ispra: Joint Research Centre Włochy Hiszpania Szwajcaria Szwecja Francja Brazylia Dania Wielka Brytania Bułgaria Niemcy Korea Indie UE Japonia Belgia Holandia USA Australia Polska Rosja Chiny Afryka Południowa Zjednoczone Emiraty Arabskie Arabia Saudyjska Ukraina 0 0,5 1 1,5 2 [kg CO 2 /$ PPP 2011] 1990 2000 2011 Różnice w krajowych i regionalnych trendach są, ogólnie rzecz ujmując, połączone z zamożnością państwa wyznaczoną przez Produkt Krajowy Brutto (PKB) per capita oraz bieżące tempo rozwoju gospodarczego (zmiana PKB). Kraje rozwijające się, utrzymujące wysoki poziom wzrostu ekonomicznego, szybko zwiększają swoje emisje, podczas gdy kraje rozwinięte znajdujące się w fazie stagnacji są w stanie je zmniejszyć lub utrzymać ich wzrost pod kontrolą. Kwestia emisji gazów cieplarnianych 29

Wykres 1.14. Zależność między wzrostem gospodarczym a emisją gazów cieplarnianych, wybrane kraje (1-Japonia, 2-Włochy, 3-Hiszpania, 4-Wlk. Brytania, 5-USA, 6-UE27, 7-Holandia, 8-Francja, 9-Australia, 10-Kanada, 11-Iran, 12-Niemcy, 13-Brazylia, 14-Afryka Południowa, 15-Polska, 16-Meksyk, 17-Korea Południowa, 18-Federacja Rosyjska, 19-Ukraina, 20-Arabia Saudyjska, 21-Indie, 22 Chiny) Zmiana emisji CO2 lata 2011/2010 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% -1,00% 1,00% 3,00% 5,00% 7,00% 9,00% 11,00% -2,00% 1 5 2 6 12-4,00% -6,00% -8,00% 3 4 7 8 9 3,70% 1113 USA, po gwałtownym spadku spowodowanym recesją w latach 2008-2009, nadal pozostaje największym emiterem per capita. Wysokie ceny ropy oraz zwiększona produkcja i konsumpcja gazu zdołały utrzymać ten dodatni trend w kontekście całkowitych emisji również w roku 2011. Pierwsze oznaki poprawy sytuacji ekonomicznej spowodowały jednak, że emisje ze spalania paliw skoczyły w 2010 o 5% by spaść do wzrostu na poziomie 0,4% w 2011. W roku 2006 Chiny zostały największym emitentem gazów cieplarnianych na świecie i prześcignęły długoletniego lidera USA. Od podpisania Protokołu z Kioto poziom emisji Chin zwiększył się o 168% wzrastając średnio o 6,8% w skali rocznej. Wzrost ten wynikał z szybkiego tempa rozwoju gospodarczego stojącego z kolei za wzrostem konsumpcji paliw kopalnych jak również budową oraz rozbudową infrastruktury komunikacyjnej wymagającej znacznych ilości stali i cementu. W roku 2011 Chiny były względnie mało dotknięte globalną recesją a emisje z elektrowni cieplnych (głównie opalanych węglem), produkcja stali i cementu wzrastały odpowiednio o 14,7% i 7,3% oraz 10,8%. Emisje gazów cieplarnianych w sektorze energii określa się głównie przez pryzmat konsumpcji energii i ciepła oraz mixu paliwowego. Skoro 90% energii elektrycznej oparta jest o węgiel, polski sektor ma jeden z najwyższych współczynników intensywności emisji CO 2 (ilość emitowanych gazów cieplarnianych przypadających na jednostkę wyprodukowanej energii). Bardzo ambitne cele dekarbonizacji zaproponowane ostatnio przez Komisję Europejską, popierane przez niektóre Państwa Członkowskie, będą mieć zatem daleko idący wpływ na polski sektor energetyczny oraz całą gospodarkę bezpośredni dla przemysłu i gospodarstw domowych w postaci rosnących cen za prąd i ogrzewanie oraz pośredni w postaci wycieku węglowego i energetycznego. 14 17 15 18 16 19 20 Zmiana PKB w latach 2011/2010 21 22 Wykres 1.15. Porównanie całkowitych rocznych poziomów emisji i intensywności wydzielanego dwutlenku węgla w sektorach energetycznych wybranych państw UE. Źródło: CO 2 Emissions from Fuel Combustion, 2011 Edition, IEA, Paryż Emisja całkowita Emisyjność jednostkowa [Mt CO 2 ] 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 798 0,427 523 0,5 437,6 0,388 369,3 0,09 347,7 0,39 304,7 0,668 182 0,405 122,1 0,558 106 0,253 97,8 0,8 0,749 0,7 1.4. Obecny rozwój oraz przyszłość polityki klimatycznej Ostatnia konferencja COP (COP17) miała miejsce w Durbanie (RPA) w grudniu 2011 r. Celem konferencji było przygotowanie nowego traktatu mającego ograniczyć zmiany klimatu przez zmniejszenie poziomu emisji gazów cieplarnianych. Podczas konferencji, uczestniczące w niej państwa uznały, że obecna polityka klimatyczna jest niewystarczająca i konieczne jest przeprowadzenie poważniejszych cięć jeśli wzrost temperatury ma być utrzymany w granicach 2 C. Po latach dyskusji, ważnym krokiem naprzód było porozumienie odnośnie prawnie wiążących wszystkie strony celów, które ma zostać przygotowane przed końcem 2015 r. a wprowadzone w życie do r. 2020 jako międzynarodowy akt prawny. Nowy traktat wprowadzi nowe zobowiązania również na wielkie wschodzące gospodarki takie jak Chiny, Indie, czy Brazylię. Jest to szczególnie ważne, gdyż emisje gazów cieplarnianych w tych krajach rosną bardzo szybko a redukcja emisji gazów cieplarnianych była w przeszłości warunkiem, narzuconym przez innych wielkich emitentów (USA), ich przystąpienia do Protokołu z Kioto. Większość delegatów zdecydowała również, że postanowienia Protokołu z Kioto powinny zostać podtrzymane zanim wynegocjowany zostanie nowy traktat oraz w okresie przed jego wprowadzeniem, jednak tylko kilka państw, głównie należących do Unii Europejskiej, wyraziło gotowość zadeklarowania dalszego posłuszeństwa w stosunku do zobowiązań zawartych w Protokole. Innym pokłosiem konferencji COP17 było ustanowienie Zielonego Funduszu Klimatycznego, którego zadaniem będzie udzielanie wsparcia biednym krajom w procesie adaptacji ich gospodarek oraz warunków życia do zmian klimatu. Jak to zwykle bywa, diabeł tkwi w szczegółach. Osiągnięte podczas konferencji porozumienie wyznacza porządek czasowy negocjacji, kiedy to strony będą dyskutować nad podziałem wkładu 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 [t CO 2 /MWh] 30 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 31

finansowego i technicznego, aby zagwarantować bezpieczeństwo rozwoju gospodarczego. W dobie kryzysu ekonomicznego zadanie to jest szczególnie trudne a niektóre strony będą się starały spowolnić ten proces lub nawet go odroczyć. To, czy nowe porozumienie zostanie podjęte przed rokiem 2015 zależeć będzie od poprawy sytuacji ekonomicznej w krajach uprzemysłowionych. Nawet duże państwa i znaczące organizacje regionalne, jak chociażby Unia Europejska, nie będą w stanie promować polityki klimatycznej i zrównoważonego rozwoju w obliczu ryzyka pogorszenia własnej konkurencyjności. Aby zatem uczynić układ klimatyczny bardziej realnym, istnieje potrzeba wprowadzenia instrumentów ekonomicznych łączących mechanizmy globalizacji z polityką klimatyczną. 1.5. Wnioski Zobowiązania poczynione w Kioto wygasną z końcem 2012 r. W ostatecznej wersji porozumienia, po tym jak USA zdecydowały nie ratyfikować Protokołu, bogate państwa sygnatariusze Protokołu, wymienione w Aneksie I, zobowiązały się do zredukowania globalnych emisji gazów cieplarnianych o 4,2% poniżej ustalonych kryteriów. Bez żadnego formalnego przymusu, kraje rozwijające się zobowiązały się dołączyć, przy odpowiednim wsparciu finansowym, o ile nie ucierpi przez to ich rozwój gospodarczy. Ostatnio opublikowane statystyki pokazują niestety trendy zupełnie odwrotne. Całkowite emisje wzrosły o 50% a na szczycie listy znajdują się Chiny i Indie, które zwiększyły emisje odpowiednio o 276% i 209%. Ogólnie rzecz biorąc, poza Europą, wszystkie regiony świata zwiększyły swoje emisje od 177% (Azja, region Pacyfiku) do 14% (Ameryka Północna). W Europie, zdającej się płynąć pod prąd, emisje gazów cieplarnianych spadły o 18,5% a większość tej redukcji została osiągnięta dzięki krajom w procesie transformacji, w tym również nowym Państwom Członkowskim (Polsce 35%, Rumunii 74%, Bułgarii 50%, Litwie 56%) oraz byłym krajom bloku sowieckiego (Ukrainie 48%, Federacji Rosyjskiej 29%). Był to efekt uboczny poważnego spadku koniunktury oraz drastycznej transformacji struktury przemysłu w tych krajach. Spośród starych państw UE jedynie Niemcy, Wielka Brytania, Dania, Szwecja i Francja były w stanie zredukować emisje poniżej wyznaczonego w Protokole poziomu. Pozostałe państwa z tej grupy, szczególnie te cieszące się dobrą koniunkturą gospodarczą, nie były w stanie pogodzić rozwoju ekonomicznego z redukcją emisji gazów cieplarnianych (Hiszpania wzrost o 48%, Irlandia wzrost o 37%, Holandia wzrost o 20%). Niemniej jednak, wyniki zarówno dla Europy jak i Unii Europejskiej są pozytywne (spadek emisji CO 2 o 9,5% na poziomie europejskim) lecz wysiłki poczynione przez wiele państw europejskich nie wywarły większego wpływu na globalne trendy ani też dopełnienie celów z Kioto. Kraje OECD, po których spodziewano się, że wezmą na siebie ciężar wdrożenia Protokołu, zwiększyły emisje gazów cieplarnianych o około 12,77% rozwiewając wszelkie wątpliwości odnośnie możliwości ustabilizowania stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze, podczas gdy państwa spoza OECD podwoiły swoje emisje. Przedstawione dane jasno pokazują, że Protokół z Kioto raczej nie odzwierciedla żadnego postępu, gdyż jego cele emisyjne są nieprzestrzegane, jak również z uwagi na to, że niekontrolowane emisje w krajach rozwijających się nadal będą wzrastać. Oznacza to, że mechanizmy wprowadzone przez Protokół, który był krokiem we właściwą stronę, okazały się być niewystarczające oraz drugorzędnego znaczenia dla większości sygnatariuszy. Pierwsza kwestia dotyczy wykluczenia krajów rozwijających się oraz braku administracyjnych i ekonomicznych kar dla stron nieprzestrzegających przyjętych zobowiązań oraz braku ekonomicznych zachęt dla krajów dopełniających warunków. Kraje rozwijające się z zasady odrzucają równe traktowanie i proporcjonalne ustalanie zobowiązań finansowych w stosunku do bieżącego poziomu emisji gazów cieplarnianych oraz nalegają na uwzględnienie historycznych, łącznych antropogenicznych emisji per capita uważając to podejście za bardziej sprawiedliwe. Biorąc jednak pod uwagę jedynie różnice między dwoma naczelnymi emitentami, Chinami i USA, z ich historycznym łącznym poziomem emisji wynoszącym per capita 85 mln t CO 2 oraz 1132 mln t CO 2, podejście takie nałożyłoby na kraje rozwinięte olbrzymie brzemię finansowe; musiałyby one drastycznie i natychmiastowo zredukować swoje emisje niemal do zera, lub też, w przypadku rozciągnięcia tego procesu w czasie, doprowadziłoby to do wprowadzenia znacznych ilości dodatkowych gazów cieplarnianych do atmosfery, co przyniosłoby szkody głównie krajom rozwijającym się. Dlatego też jedynym racjonalnym rozwiązaniem jest wykorzystanie wspólnego potencjału oraz solidarność w dzieleniu kosztów dekarbonizacji. Drugi problem dotyczy tego, że dekarbonizacja gospodarek może się okazać korzystna w przyszłości, jednak koszta z tym związane muszą być poniesione wcześniej, nie będą one równomiernie rozłożone i nie będą zależeć ani od zamożności państwa ani od jego wkładu w zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych. Ogromne koszta dekarbonizacji sprawiają, że rządy niechętnie przyjmują zobowiązania, które mogą zagrozić rozwojowi gospodarczemu czy pogorszyć obecne warunki życia z uwagi na przyszłe pokolenia. Bezpośrednie koszta związane z inwestycjami w nowe technologie, przebudowę przemysłu energetycznego i ciepłowniczego, wydajność energetyczną, jak również starty uboczne powiązane z bezpieczeństwem funkcjonowania systemu energetycznego, utrata konkurencyjności cenowej, utrata miejsc pracy oraz inne społeczne i ekonomiczne zjawiska związane z wyciekiem węglowym stanowią polityczne argumenty, które nadal nie są równoważone zwiększającą się świadomością ekologiczną. Oszacowania odnośnie tempa wycieku w kontekście Protokołu z Kioto wynoszą od 5 do 20% w rezultacie utraty konkurencyjności cenowej, jednak cyfry te były postrzegane jako bardzo niepewne 5. Ocena kosztów bezpośredniej redukcji emisji gazów cieplarnianych jest trudna, gdyż bez dostępu do wielkoskalowych technologii wychwytywania i magazynowania CO 2, kształt krańcowej krzywej redukcji emisji jest trudny do odgadnięcia. Niektóre badania (np. Pathways to a Low-Carbon Economy, McKinsey 2009) przewidują nawet ujemne ceny w kontekście pierwszych niewielkich redukcji, głównie związanych z polepszaniem wydajności energetycznej, zarządzania odpadami oraz zastosowaniem nowych technologii przemysłowych (cement, żywność oraz przemysł samochodowy). Ceny ujemne oznaczają, że inwestycje w te projekty są, lub wkrótce będą ekonomicznie uzasadnione a stopa zwrotu wyasygnowanych funduszy będzie więcej niż wystarczająca z racji oszczędności w konsumpcji energii. Szacuje się, że redukcja na poziomie około 10 mld t gazów cieplarnianych rocznie może zostać osiągnięta na drodze uzasadnionych ekonomicznie projektów, a redukcja 38 mld t rocznie, mogącej ustabilizować poziom gazów cieplarnianych w atmosferze, kosztowałaby około 150 mld euro ze średnim kosztem redukcji w wysokości 4 EUR za tonę CO 2. Są to dane bardzo optymistyczne i stanowią cel wielu krytycznych 5 Wyciek węglowy w wysokości 20% oznacza, że 5% redukcja emisji gazów cieplarnianych w krajach rozwiniętych skutkować będzie wzrostem emisji w krajach rozwijających się o 1%. 32 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 33

Wykres 1.16. Zmiany w redukcji emisji gazów cieplarnianych w okresie pomiędzy rokiem referencyjnym dla Protokołu z Kyoto a 2011 r. Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2012 Francja; -8,86% UE; -9,59% Szwecja; -13,67% Dania; -15,87% Wlk. Brytania; -17,84% Europa i Euroazja; 18,48% Niemcy; -22,09% Federacja Rosyjska; -28,71% Polska; -34,92% Ukraina; -47,70% Bułgaria; -49,34% Litwa; -56,16% Rumunia; -73,90% Chiny; 276,17% Indie; 209,27% Azja i Pacyfik; 176,90% Kraje poza OECD; 97,12% Ameryka Centralna i Południowa; 86,97% Afryka; 50,67% Świat ; 50,67% Hiszpania; 48,29% Australia; 41,53% Irlandia; 37,08% Kanada; 26,27% Holandia; 20,19% Ameryka Północna; 4,0% Kraje OECD; 12,77% Japonia; 12,33% USA; 10,51% -100,00% -50,00% 0,00% 50,00% 100,00% 150,00% 200,00% 250,00% 300,00% Wykres 1.17. Skumulowany udział historyczny poszczególnych państw w emisjach CO 2 ze zródeł antropogenicznych (energetyka i produkcja cementu) w przeliczeniu na głowę mieszkańca. Źródło: Climate Analysis Indicators Tool (CAIT), Greenhouse Gas Sources and Methods, Indicators: GHG Emissions: Cumulative Emissions Czad Burundi Mali Etiopia Uganda Indie Brazylia Turcja Chiny Portugalia Korea Południowa Hiszpania Grecja Łotwa Słowenia Nowa Zelandia Rumunia Litwa Włochy Japonia Irlandia Norwegia Bułgaria Węgry Szwecja Finlandia Francja Austria Ukraina Słowacja Holandia Polska Australia UE Dania Federacja Rosyjska Kuwejt Kazachstan Kanada Estonia Niemcy Republika Czeska Belgia Wlk. Brytania USA Lichtenstein 0,8 1,1 1,3 1,5 1,8 26,7 53,5 85,2 85,4 182,3 222,9 250,1 263,5 287,5 305,2 323,4 328,2 329,6 330 367 392,8 403,9 423,1 425,4 474,6 484,4 514,9 523,7 556,4 584,7 590,1 602,4 628,7 628,8 660,4 677,2 685,1 686,8 789,2 892 998,9 1010,8 1028,8 1127,8 1132,7 1426,1 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 [mln ton CO 2 per capita] 34 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 35

Tabela 1.3. Redukcja emisji gazów cieplarnianych przedstawiona w Copenhagen Convergence Scenario, wybrane kraje. Źródło: Carbon Abatement Costs and Climate Change Finance, W. R. Cline, Peterson Institute for International Economics, lipiec 2011 Kraj 2020 2030 2040 2050 Argentyna 0 24 47 70 Australia 26 48 69 91 Brazylia 24 39 51 61 Kanada 23 47 70 92 Chiny 0 39 68 88 Egipt 0 10 21 32 Unia Europejska 17 41 63 84 Indie 0 10 19 27 Indonezja 26 38 49 57 Iran 0 35 64 87 Japonia 30 50 69 87 Kazachstan 1 34 64 91 Malezja 0 38 67 89 Meksyk 30 46 60 72 Pakistan 0 3 7 12 Rosja 7 40 68 92 Arabia Saudyjska 0 32 63 91 RPA 34 57 76 91 Korea Południowa 30 54 74 91 Tajwan 0 49 79 97 Tajlandia 0 42 70 88 Turcja 0 13 28 45 Ukraina 0 36 65 89 USA 17 40 65 91 Wenezuela 0 24 49 76 opinii. Bardziej ambitna dekarbonizacja o szerokim polu oddziaływania wykorzystująca energie odnawialne (którym muszą towarzyszyć instalacje do magazynowania energii) oraz przyszłe technologie wychwytywania i magazynowania dwutlenku węgla podniosą koszt redukcji do 40-50 EUR za tonę. W świetle tych założeń oraz całości scenariusza dekarbonizacji, analizy pokazują, że łączny poziom inwestycji w sam tylko system energetyczny może wynieść od 1,5 do 2,2 tryliona EUR w latach 2011-2050 (Energy Roadmap 2050, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, COM(2011) 885/2). Rozdział całkowitych kosztów redukcji emisji dwutlenku węgla w poszczególnych krajach i regionach świata zależny jest od scenariuszy opisujących globalne i indywidualne kwoty redukcji, modeli ekonomicznych oraz narzędzi symulacji, dzięki którym powstają indywidualne i regionalne krzywe kosztu krańcowej redukcji emisji (MAC). Copenhagen Convergence Scenario stanowi jeden z szeroko stosowanych scenariuszy, który zakłada, że państwa będą do r. 2020 respektować cele przyjęte w Kopenhadze a następnie przestrzegać prostej drogi redukcji emisji dopóki jednolity poziom emisji per capita we wszystkich krajach nie spadnie do poziomu 1,43 tony CO 2 celem sprostania wymaganiom mającym utrzymać wzrost temperatury w granicach 2 C. Świat 9 35 57 75 Przedstawiona poniżej ocena kosztów dekarbonizacji dla 2030 odrębnych przypadków przy- Uprzemysłowione 17 42 65 89 Rozwijające się 3 31 53 69 gotowana przy użyciu trzech różnych narzędzi (RICE, EMF-22 oraz McKinsey/Ackerman) pokazuje ogromne rozbieżności między modelami, co do pewnego stopnia, stawia pod znakiem zapytania wiarygodność wyników. Wykres 1.18. Wpływ dekarbonizacji zgodnie z Kopenhaskim Scenariuszem Konwergencji. Zmiany procentowe w PKB w wybranych krajach. Źródło: Carbon Abatement Costs and Climate Change Finance, W. R. Cline, Peterson Institute for International Economics, lipiec 2011 [% GDP] 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Argentyna Australia Brazylia Kanada Chiny Egipt UE Indie Indonezja McKinsey EMF22 RICE Iran Japonia Kazachstan Malezja Meksyk Pakistan Federacja Rosyjska Arabia Saudyjska Afryka Południowa Korea Południowa Tajwan Tajlandia Turcja Ukraina USA Wenezuela Państwa rozwinięte Państwa rozwijające się Cały świat Wyższe roczne koszty, średnio na poziomie 1,5% PKB, zaobserwowano w krajach rozwijających się. W przypadku UE koszt dekarbonizacji waha się w granicach 0,12 i 0,8% PKB a dla USA w granicach 0,07 i 1,18% PKB. 36 Tomasz Siewierski Kwestia emisji gazów cieplarnianych 37