PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXVI 1992 WPŁYW CHŁODNICZEGO PRZECHOWYWANIA NA JAKOŚt MLECZKA PSZCZELEGO Mirosław Fik,Bożena Firek,Anna Leszczyńska-Fik, Ryszard Macura,Krzysztof Surówka Katedra Chłodnictwa i Inżynierii Przemysłu SpożywczegoAR ul. Podłużna 3, 30-239 Kraków-Chełm Streszczenie Badano wpływ przechowywania w temp. 24 0 C na jakość mleczka pszczelego. Do oceny jakości stosowano anałizy fizykochemiczne, organoleptyczne i badanie wlaściwości oddziaływania antybakteryjnego. Stwierdzono, że produkt ten charakteryzuje si~ dużą trwałością przechowalniczą i zachowuje dobrą jakoś<!w warunkach chłodniczych. Podczas rocznego składowania nie odnotowano w nim istotnych zmian ph, składu aminokwasowego białek, zawartości białka i cukrów redukujących, cech sensorycznych i wlaściwości antyseptycznych. Niewielkie zmiany dotyczyły jedynie spadku kwasowości ogółnej i zawartości tiaminy oraz wzrostu ilości azotu aminowego i substancji nierozpuszczalnych w O, l M roztworze Naa. Stąd mleczko ps~ele można przez co najmniej kilka miesięcy składować w temperaturach chłodniczych bliskich O C bez konieczności jego liofilizacji bezpośrednio po pozyskaniu. Słowa kluczowe: mleczko pszczele, schładzanie, przechowywanie, jakość: WPROWADZENIE Zastosowanie mleczka pszczelego jako produktu odżywczo-leczniczego datuje się od dawna. Znane jest jego korzystne oddziaływanie w leczeniu szeregu dolegliwości, jak anemia, żółtaczka, amnezja, neurastenia, ogólne słabienie, choroby nerek, wątroby i żołądka, a także stwardnienie rozsiane (Ł u d i a n s kij 1986). Przyjmuje się, że wpływa ono na dobre samopoczucie, przemianę materii i ma silne właściwości bakteriobójcze. Mleczko jest produkowane i stosowane w szeregu krajach, a głównym jego producentem i eksporterem światowym są Chiny (Wen - C h e n g 1989). Również w Polsce jest ono pozyskiwane i rozprowadzane w postaci liofilizowanej lub w połączeniu z miodem i innymi składnikami żywnościowymi. Już chociażby ten pobieżny przegląd tak wielostronnych i korzystnych oddziaływań mleczka pszczelego na organizm człowieka niezbicie wskazuje, że muszą one wynikać z jego niezmiernie bogatego i różnorodnego składu chemicznego, co zresztą potwierdziło wielu autorów (K i n o s h i t a i S h u e l 1975, K ról 1981, 1982, 1983, K ról i B o r n u s 1982, L e r c ker i inni 1984, W a c h o n i n a i inni 1986, Woj t a c k i 1988). Z podstawowych składników stwierdzono w nim 55-70% wody, 11-18% białka, 1,73-5,68% tłuszczu i 8,94-18% węglowodanów. Jest ono także stosunkowo zasobne w witaminy, przede wszystkim z grupy B, wśród których 3 1 stanowi 1,2-18 ug w gramie świeżego produktu, B 2 6-28 flg, B6 2,2-50 lig i Bl2 0,49-150 flg. Ponadto w mleczku występuje inozytol, kwas pantotenowy, witamina PP, 91
biotyna, kwas foliowy, a w ilościach śladowych witaminy A, D, E i C. Na jego wartość odżywczo-leczniczą wpływa też zawartość mikro- i makroelementów. Najwięcej bywa w nim fosforu i siarki, a wiele innych pierwiastków występuje w ilościach śladowych. Należą do nich między innymi żelazo, mangan, nikiel, krzem, miedź, cynk, kobalt, chrom, bizmut, arsen, a nawet złoto, czyli na ogół wszystko to, co znajduje się w pyłkach kwiatowych. Ogólnie uważa się, iż produkt ten może zawierać od 7 do 28 składników mineralnych. Liczba wykrywanych w mleczku pszczelim pierwiastków jest w zasadzie dosyć zmienna i zależy zarówno od stosowanych metod do ich oznaczania, jak i rodzaju spożywanego przez pszczoły pyłku oraz w pewnym stopniu może być uzależniona od rasy pszczół. Oprócz wymienionych składników w produkcie tym zawartych jest wiele kwasów, enzymów i innych substancji chemicznych, które uzupełniając się wzajemnie dają lepszy efekt końcowy w swoim oddziaływaniu na organizm ludzki. Przedstawiona charakterystyka wartości odżywczo-leczniczej mleczka pszczelego w połączeniu z występującym na nie zapotrzebowaniem sprawiają, że w dalszym ciągu interesuje się nim medycyna, przemysł i nauka. Metody ekonomicznego pozyskiwania tego produktu zostały już w dostatecznym stopniu opracowane, natomiast nadal jest niewiele danych na temat jego trwałości podczas przechowywania. Stąd celem niniejszej pracy była ocena zmian jakościowych mleczka podczas składowania chłodniczego. MATERIAŁ I METODY Materiałem do badań było świeże mleczko pszczele otrzymane z pasiek w Andrychowie, Brennej, Porąbce i Wadowicach w 1984 r. Skład wyjściowy produktu uśredniono przez wymieszanie mleczka z wyżej wymienionych źródeł w jednakowych stosunkach objętościowych. Tak przygotowany materiał przechowywano bez dostępu światła w temp. 2-4 C po uprzednim zapakowaniu w hermetycznie zamykane opakowania szklane i oceniano jego jakość na podstawie analiz fizykochemicznych i oddziaływania bakteriostatycznego na testowe szczepy mikroorganizmów. Kwasowość ogólną, ph, liczbę formolową oraz zawartość białka ogólnego, wody, cukrów redukujących i substancji nierozpuszczalnych w 0,1 M roztworze NaCI oznaczano ogólnie znanymi metodami analitycznymi według BN-78/9161-03. Azot aminowy oznaczano metodą Pope'a i Stevensa w modyfikacji własnej (F i k i S u- rów k a 1984), zawartość aminokwasów w białku na automatycznym analizatorze AAA 881 produkcji czeskiej po uprzedniej hydrolizie kwaśnej, a zawartość witaminy B 1 metodą fluorometryczną (Ł a d o ń s k i i G o s P o d a rek 1986). Rozdział elektroforetyczny białek na żelu poliakrylamidowym przeprowadzono metodą opisaną przez D a v i s a (1964) stosując słupki z 7,5% żelu poliakrylamidowego o wymiarach 0,5 x 6,5 cm w buforze glicynowym o ph 8,3 i przy natężeniu prądu stałego 3 ma na słupek żelu w temperaturze pokojowej. Elektroforezie poddano 100 pg białka. Słupki po elektroforezie umieszczano na 1 godzinę w 1% roztworze czerni amidowej, a następnie ich tło elektroforetycznie odbarwiano w 7% kwasie octowym. Z kolei poddano je pomiarom densytometrycznym określając procentowy udział poszczególnych frakcji białkowych w całości rozdzielonego białka. 92
Analizy mikrobiologiczne dotyczyły oceny bakteriostatycznego oddziaływania mleczka pszczelego na szczepy Escherichia coli i Staphylococcus aureus 606. Polegały one na wyznaczeniu krzywych wzrostu tych mikroorganizmów w płynnych podłożach bulionowych zawierających różne stężenia mleczka. W tym celu przygotowane w jałowych warunkach porcje po 20 cm 3 bulionów z zawartością O; 0,1; 1; 2 i 10% m1eczkj pszczelego inok~lowano 24-godzinnymi hodowlami szczepów testowych (po 1 cm rozcieńczenia 10 ). Próby inkubowano w temp. 37 C wykonując w odstępach 2-godzinnych posiewy ilościowe na zwykłe podłoże agarowe. Analizy przeprowadzono na mleczku pszczelim świeżym i przechowywanym. WYNIKI I DYSKUSJA Wstępne analizy podstawowego składu chemicznego świeżego ~Ieczka pszczelego wykazały, że zawiera ono 13,90% białka ogólnego, 1,28 mg/cm azotu aminowego, 0,75% popiołu, 65,40% wody, 7,24% cukrów redukujących i 2,20% substancji nieroz:fuszczalnych w 0,1 M roztworze NaCI. Jego kwasowość ogólna wynosiła 42,2 cm 1 M NaOH/100 g, ph 3,65, a liczba formolowa 11,4. Odnotowano również, iż występuje w nim 16,90% węgla, 9,25% wodoru, 2,22% azotu, 0,14% siarki i że jest ono cennym źródłem fosforu, potasu oraz magnezu, a także żelaza, cynku, manganu, miedzi i boru (Tab. 1). Tabela 1 Zawartość niektórych składników mineralnych w mleczku pszczelim The eontent or sorne mineral substances in royal jełły p K Ca Mg Na Mn Zn Fe B Cu % mg/kg 0,62 0,30 0,01 0,06 0,04 1,5 24,0 16,0 1,5 5,0 Przedstawione wyniki wskazują, że skład badanego produktu nie odbiegał w zasadzie od podanego w literaturze. Nie stwierdzono istotnych zmian oznaczanych składników chemicznych podczas składowania mleczka pszczelego w temp. 2-4 C (Tab. 2), co świadczy o dużej jego trwałości w tych warunkach przechowywania. Po upływie 6 miesięcy w badanym produkcie wystąpił jedynie niewielki wzrost substancji nie rozpuszczalnych w 0,1 M NaCI, a po 12 miesiącach nieznaczny przyrost azotu aminowego. Zmiany tego ostatniego nie korelowały jednak ze zmianami liczby formolowej, która pomimo pewnych wahań nie wykazywała zasadniczo tendencji wzrostowej. Przyczyną tego są przypuszczalnie różnice w czułości stosowanych metod do ich oznaczania. W niewielkim stopniu zmieniała się też kwasowość ogólna. Zawartość pozostałych składników, tj. białka ogólnego, cukrów redukujących i wody, 93
'f Zmiany chemiczne mleczka pszczelego podczas przechowywania w temp. 2-4 C Chemial chanp ol royai jelly stonge at 2-4 C Tabela 2 Czas Białko Woda ph Cukry Substancje Azot Kwasowość Liczba składo- ogólne (%) reduku- nierozp. amin~ ogólna formowania (%) jące (%) (mglcm ) (cm 1M lawa 3 (mies.) (%) NaOH/l00g) Storage Total Water ph Reducing Insoluble Amino Total Formattime protein sugars matter nitrogen acidity dehyde (mo.) (%) (%) (%) (%) (mglcm 3 ) (cm 3 1M value NaOH/l00g) O 13,90 65,4 3,65 7,24 2,20 1,28 42,2 11,4 2 13,90 65,8 3,70 7,22 2,25 1,31 42,1 12,2 4 13,80 65,2 3,70 7,20 2,25 1,30 39,6 12,8 6 13,65 65,8 3,75 7,22 3,35 1,31 39,5 13,0 8 13,55 65,2 3,70 7,24 3,30 1,35 39,6 12,1 10 13,40 65,4 3,70 7,22 3,40 1,33 40,8 12,0 12 13,40 65,5 3,75 7,20 3,46 1,86 41,5 12,6
była praktycznie stała przez cały okres przechowywania. Nie ulegały zmianom również ph mleczka oraz podstawowe jego cechy organoleptyczne (smak, zapach, barwa i wygląd ogólny). W badaniach własnych wykazano, że białko mleczka pszczelego jest bogatym źródłem wielu aminokwasów endogennych, egzogennych i względnie egzogennych, w tym szczególnie (szereg malejący) kwasu asparaginowego i glutaminowego, lizyny, leucyny, waliny, fenyloalaniny, proliny, seryny, izoleucyny, treoniny i argininy (Tab. 3).. Tabela 3 Zmiany procentowej zawartości aminokwasów w bialkuomleczka pszczelego podczas przechowywania w temp. 2-4 C Effect of storagę time at 2-4 C on percentage composition of amino acids in royal jelly protein Aminokwasy Aminoacids Czas przechowywania (miesiące) Storagę time (months) O 6 12 Lys 9,00 8,94 8,97 His 2,57 2,53 2,54 Arg 4,63 4,67 4,59 Asp 17,00 16,95 17,03 Thr 4,71 4,72 4,75 Ser 5,49 5,41 5,42 Glu 11,35 11,40 11,33 Pro 5,52 5,57 5,50 Gly 3,30 3,34 3,29 Ala 3,50 3,55 3,54 Val 6,02 6,07 6,05 Met 4,10 4,08 4,07 Ile 4,93 4,97 4,96 Leu 8,28 8,24 8,30 Tyr 4,04 4,03 4,02 Phe 5,56 5,50 5,57 Ogólnie stwierdzono w nim zawartość 16 aminokwasów, przy czym w zdecydowanie najwi~kszej ilości występował kwas asparaginowy, a w najmniejszej histydyna. Wyniki składu aminokwasowego białka badanego produktu, poza pewnymi wyjątkami, są na ogół zbliżone do podanych przez K ról i B o r n u s a (1982), a na występujące różnice ilościowe mogły mieć wpływ przede wszystkim różne lata produkcji mleczka. Przypuszczalnie pewne znaczenie ma tutaj również fakt, że badane materiały pochodziły od różnych producentów, rozmaitych ras pszczół itp. Nie stwierdzono aby roczne przechowywanie mleczka pszczelego w temp. 2-4 C spowodowało istotne zmiany ilościowe poszczególnych aminokwasów. Można wobec tego z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że wymienione substancje charakteryzują się w tym produkcie znaczną stabilnością w warunkach chłodniczego składowania i jeśli nawet mają miejsce pewne ich przemiany, to są one niewielkie i trudne do zarejestrowania. 95
Potwierdzeniem znacznej trwałości substancji białkowych przechowywanego mleczka są też wyniki ich analizy elektroforetycznej na żelu poliakrylamidowym. Stwierdzone w produkcie świeżym cztery frakcje białkowe zachowywały się przez cały okres jego składowania, a pomiary densytometryczne nie wykazały ich znaczących zmian ilościowych (Ryc. l, Tab. 4). II II III IV III IV a b Ryc. 1. Elektrororegramy bialka mleczka pszczelego świeżego (a) i po rocznym składowaniu w temp. 2-4 C (b) Protein electrophoretic patterns of fresh (a) and one year stored at 2-4 C (b) royaljelly 96
Tabela 4 Wpływ rocznego przechowywania w temp. 2-4 C na procentową zawartość r6tnych frakcji w całkowilej ilości białka mleczka pszczelego Efrcel or one year slorage al 24 C on percentagę eontent of various fraclion in total amounl of royal jelly protein Frakcje Okres przechowywania (miesiące) Storagę time (months) Fract~, _ o 12 I II III IV 20,91 39,70 21,85 17,54 21,44 39,79 20,92 17,86 Największy udział w białku stanowiła frakcja II, a najmniejszy frakcja IV; frakcje I i III były zbliżone pod względem wielkości. Należy w tym miejscu podkreślić, że ilość otrzymanych frakcji była stosunkowo nieduża, gdyż do rozdziału zastosowano metodę elektroforezy PAGE, a nie elektroforezę SDS-PAGE. Przy pomocy- tej ostatniej możliwy jest rozdział substancji białkowych mleczka pszczelego na znacznie więcej frakcji (Y a l s u n a m i i inni 1987). WecVug V i t t k a i Z e n i s k a, cytat za K r 6 l (1981), dużą część białek mleczka stanowią albuminy i gamma-globuliny. Na podstawie zachowania się ich podczas elektroforezy można wstępnie przyjąć, że znajdująca się najbliżej anody frakcja I jest białkiem z grupy albumin, a pozostałe trzy frakcje zlokalizowane przy katodzie należą do globulin. Jednak dokładna ich charakterystyka wymaga dalszych szczegółowych badań. Na dobrą jakość i dużą trwałość składowanego mleczka wskazują także wynilcioznaczeń tiaminy (Tab. 5). Tabela S Zmiany zawartoki tiaminy podczas przechowywania mleczka pszczelego w temperaturze 2-4 C Thiamine eontent in royal jelly during s.lorage al 2-4 C Okres przechow. (mies.) O 2 SIorage lime (monlhs) Zawartośc! liaminy (V,uglg) 17,8 17,8 Thiamine eontent (V,uglg) 4 6 8 10 12 17,4 17,2 16,9 16,9 16,3 Podczas przechowywania miał miejsce jedynie nieznaczny spadek jej zawartości, który po upływie 6 miesięcy wyni6sł około 4%, a po roku nie przekroczył 9%. Można zatem przypuszczać, że podobnie zachowywać się powinny i inne witaminy z grupy B. Brak zmian podstawowych cech organoleptycznych oraz znaczna trwałość aminokwas6w, substancji białkowych i witaminy B 1 w składowanym mleczku pszczelim nie może jednak stanowić gwarancji, że i inne składniki tego produktu 97
zachowują się podobnie. W a c h o n i n a i inni (1986) wykazali na przykład brak stabilności nienasyconych kwasów tłuszczowych podczas chłodniczego przechowywania mleczka, co według nich może prowadzić do utraty specyficznych właściwości biologicznych produktu. Spośród charakterystycznych i ważnych cech mleczka pszczelego wymienia się często jego oddziaływanie antybakteryjne. Jednakże zagadnienie to nie zostało dotychczas wyraźnie udokumentowane w literaturze naukowej. Stąd w pracy podjęto się również oceny tej właściwości produktu świeżego oraz przechowywanego. W wyniku przeprowadzonych analiz mikrobiologicznych stwierdzono duże oddziaływanie bakteriostatyczne mleczka na badane szczepy Escherichia coli i Staphylococcus aureus 606 (Ryc. 2-3)..~ ~1 0 /. -::;-10 Z A B 0 /. Ił ~ 0,1 /. Ql% z r \I 9! ~ 6 _.~..li: B ~. 1 /. _ 0 ~~ 7 c E 7 u>g~ _LI >- 1 /. ON -LI e.s 6.g r1 6 CI>': ti", "'- 00 gg' ID...J 5 CO...J5 3 2% 2% 2 4 3 B 2 4 6 8 Czas inkubacji Ihl Czas inkubacji Ihl Incubalion lime (h J Incubalion lime (h J 4 Ryc. 2. Wpływ dodatku mleczka pszczelego świeżego (A) i po rocznym składowaniu chłodniczym (B) do podłoża bulionowego na wzrost pałeczek Escherichia coli ECCectof fresh (A) and one year stored at 24 0 C (B) royal jelly addition to the medium on the growth of Escherichia coli 98
l 9 0% ~ 9 z z A B 0.1% 51 51 CI' 0.'% ~ l 8.lo: -" Ol 7 II.~ E.~ 1: ~:6 6..o _.o - N.- <.) ~~ 5 '% &~ 5 en l3 4 8gaL.J 1 /. 4 2 0 /0 3 2 0 /0 2 2 4 Czas inkubacji I h I Czas inkubacji I h I Incubat ion t ime Ih J Incubo!ion!ime Ih J Ryc. 3. Wpływ dodatku młeczka pszczelego świeżego (A) i po rocznym składowaniu chłodniczym (B) do podłoża bulionowego na wzrost Staphylococcus aureus 606 EfCect of Cresh (A) and one year stored at 2-4 C (B) royal jelly addition to the medium on the growth of Staphylococcus aureus 606 Już zawartość 0,1% mleczka w bulionie wzrostowym powodowała przedłużenie fazy zahamowania wzrostu i nieco wolniejsze rozmnażanie się tych bakterii. Przy 1% jego udziale w podłożu wzrost drobnoustrojów był ~aźnie zwolniony i po 8 godzinach inkubacji E. coli osi,nęła liczebność 1Q7/cm, podczas gdy w próbie kontrolnej przekroczyła 1Q9/cm (Ryc. 2). Różnica ta była jeszcze bardziej widoczna w odniesieniu do szczepu S. aureus 606 (Ryc. 3). Mleczko w stężeniu 2% całkowicie hamowało rozmnażanie się analizowanych szczepów bakteryjnych. Następstwem niszczenia tych bakterii w bulionie z zawartością 10% mleczka było ich szybkie wymieranie, co praktycznie wyrażało się brakiem obecności zdolnych do życia komórek po 2 godzinach inkubacji. Analizy produktu po rocznym składowaniu w warunkach chłodniczych nie wskazywały na utratę jego właściwości antybakteryjnego oddziaływania. 99
WNIOSKI Z przeprowadzonych badań wynika, że składowane w temp. 2-4 C mleczko pszczele charakteryzuje się dużą trwałością przechowalniczą i zachowuje dobrą jakość. Stądz powodzeniem moina je przechowywać przez co najmniej kilka miesięcy w dodatnich temperaturach chłodniczych zbliżonych do QOC bez konieczności liofilizacji bezpośrednio po pozyskaniu. Przeprowadzając niektóre analizy podczas dłuższego składowania zauważono, iż nawet po dwóch latach zmiany jakościowe mleczka były stosunkowo. niewielkie i nie traciło ono swoich właściwości antyseptycznych. LITERATIJKA D a v i s G. (1964) - Disc electrophoresis. II. Method and application to human serum proteins. Ann.N.Y.Acad.Sci. 121:404-427 F i k M., S u r 6 w k a K. (1984) - Adaptation of Pope and Stevens method for determination of the amino nitrogen eontent in certain raw materiais and animai products. Nahrung 28(8):883-887 K i n o s h i t a G., S h u e I R. W. (1975) - Mode of action of royal jelly in honeybee development. X. Some aspects of lipid nutrition. Can.J.ZooI. 53:311-319 K r 61 A. (1981) - Frakcje białkowe w mleczku pszczół różnych ras. Pszczeln.Zesz.Nauk. 25:165-172 K r 61 A. (1982) - Aminokwasy w mleczku pszczelim. Pszczelarstwo 11:2-3 K r 6 I A. (1983) - Wpływ rodzaju spożywanego przez pszczoły pylku na zawartość ważniejszych składników mineralnych w mleczku pszczelim różnych ras pszczół. Pszczeln.Zesz.Nauk. 27:33-40 K ról A., B o r n u s L (1982) - Aminokwasy w mleczku pszczelim czterech ras pszczół. Pszczeln.Zesz.Nauk. 26:35-42 L e r c ker G., V e c c h i M. A., S a b a t i n i A. G., N a n e t t i A. (1984) - Analytieal chemieal quality control of royal jelly. Riv.Merced. 23:83-95 Ł a d o Ił s k i W., G o s P o d a rek T. (1986) - Podstawowe metody analityczne produktów żywnościowych. PWN, Warszawa-Wrocław, s. 220-221 Ł u d i a n s kij E. A. (1986) - Apiterapija rassiejanowo sklieroza. Pczełowodstwo 9:28 29 W a c h o n i n a T. W., L e w i n a L. P., P o kro w s kij S. A. (1986) - Kaczestwo matocznowo mo/oczka. Pczełowodstwo 8:26-28 Wen - C h e n g H. (1989) - Technieal development on royal jelly production. Apiacta 24:39-43 Woj t a c kim. (1988) - Produkty pszczele i prztwory miodowe. PWRiL, Warszawa. Ya t s u n a m i K., M i was., E c h i g o T. (1987) - Studies on proteins in royal jelly by SDS polyacrylamide gel electrophoresis. Bull.Fac.Agric.Tamagawa Univ, 27:31-40 EFFECT OF REFRlGERA TED srorage ON THE QUALITY OF ROY AL JELL Y ~irosław Fik,Bożena Firek,Anna Leszczyńska-Fik,Ryszard Macura, K r z y s z t o f S u tó w k a Summary The subject of Ihe study was the fresh royal yelly obtained frorn a rew apiaries in the Bielsko Province in 1984. The materia I was mixed in equal volume proportlons and stored at 2-4 C in darkness, in air-tight glass containers. The quality of stored produet was evaluated taking into account foliowing analysis: total acidity, ph, formaldehyde value, protein electrophoresis on polyacrylamide gel and contents of total proteins, amino acids, amino nitrogen, reducing sugars, thiamine, water and insoluble matter in 0,1 M solution of NaCI. The evaluation of its basie sensorial characteristies has been carried out simultaneously, as well as, the bacteriostatic influence of the royal yelly on strains of Escherichia coli and. Staphylococcus aureus 606 has been studied. 100
Ił was shown that a high storagę slability characlerized the royal yelly slored al 2-4 C and the product kepi good quality. Any essential changes in ils amino acids, protein substances and reducing sugars composition were observed during one year's storagę. Basic organoleptic features and ph value did not change 100. Only slight decrease of total acidity and increase of the insoluble matter was observed in stored royal yelly. After the year amino nitrogen shown a slight increase and thiamine eontent decreased a littje, not exceeding 9%. The inhibilion by the produet oc tested bacteria strains was almosl al the same level during storagę. Generally, the results indicate that the royal yelly may be slored for at least rew months in plus recrigerated temperatures (about OOq and its Iyophilization immedialely after receiving from apiaries is not necessary. Keywords: royal jelly, refrigeration, storage, quality. 101