Zakład Administracji Publicznej i Polityki Społecznej, Katedra Politologii, Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski

dr hab. prof. UR Agnieszka Pawłowska dr Anna Kołomycew Zakład Administracji Publicznej i Polityki Społecznej Uniwersytet Rzeszowski Partnerstwa międzysektorowe jako przedmiot badań i dydaktyki w Zakładzie Administracji Publicznej i Polityki Społecznej Katedry Politologii Uniwersytetu Rzeszowskiego I. Nazwa i przynależność zakładu: Zakład Administracji Publicznej i Polityki Społecznej, Katedra Politologii, Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski II. Historia powstania Zakładu Administracji Publicznej i Polityki Społecznej Zakład Administracji Publicznej i Polityki Społecznej jest stosunkowo młodą jednostką, bowiem w strukturze Katedry Politologii Uniwersytetu Rzeszowskiego funkcjonuje od lutego 2009 roku. Obecnie liczy on pięciu pracowników: jednego pracownika samodzielnego oraz czterech adiunktów; wśród nich trzech politologów dwóch prawników. W badaniach Zakładu bierze udział również socjolog zatrudniony w Katedrze Politologii. III. Kierunki badań (profil prowadzonych badań) podejmowanych przedsięwzięć/projektów samodzielnie i we współpracy, w tym z zagranicą Zainteresowania naukowe pracowników Zakładu koncentrują się na szeroko rozumianej problematyce administracji publicznej, zarządzaniu jednostkami terytorialnymi oraz funkcjonowaniu wspólnot terytorialnych, a także zagadnieniach związanych z rozwojem regionalnym, polityka regionalna oraz instrumentami polityki lokalnej i regionalnej. Z uwagi na wskazane zainteresowania, Pracownicy Zakładu byli pomysłodawcami i realizatorami szkoleń Zarządzanie wielopodmiotowe na szczeblu lokalnym prowadzonych w ramach Projektu Budowa potencjału dydaktycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego na poziomie europejskim współfinansowanego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Do tej pory zrealizowano I-szy cykl szkoleń. Kolejne edycje zostały zaplanowane w roku 2011 1

i 2012. Szkolenie zostało przewidziane w wymiarze 32 godzin i obejmuje następujące bloki tematyczne: 1. Zarządzanie wielopodmiotowe i deliberacja na szczeblu lokalnym istota zagadnienia, zakres podmiotowy, zakres przedmiotowy. Warunki prowadzenia skutecznej deliberacji. 2. Trzeci sektor i jego udział w procesach decyzyjnych oraz świadczeniu usług na szczeblu lokalnym podstawy prawne, warunki organizacyjne i finansowe. 3. Komunikatywny urząd kształtowanie umiejętności interpersonalnych w relacjach instytucja publiczna obywatel przedsiębiorca organizacja pozarządowa. 4. Jak skutecznie osiągnąć konsensus? Rozwijanie umiejętności komunikacji międzygrupowej w społeczności lokalnej. W listopadzie 2010 roku pracownicy Zakład zorganizowali międzynarodową konferencję naukową pt. Zasada pomocniczości w prawie i polityce. Wymiernym efektem Konferencji będzie wydana wkrótce monografia o objętości 22 arkuszy. Z godnie z dominującym profilem badań Zakładu, dotyczącym zagadnień związanych z samorządem terytorialnym i zarządzaniem rozwojem na poziomie lokalnym i regionalnym, w 39 konkursie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (w dziedzinie Polityki regionalna Polityka Społeczna i Demografia) pracownicy złożyli projekt badawczy, zatytułowany Partnerstwo międzysektorowe w procesie tworzenia i realizacji strategii rozwoju lokalnego w województwie podkarpackim. Projekt uzyskał finansowanie. Celem głównym wskazanego projektu jest zbadanie mechanizmów kształtowania partnerstw międzysektorowych na przykładzie Lokalnych Grup Działania, jego form i zaangażowanych podmiotów, procesu decyzyjnego, oraz roli w pobudzaniu rozwoju tradycyjnie zacofanych regionów, do jakich zaliczane jest województwo podkarpackie. W toku badań uczestnicy projektu chcą wyjaśnić, jak różne zmienne wpływają na proces powstawania i efektywność działania partnerstw międzysektorowych umiejscowionych na obszarach wiejskich i na ile, podmioty te przyczyniają się do rozwoju tych obszarów. Autorzy pragną też zweryfikować twierdzenia sformułowane na podstawie badań partnerstw terytorialnych na rzecz rozwoju obszarów wiejskich działających w latach 2001-2004, gdzie jako główne bariery ich aktywności wskazano: niewystarczające środki finansowe; brak aktów prawnych umożliwiających równoprawną współpracę przedstawicieli trzech sektorów; zdominowanie grup przez liderów; słabe struktury organizacyjne i brak długoterminowych strategii. Wśród celów szczegółowych projektu wskazano: 2

1. Stworzenie bazy danych partnerstw międzysektorowych (PM) z obszaru województwa podkarpackiego; ich zasobów ludzkich, organizacyjnych, finansowych. 2. Określenie przesłanek (prawnych, politycznych, społecznych, gospodarczych) i trybu powstania PM. 3. Określenie ram prawnych funkcjonowania i zakresu instytucjonalizacji PM. 4. Analizę członkostwa w PM: zasady rekrutacji członków; proporcje udziału podmiotów z różnych sektorów; alokacja przywództwa; w przypadku członków-osób fizycznych ich charakterystyka demograficzna. 5. Identyfikację aspektów działania PM (planowanie, finansowanie, implementacja projektów, współpraca z innymi PM w kraju i zagranicą, etc.). 6. Analizę struktury kanałów i form informowania i komunikacji w ramach PM oraz pomiędzy PM a ich otoczeniem: adresaci komunikatów; typ przekazu (rytualny/zgodny z wymogami/autentyczny/biurokratyczny, itd.); transparentność i interaktywność systemu komunikacji. Ocenę efektywności obu podsystemów komunikacji. 7. Analizę procesu podejmowania decyzji w ramach PM, w efekcie określenie stylu decydowania (scentralizowany zdecentralizowany; demokratyczny autokratyczny; przejrzysty nieprzejrzysty). 8. Zbadanie stopnia i typu upolitycznienia PM: powiązań formalnych i nieformalnych z partiami politycznymi i strukturami władzy. 9. Zbadanie dynamiki PM i aktywności ich poszczególnych członków. 10. Wypracowanie metody pomiaru efektywności PM i ocenę efektywności działań poszczególnych PM. Realizacja wymienionych celów głównego i szczegółowych pozwoli Autorom projektu dokonać oceny efektywności działania partnerstw międzysektorowych w zakresie stymulowania rozwoju lokalnego i określić zmienne wpływające pozytywnie lub negatywnie na tą efektywność. Wyniki badań pozwolą opracować analizy i rekomendacje dla podmiotów z trzech sektorów. Zebrany materiał analityczny posłuży do wskazania dobrych praktyk w zakresie partnerstwa międzysektorowego w województwie podkarpackim, zaś nabyte doświadczenie pozwoli na opracowanie narzędzi pomiaru efektywności PM w zakresie tworzenia i implementacji polityki rozwoju. U podstaw niniejszego projektu leży koncepcja evidence-based policy formułowania polityk publicznych na podstawie przesłanek w postaci wyników rzetelnie przeprowadzonych badań przedmiotu polityki. Wyniki niniejszego projektu mają służyć lepszemu ukierunkowaniu celów polityki rozwoju, ewaluacji instrumentów i efektów jej realizacji na 3

szczeblu lokalnym i w województwie podkarpackim. Zespół projektowy oczekuje, iż sam fakt podjęcia badań, prowadzenie rozmów z przedstawicielami lokalnych grup działania i wspólne identyfikowanie słabych i mocnych stron dotychczasowej aktywności partnerstw, skłoni podmioty funkcjonujące w ich ramach do lepszej współpracy, szerszego otwarcia się na otoczenie społeczne i większej samodzielności w określaniu celów lokalnego rozwoju i sposobów ich realizacji. Zagadnienia związane z dobrym rządzeniem (good governance) stanowią stosunkowo nowe pole badawcze nauk społecznych w Polsce. Znaczny jest stan wiedzy dotyczący współpracy pomiędzy I i III sektorem w zakresie realizacji zadań publicznych, co jest związane z blisko siedmioletnią praktyką funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Podobną ocenę należy sformułować w odniesieniu do dialogu społecznego. Dialog obywatelski, czy też stanowiące rdzeń niniejszego projektu partnerstwo międzysektorowe, wprawdzie dysponuje już więcej niż paroletnią praktyką, to jego rozwój dynamizuje się pod wpływem założeń nowego okresu programowania 2007-2013. Stąd dotychczasowe badania dotyczące tego zagadnienia można ocenić jako pionierskie i przyczynkarskie. Wartością dodaną niniejszego projektu jest pogłębienie tych badań w odniesieniu do spójnego (w sensie administracyjnym) obszaru i całej populacji przedmiotu badań (wszystkie lokalne grupy działania w województwie podkarpackim). Wybór zakresu terytorialnego został podyktowany umiejscowieniem zespołu badawczego, dobrą orientacją jego członków w problemach Podkarpacia, rozumieniem jego przygranicznego położenia i wiążących się z tym konsekwencji. Nie bez znaczenia są też bogate tradycje mieszkańców regionu w oddolnej samoorganizacji, przekładające się jednak na tylko na średnie wskaźniki nasycenia organizacjami pozarządowymi. Warto tu wspomnieć, iż za najstarsze partnerstwo sektorowe działające w Polsce uważa się LGD Dolina Strugu, powstałą w tym regionie w 1994 r. Zespół badawczy sformułował następujące pytania badawcze: 1. Na ile innowacyjne, a na ile obce są partnerstwa międzysektorowe jako nowe modele rządzenia? W jakiej mierze mamy w ich przypadku do czynienia z procesem uczenia i endogenicznie motywowanej instytucjonalnej kreatywności, a w jakim z tzw. przymusem strukturalnym i oportunizmem politycznym? 2. W jakim zakresie powstanie i funkcjonowanie partnerstw międzysektorowych zależy od kultury politycznej i administracyjnej oraz obywatelskiego potencjału w regionie i poszczególnych środowiskach lokalnych? 4

3. Na ile partnerstwa międzysektorowe są zakorzenione w społecznościach (na ile są endogeniczne?) i jaki mają potencjał do przetrwania o własnych siłach, tj. bez wsparcia UE? 4. Na ile partnerstwa są rzeczywiście innowacyjne, a na ile zbiurokratyzowane? Czy są sprofesjonalizowane czy raczej społeczne w starym stylu? 5. Czy partnerstwa są inkluzywne i reprezentatywne dla danej społeczności? Czy dochowuje się w ich składzie parytetu 50-procentowego udziału partnerów gospodarczych i społecznych? 6. Czy partnerstwa są transparentne (dokumentują i upubliczniają rezultaty swoich prac), rozliczalne i odpowiedzialne społecznie? 7. Jaka jest deklarowana i rzeczywista logika działania partnerstw? Czy wypracowane zostały standardy informowania, komunikowania, konsultowania, decydowania? 8. Jakie są mocne i słabe strony partnerstw międzysektorowych, ich szanse i zagrożenia dalszego funkcjonowania? Autorzy sformułowali następujące hipotezy badawcze: 1. PM są w dużej mierze tworem tzw. przymusu strukturalnego są konstrukcją innowacyjną lecz podatną na dysfunkcje wynikające z tradycyjnego, hierarchicznego sposobu podejmowania decyzji publicznych oraz patologie dominującej klientelistycznej kultury politycznej. 2. PM są platformą działania aktorów pochodzących z trzech sektorów lecz są zdominowane przez przedstawicieli władz publicznych lokalnego szczebla, co wynika z ich inicjatywnej funkcji, ale także braku zrozumienia istoty i zasad dobrego rządzenia nie tylko ze strony administracji, ale również partnerów ekonomicznych i społecznych. 3. PM dopiero pracują nad własną kreatywnością na razie powielają dotychczasowe doświadczenia partnerów i imitują obce wzory. 4. PM mają szansę stać się czynnikiem stymulującym rozwój lokalny pod warunkiem wyrównania udziału wszystkich ich uczestników w procesie podejmowania decyzji publicznych, przezwyciężenia patologii klientelistycznej i antagonistycznej kultury politycznej i wypracowania endogenicznych (tj. odpowiadających potrzebom, zasobom i aspiracjom lokalnych społeczności) programów rozwoju lokalnego. Projekt wymaga zintegrowanego podejścia metodologicznego, uwzględniającego podejścia, metody i techniki badawcze stosowane w politologii, socjologii oraz zarządzaniu publicznym. Zidentyfikowano 31 partnerstw międzysektorowych w województwie podkarpackim, w postaci lokalnych grup działania. Ich zbadanie wymaga zastosowania: 5

analizy treści aktów prawnych i dokumentów: programowych, sprawozdawczych, informacyjnych, promocyjnych analizy dyskursu: w publikacjach naukowych, podręcznikach programowych, prasie lokalnej i branżowej, etc. metod ilościowych, w ich ramach ankiety skierowanej do całej populacji partnerów członków lokalnych grup działania (ok. 1000) metod jakościowych, w ich ramach następujących technik: a) wywiadu pogłębionego indywidualnego z członkami (w liczbie 10-12) wybranych lokalnych grup działania (w liczbie 8-10) b) obserwacji uczestniczącej udział badaczy w spotkaniach wybranych LGD metody analizy sieci społecznych w celu prześledzenia wewnętrznych przebiegów informacyjnych, procesów decyzyjnych, struktur i zasobów PM metody porównawczej (klasycznej i benchmarkingowej) w celu wskazania najlepszych i najgorszych praktyk realizacji PM dla celów rozwoju lokalnego i regionalnego. Dane ilościowe zostaną poddane analizie przy wykorzystaniu oprogramowania SPSS lub Statistica. Wywiady oraz dyskusje, w których uczestniczyć będą wykonawcy projektu będą rejestrowane za pomocą dyktafonów. Analiza danych jakościowych zostanie przeprowadzona metodą tradycyjną (spisanie wywiadów i ich analiza). Sposób przekazu i upowszechnienia wyników badań: strona internetowa projektu poświęcona monitoringowi i benchmarkingowi lokalnych grup działania w województwie podkarpackim; ranking najlepszych praktyk analizy i rekomendacje dla zainteresowanych podmiotów publicznych, gospodarczych i pozarządowych dotyczące funkcjonalności partnerstw międzysektorowych; referaty prezentowane na ogólnopolskich i zagranicznych konferencjach naukowych poświęconych zagadnieniom administracji publicznej i polityki rozwoju artykuły naukowe zamieszczone w czasopismach polskich i zagranicznych monografia Mija właśnie ósmy miesiąc realizacji projektu. Do chwili obecnej zrealizowano: skonstruowano narzędzie do budowy bazy danych o LGD w aplikacji Access. Baza danych jest w miarę postępu realizacji projektu na bieżąco uzupełniana. skonstruowano dwa kwestionariusze ankiet (dla przedstawicieli LGD oraz dla członków zarządów LGD), które następnie zweryfikowaliśmy w badaniu pilotażowym. Pilotaż został przeprowadzony w 3 grupach: Lasowiackiej Grupie Działania, Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Lasovia oraz Lokalna Grupa Działania Lider Dolina Strugu. Z racji, iż LGD istniejące w regionie nie są podmiotami silnie zróżnicowanymi, wybór grup do 6

przeprowadzenia sondażu miał charakter losowy. Założono, iż wnioski sformułowane na podstawie sondażu będą odnosiły się do pozostałych podmiotów, do których będzie kierowana ankieta. Badaniem zostali objęci członkowie wspomnianych LGD. Wywiady (celem omówienia ankiet) przeprowadzono wśród członków zarządów LGD oraz tzw. członków zwyczajnych (osób fizycznych) w sumie 21 respondentów. Dokonano wstępnej charakterystyki wybranych LGD, której elementy zawarte są w tabeli poniżej. Cechy Gminy: Liczba członków Rok powstania Misja Cel nadrzędny partnerstwa Lasowiacka Grupa Działania Gminy Baranów Sandomierski, Nowa Dęba, Bojanów Lasovia LGD Cmolas, Niwiska Ostrów 65 52 39 I-sze spotkanie listopad 2007, Rejestracja XII. 2008 Mocne lasowiackie partnerstwo, rozwijające się w harmonii z przyrodą, gościnne, atrakcyjne turystycznie, wspierające lokalne inicjatywy społeczno gospodarcze, ukierunkowane na tradycje kulturowe Cele ogólne: - turystyka z wykorzystaniem potencjału naturalnego, - zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi - tworzenie źródeł dochodu i miejsc pracy - tworzenie warunków dla rozwoju mikroprzedsiębiorstw - rozwój kultury lasowiackiej - rozwój turystyki i upowszechnianie ekologii; - wsparcie i rozwój inicjatyw lokalnych. 2005, rejestracja 2006 Nasza LASOVIA, to mała ojczyzna Lasowiaków zadowolonych z życia mieszkańców zachodniej części Puszczy Sandomierskiej. To kraina, gdzie różnorodne środowiska w duchu partnerstwa realizują nowatorskie projekty zorientowane na poprawę jakości życia przy wykorzystaniu i poszanowaniu dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Cele ogólne: - postęp cywilizacyjny i poprawa standardu życia mieszkańców. - rozwój przedsiębiorczości i aktywności gospodarczej na obszarze LGD LASOVIA - podniesienie atrakcyjności turystycznej regionu. - wzmocnienie zasobów ludzkich i budowa zintegrowanej społeczności obywatelskiej LGD Lider Dolina Strugu Błażowa, Chmielnik, Hyżne, Tyczyn I-sze spotkanie w 2005 roku, Rejestracja 2006 Dolina Strugu to region bogaty w atrakcje turystyczne, tradycje oraz posiadający wysoki udział produktów lokalnych w województwie podkarpackim. Wzmocniona ekonomicznie społeczność Doliny Strugu wykorzystuje potencjał środowiska naturalnego, wiedzę i nowe technologie. Cele ogólne: - poprawa jakości życia mieszkańców Doliny Strugu - ochrona i wykorzystanie zasobów naturalnych, kulturowych i lokalnych Doliny Strugu - budowanie kapitału społecznego poprzez pobudzanie aktywności mieszkańców Doliny Strugu Badanie pilotażowe służyło przede wszystkim zweryfikowaniu przydatności narzędzia badawczego, lecz także pozwoliło na sformułowanie pewnych, oczywiście bardzo wstępnych wniosków: 1. w odniesieniu do inicjatywy utworzenia LGD, w większości odpowiedzi jako inicjatora wskazywano jednostkę samorządu terytorialnego (władze gminy), a w 4 organizację pozarządową (nie wskazując jednak jej nazwy) 7

2. w odniesieniu do motywów przystąpienia do LGD, najczęściej wskazywano: ciekawość związaną z nową formułą działania chęć działania na rzecz jednostki lokalnej sugestie władz publicznych (zwłaszcza w odniesieniu do pracowników urzędów gmin) 3. w odniesieniu do profilu LGD o jego wyborze zadecydowały w badanych LGD 3 motywy: potrzeby lokalne tradycje współpracy konieczność instytucjonalizacji współpracy w celu pozyskania środków zewnętrznych 4. w odniesieniu do trybu naboru członków wśród sugerowanych odpowiedzi, badani wskazywali, iż: zapraszano wszystkie podmioty, instytucje z terenu LGD publikowano informację o planie utworzenia LGD i oczekiwano na zgłoszenia wykorzystano kontakty nieformalne 5. w odniesieniu do trybu informowania członków LGD, badani wskazywali najczęściej na: stronę internetową pocztę elektroniczną kontakt telefoniczny 6. w odniesieniu do częstotliwości spotkań, najczęściej wskazywano na ich nieregularność i zwoływanie w zależności od potrzeb. W żadnej z badanych LGD nie wskazano, by spotkania miały charakter planowy, za wyjątkiem zebrań walnych odbywających się przynajmniej raz w roku w celu dokonania podsumowania i przyjęcia sprawozdania za rok poprzedni. 7. w odniesieniu do trybu podejmowania decyzji, najczęściej wskazywano na głosowanie zwykłą większością głosów, niekiedy przy zachowaniu quorum. 8. w odniesieniu do sposobu konsultowania przyjmowania strategii i podejmowanych decyzji, najczęściej wskazywano publikację na stronie www z możliwością przesyłania uwag drogą elektroniczną. 9. w odniesieniu do sposobu informowania społeczności lokalnej o działalności LGD, wskazywano następujące środki: strona internetowa media lokalne informacje na tablicach w urzędach gmin 8

organizowanie spotkań otwartych z udziałem wszystkich zainteresowanych, nie tylko członków LGD informacje udzielane na żądanie. 10. w odniesieniu do sposobu konsultowania decyzji ze społecznością lokalną, wskazywano najczęściej na informacje zamieszczane na stronie www LGD; także na stronach urzędów gmin, na teren których rozciąga się partnerstwo; 11. w odniesieniu do częstotliwości przeprowadzania konsultacji ze społecznością lokalną, wskazano, iż odbywają się: stosunkowo rzadko, w zasadzie tylko przy tworzeniu strategii (przed jej przyjęciem). 12. w odniesieniu do rodzajów realizowanych projektów, wskazywano tylko te przewidziane w ramach osi 4 LEADER. 13. w odniesieniu do barier funkcjonowania, wskazywano bariery finansowe i środowiskowe (niską aktywność społeczności lokalnych) 14. w odniesieniu do przyszłości LGD, wskazywano iż: większość nie powstałaby bez środków w ramach PROW po zakończeniu finansowania nie mają szans na przetrwanie. Wnioski sformułowane na podstawie wyników badań pilotażowych częściowo potwierdzają hipotezy sformułowane w projekcie badawczym. Pokrywają się również z wnioskami sformułowanymi w efekcie realizacji innych projektów, z którymi wykonawcy niniejszego projektu zapoznali się podczas dotychczasowej analizy dyskursu. Wyniki przeprowadzonych dotychczas badań były podstawą do wygłoszenia dwóch referatów konferencyjnych. IV. Dydaktyka (prowadzone przedmioty przez pracowników Zakładu) W Zakładzie prowadzone są zajęcia (w tym seminaria licencjacie i magisterskie) z zakresu: systemu politycznego Rzeczpospolitej, administracji publicznej, samorządu terytorialnego, polityki regionalnej, społeczeństwa obywatelskiego. Do tej pory, w Zakładzie wypromowanych zostało 20 licencjatów i 18 magistrów. W ramach Zakładu prowadzone są również zajęcia dla studentów Erasmusa przebywających w Rzeszowie. W planach Zakładu jest wdrożenie innowacyjnych rozwiązań dydaktycznych, w tym celu pracownicy Zakładu we wrześniu 2010 roku przebywali w Staffordshire University. 9

W czasie pobytu mieli okazję zapoznać się z takimi metodami dydaktycznymi jak: nauczanie metodą projektów, wykład interaktywny, e-learning. Kierownik Zakładu wziął udział w warsztatach dydaktycznych w Reykiavik University w sierpniu 2010. Wykaz realizowanych przedmiotów: Samorząd i polityka lokalna Administracja publiczna System polityczny RP Nauka o państwie i prawie Społeczeństwo obywatelskie Rozwój regionalny Instrumenty polityki lokalnej i regionalnej Polityka regionalna Podstawy prawa Podstawy prawa administracyjnego V. Skład osobowy Katedry (imię, nazwisko i tytuł) dr hab. Prof. UR Agnieszka Pawłowska kierownik Zakładu dr Sabina Grabowska prawnik zatrudniony na stanowisku adiunkta dr Radosław Grabowski - prawnik zatrudniony na stanowisku adiunkta dr Bogusław Kotarba politolog zatrudniony na stanowisku adiunkta dr Anna Kołomycew politolog zatrudniony na stanowisku adiunkta VI. Wykaz wybranych publikacji pracowników Zakładu Administracji Publicznej i Polityki Społecznej dr hab. prof. UR Agnieszka Pawłowska 1. Patologie czy prawidłowości w realizacji projektów teleinformatycznych w administracji publicznej? [w:] Patologie w administracji, red. P.J. Suwaj, D.R. Kijowski, Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 858-873. 2. Factors of Egovernment Development in Poland, The NISPAcee Journal of Public Administration and Policy 2009, nr 1, s. 109-125. 3. Realizacja elektronicznej administracji w Polsce stadium krytyczne, Polityka i Społeczeństwo 6/2009, s. 83-93. 10

4. Demczuk A., Pawłowska A., Prawo dostępu do sieci teleinformatycznej oraz usług świadczonych drogą elektroniczną w międzynarodowym systemie ochrony praw człowieka, [w:] Rola Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych w rozwoju międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych, red. A. Pawłowska, Wydawnictwo WSPA, Lublin: 2009, s. 133-148. 5. Przydatności podejścia modelowego w badaniach politologicznych, [w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwania badań politologicznych w Polsce, red. A. Antoszewski, A. Dumała, B. Krauz-Mozer, K. Radzik, Wyd. UMCS, Lublin 2009, s. 155-170. 6. Wielka Brytania, [w:] Samorząd terytorialny w wybranych państwach europejskich, red. A.K. Piasecki, Annales Universitetis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologia IV, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2010, s. 218-247. 7. Realizacja regionalnego komponentu systemów informacyjnych państwa na przykładzie projektu SEKAP, [w:] J. Goliński, A. Kobyliński, A. Sobczak (red.), Technologie informatyczne w administracji publicznej i służbie zdrowia, SGH, Warszawa 2010, s. 285-294. 8. Wielopodmiotowość decydowania wyzwaniem dla kultury politycznej Polaków, [w:] K.B. Janowski (red.), Kultura polityczna Polaków. Przemiany, diagnozy, perspektywy, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 61-74. 9. Zakres przedmiotowy referendum lokalnego w Polsce i Stanach Zjednoczonych studium porównawcze, [w:] M. Marczewska-Rytko (red.), Stan i perspektywy demokracji bezpośredniej w Polsce, Wyd. UMCS, Lublin 2010, s. 285-300. 10. Odpowiedzialność administracji w społeczeństwie informacyjnym, Administracja Publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe 2010, nr 2, s. 41-54. dr Sabina Grabowska 1. Cywilne organy ochrony prawa - inspekcje [w:] Organy i korporacje ochrony prawa, pod red. naukową S. Sagana, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2001, s. 217-219; 224-264, 2. Inicjatywa ludowa w Rzeczypospolitej Polskiej, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe, t. 30, Wydawnictwo Sulima - Mana, Rzeszów 2001, s. 169 186. 3. Równość szans w dostępie do form demokracji bezpośredniej, [w:] Materiały z konferencji naukowej nt.: Zasada równości w prawie, 16.10.2003r. red. nauk. H. Zięba - Załucka, M. Kijowski, Wydawnictwo Steinem, Rzeszów 2004, s. 116 125. 11

4. Inicjatywa ludowa w sprawie przeprowadzenia ogólnokrajowego referendum wpływającego na ustawodawstwo (na przykładzie uregulowań szwajcarskich, włoskich i polskich), Annales UMCS, sec. G (Ius), Vol. L/LI, 2003/2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005, s. 45 73. 5. Instytucja inicjatywy ludowej w Europie. Rozwój formy demokracji bezpośredniej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, Prawo 3, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005, s. 61 77. 6. Instytucja ogólnokrajowej inicjatywy ludowej w wybranych państwach europejskich. Studium prawno - porównawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005, ss. 223. 7. Wybrane aspekty uregulowań prawnych z zakresu instytucji referendum ogólnokrajowego w Polsce, [w:] Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej nt.: Aktualne problemy prawa w Republice Słowackiej i Rzeczypospolitej Polskiej, 19-21 kwietnia 2004 r. red. nauk. M. Bujnakova, J. Łukasiewicz, Wydawca Mitel, Rzeszów 2005, s. 137 147. 8. Wybrane problemy demokracji bezpośredniej - inicjatywa ludowa w sprawie uchwalenia ustawy na przykładzie rozwiązań włoskich i austriackich, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 2778, Przegląd Prawa i Administracji LXVIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 55 78. 9. Transformacja ustrojowa w Polsce a partycypacja obywateli w sprawowaniu władzy, [w:] Zborník z Medzinárodnej Vedeckiej Konferencje konanej dňa 19. - 21. 4. 2006 Aktuálne otázky práva v postmodernej společnosti, Univerzita Pavla Jozefa Šafárika v Košicach, Košice 2006, s. 74 85. 10. Modele regulacji ludowej inicjatywy ustawodawczej, Studia prawnicze, z. 1 (171), Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2007, s. 25 50. dr Radosław Grabowski 1. Cywilne organy ochrony prawa - służby [w:] Organy i korporacje ochrony prawa, pod red. naukową S. Sagana, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2001 r. s. 206 217. 2. Inne organy typu policyjnego [w:] Organy i korporacje ochrony prawa, pod red. naukową S. Sagana, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2001 r. s. 177-184; 188 206. 12

3. Rzecznik Praw Dziecka [w:] Organy i korporacje ochrony prawa, pod red. naukową S. Sagana, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2001 r. s. 121 123. 4. Prawo do ochrony życia w polskim prawie konstytucyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, ss. 262. 5. Prawno - międzynarodowe determinanty treści katalogu praw człowieka Konstytucji RP z 1997 r. [w:] Księga jubileuszowa prof. M. Grzybowskiego, pod red. K. Czajowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007, s. 101 114. 6. Środowisko teoretyków i praktyków prawa wyborczego wobec postulatu reformy polskiego systemu wyborczego z wykorzystaniem alternatywnych sposobów głosowania, Aut.: i S. Grabowska [w:] Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt.: Alternatywne sposoby głosowania a aktywizacja elektoratu, Rzeszów 26-27 marca 2007r., pod red. nauk. S. Grabowskiej, R. Grabowskiego, Rzeszów 2007, s. 312 320. 7. Medzinárodnoprávne determinanty podstaty katalógov práv človeka v Ústave Slovenskej republiky z roku 1992 ako aj v Ústave Pol skej republiky z roku 1997 [w:] Zborník z Medzinárodnej Vedeckiej Konferencje konanej dňa 06. - 07. 9. 2007 15 rokov Ústavy Slovenskej republiki, Univerzita Pavla Jozefa Šafárika v Košicach, Košice 2008, s. 382-393. 8. Zasady zmiany konstytucji w państwach europejskich, pod red. R. Grabowskiego i S. Grabowskiej, Wolters Kluwer, Warszawa 2008, ss. 416. 9. Evolution of the national emblem and the coat of arms of the Republic of Poland as a result of the structural transformation of 1989, International Journal of Public Administration in Central and Eastern Europe, No. 2010/I, Hungarian Official Journal Publisher, Budapest 2010, s. 78-84. 10. Wpływ standardów Rady Europy na zakres ochrony życia ludzkiego w Polsce w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Rada Europy a przemiany demokratyczne w państwach europy Środkowej i Wschodniej w latach 1989 2009, red. nauk. J. Jaskiernia, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 288-304. 11. Partycypacja obywateli w procesie zmiany konstytucji przegląd rozwiązań europejskich, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Zagadnienia współczesnego konstytucjonalizmu państw europejskich, nr 1, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 51-68. 13

12. Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich, pod red. S. Grabowskiej i R. Grabowskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, ss. 482. dr Bogusław Kotarba 1. Konflikty w samorządzie gminnym jako czynnik sprzyjający aktywności obywatelskiej na poziomie lokalnym [w:] Bariery aktywności publicznej, red. K. Łabędź, Toruń 2008, s. 86 104. 2. Wpływ konfliktów w samorządzie gminnym na zachowanie spójności społecznoekonomicznej gminy [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, red. M. G. Woźniak, Rzeszów 2008, s. 279 294. 3. Fundusz sołecki regulacje ustawowe a praktyka, on-line, Portal Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich, http://www.funduszesoleckie.pl/artykuly,13,dz.html dr Anna Kołomycew 1. Kapitał społeczny regionu a uczestnictwo młodzieży w życiu publicznym (wstęp do analizy kapitału społecznego w województwie podkarpackim w kontekście projektu Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał polskiej myśli strategicznej ) [w:] Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał polskiej myśli strategicznej, red. A. Kuklińskiego, Oficyna Wydawnicza REWASZ, Pruszków 2010, s. 57-70. 2. Młodzież o Polsce 2030. Studium przypadku na podstawie pilotażowych badań przeprowadzonych w II Liceum Ogólnokształcącym w Rzeszowie, aut. i A. Gąsior- Niemiec, [w:] Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał polskiej myśli strategicznej, red. A. Kuklińskiego, Oficyna Wydawnicza REWASZ, Pruszków 2010, s. 71-102. 3. Pozafinansowe instrumenty wspierania atrakcyjności inwestycyjnej regionu [w:] Polityka inwestycyjna a rozwój regionalny, red. R. Poliński, Wyższa szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli, Stalowa Wola 2009, s. 130-141. 4. Wybrane aspekty konkurencyjności województwa podkarpackiego, Studia i Materiały "Miscellanea Oeconomicae" nr 1/2010, WZiA UJK Kielce 2010, s. 203-212. 5. Lokalne grupy działania jako forma partycypacji na szczeblu lokalnym, Przegląd Prawa Konstytucyjnego. Zagadnienia współczesnego konstytucjonalizmu państw europejskich nr 1/2010, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 103-114. 14

6. Promocja w działalności administracji publicznej (przykład gmin powiatu tarnobrzeskiego), Polityka i Społeczeństwo nr 7/2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2010, s. 90-110. 7. Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna jako instrument wspierania rozwoju lokalnego w powiecie tarnobrzeskim, [w:] Consensus Studenckie Zeszyty Naukowe nr 11/2009, s. 129-154. 8. Promocja regionu jako element polityki rozwoju (przykład Podkarpacia) [w:] Młoda Politologia, Młode demokracje 20 lat transformacji systemowej w Europie Środkowej 1989-2009. Płaszczyzna gospodarcza i polityczna, Świętokrzyskie Spotkania Naukowe, red. J. Jarosiński, W. Saletra, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2009, s. 25-38. 9. Partnerstwo publiczno prywatne. Model realizacji zadań publicznych, Consensus Studenckie Zeszyty Naukowe nr 9/2008, s. 55-80. 10. Tarnobrzeska Specjalna Strefa Ekonomiczna jako instrument rozwoju lokalnego (na przykładzie powiatu tarnobrzeskiego), Znaczenie Zeszyty Naukowe Zakładu Europeistyki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, ZNZE WSIiZ 2 (7)/2008, s. 51-75. 11. Wybrane instrumenty rozwoju lokalnego w gminach powiatu tarnobrzeskiego [w:] Polska Wschodnia zarządzanie rozwojem, red. B. Plawgo, Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. S. Staszica w Białymstoku, Białystok 2008, s. 329-342. 15