Nasza szkoła jest OK

Innowacje w nauczaniu 35 Nasza szkoła jest OK O metodzie oceniania kształtującego Proces uczenia się powinien znajdować się w centrum uwagi każdego dyrektora szkoły, a także wszystkich nauczycieli i uczniów. Ocenianie kształtujące (OK) koncentruje się na dobrym nauczaniu i, w konsekwencji, na efektywnym przyswajaniu wiedzy, choć jego nazwa w praktyce szkolnej może wydawać się nieco myląca. Ocenianie w potocznym znaczeniu jest bowiem związane ze stopniami i podsumowywaniem wyników pracy, tymczasem w OK traktowane jest znacznie szerzej. Najprościej rzecz ujmując, ocenianie kształtujące służy pozyskiwaniu informacji o tym, jakie miejsce w procesie uczenia się zajmują sami uczniowie. Opisując jego zasady, warto odwołać się do jak się wydaje najbardziej trafnej definicji OK, sformułowanej przez Jacka Strzemiecznego: Ocenianie kształtujące polega na pozyskiwaniu przez nauczyciela w trakcie nauczania informacji, które pozwolą rozpoznać, jak przebiega proces uczenia się uczniów, aby: modyfikować dalsze nauczanie, dawać uczniom informację zwrotną pomagającą im się uczyć. Często, gdy opowiada się nauczycielom o ocenianiu kształtującym, można spotkać się z odpowiedzią z ich strony: Ale przecież ja to wszystko robię. Taka reakcja świadczy o tym, że ocenianie kształtujące jest zgodne z intuicją i praktyką nauczycielską. Należy jednak zastanowić się, czy zasady OK nie są traktowane przy tym zbyt powierzchownie. Nauczyciele mogą np. uważać, że podają uczniom cele lekcji, gdyż formułują temat każdy uczeń sam potrafi się przecież domyślić, jaki jest cel prowadzonych zajęć albo być przekonani, że udzielają podopiecznemu informacji zwrotnej, wskazując mu błędy, jakie popełnił. Dlatego, zanim optymistycznie uznamy, że jesteśmy praktykami oceniania kształtującego, powinniśmy najpierw przeanalizować, co to może oznaczać. W niniejszym artykule zostaną przedstawione: strategie oceniania kształtującego, czyli po co to robimy, elementy oceniania kształtującego, czyli co składa się na ocenianie kształtujące, przykładowe techniki pozwalające wprowadzić ocenianie kształtujące do praktyki szkolnej. Pięć strategii RUN Rozwijanie Uczenia się i Nauczania. Formułowanie celu Najważniejsze w pracy nauczyciela okejowego jest rozpoczęcie każdej lekcji od sformułowania celu. Podczas planowania i przygotowywania zajęć warto zadać sobie pytanie, co chcielibyśmy osiągnąć z uczniami i po co realizujemy z nimi dany temat. Fakt, że znajduje się on w programie nauczania, nie musi być oczywiście jedynym powodem. Najlepiej, gdy cel związany jest z realnym życiem. Uczniowie są świadomi, czego się nauczą na bieżącej lekcji, co i dlaczego jest w niej najważniejsze. Zwiększa to ich zaangażowanie. Mamy wspólny cel i razem łatwiej jest nam go osiągnąć. Większość moich uczniów dzięki OK jest bardziej aktywna, zaangażowana w proces nauczania mówi Agata Lasak-Michta, nauczycielka matematyki w ZSO Integracyjnych nr 11 w Kielcach. Nauczyciele nadal uważają, że uczeń sam powinien się domyślić, dlaczego przyswaja wiedzę dotyczącą danego tematu, lub wymagają od niego, aby w ciemno miał zaufanie do autorów programu nauczania. Nie wystarczy samodzielne wyznaczenie celów, trzeba jeszcze podzielić się nimi z uczniami. Nauczyciel formułuje cel tak, aby uczniowie go zrozumieli, używa-

36 Innowacje w nauczaniu jąc odpowiedniego języka, i sprawdza, czy jest on dla nich jasny. Cel niejako spina całe zajęcia, gdyż jest podawany na początku, zaś w podsumowaniu uczniowie wraz z nauczycielem zastanawiają się, czy założenia lekcji zostały osiągnięte. Dzięki temu dzieci widzą sens w uczestniczeniu w zajęciach i, kończąc je, wiedzą, czego się nauczyły. Praktyka podawania celu lekcji nie jest jednak powszechna w szkołach. Nauczyciele nadal uważają, że uczeń sam powinien się domyślić, dlaczego przyswaja wiedzę dotyczącą danego tematu, lub wymagają od niego, aby w ciemno miał zaufanie do autorów programu nauczania. Jeśli traktujemy uczniów podmiotowo, to powinniśmy podawać im cele. Jedną z technik sprawdzania, na ile wstępne zamierzenia zostały osiągnięte, może być polecenie przez nauczyciela dokończenia zdania, czyli tak zwana technika zdań podsumowujących. Prosimy uczniów np. o uzupełnienie myśli: Dziś nauczyłem się, że lub Chciałbym jeszcze dowiedzieć się na ten temat. Najlepszą metodą pozyskiwania informacji o tym, gdzie są moi uczniowie, jest pytanie o to samych podopiecznych. Pytania kluczowe Czasami nauczyciele formułują cele lekcji w postaci pytań kluczowych, ukazujących uczniom szerszy kontekst, zachęcających ich do poszukiwania odpowiedzi i zaangażowania w naukę. Głównym celem lekcji staje się wówczas uzyskanie odpowiedzi na zadane pytanie. Na początku zajęć o II wojnie światowej można np. zapytać: Jak myślicie, co by się stało, gdyby Hitler zwyciężył w II wojnie światowej? Jak wyglądałoby dziś nasze życie?, zaś na lekcji o okręgu opisanym na czworokącie uczniowie wspólnie z nauczycielem matematyki mogą zastanowić się nad kwestią: Czy dla 4 osób mieszkających w różnych miejscowościach zawsze można znaleźć miejsce, do którego wszystkie osoby będą miały jednakowo blisko?. W trakcie podsumowania lekcji lub cyklu zajęć uczniowie powinni odpowiedzieć na pytanie kluczowe zadane na początku. Stawianie takich pytań jest bardzo dobrą techniką, angażującą dzieci w przyswajanie wiedzy. W dobie rosnącego braku motywacji do nauki jest to niezwykle istotne. Kiedy zadaję pytanie kluczowe, w mojej klasie zaczyna»wrzeć«, rozpoczyna się poszukiwanie poprawnego rozwiązania. Wszystkie dzieci są wtedy zaangażowane w dyskusję. Jeśli nie uda nam się rozwikłać problemu na lekcji, zadaję go do domu. Do poszukiwań włączeni są również rodzice. Najbardziej cieszę się, gdy pytania kluczowe zadają sami uczniowie. Wynika z tego, że zainteresowały się jakimś problemem i koniecznie chcą się dowiedzieć więcej mówi Izabela Błędowska, nauczycielka nauczania zintegrowanego w Szkole Podstawowej w Kurzętnikach. Planując dalszy przebieg lekcji, nauczyciel powinien zastanowić się, co jego uczniowie wiedzą na dany temat, starając się, aby dzieci czerpały z już nabytej wiedzy. Wiadomo, że człowiek lepiej się uczy, gdy nową wiedzę może porównać z tą, którą już ma. Każdy uczeń inaczej porządkuje zdobyte wiadomości, dlatego nauczyciel nie może zakładać, że wszyscy podopieczni wiedzą to samo. Warto zadać uczniom pytania, co mogą powiedzieć na dany temat, z czym im się on kojarzy. Nie chodzi tu o pytania sprawdzające, ale o skojarzenia i pytania stymulujące myślenie. Nauczyciel, który buduje nową wiedzę na tej, którą jego uczniowie już posiadają, ma znacznie większe szanse na sukces. Kryteria oceniania Nauczyciel okejowy informuje uczniów lub nawet planuje razem z nimi, co będzie podlegało ocenie, na co będzie zwracał uwagę, czyli ustala kryteria oceniania. Każdy z nas w trakcie swojej edukacji na pewno przynajmniej raz spotkał się z sytuacją, gdy, zapytawszy nauczyciela, co będzie na klasówce, otrzymywał odpowiedź Wszystko, co było na lekcji. Uczeń, słysząc takie słowa, natychmiast zniechęca się do przygotowywania, nawet nie łudząc się nadzieją, że się WSZYSTKIEGO nauczy. Czasami nauczyciele mówią: Jeśli powiem im, czego się mają nauczyć, to się tego nauczą. Dopiero, gdy wypowiadają takie zdanie, zdają sobie sprawę z paradoksu. Przecież to właśnie im zależy, aby uczniowie się nauczyli. Na efekty nie musiałem długo czekać. W trakcie kolejnych lekcji, na których stosowałem jasne kryteria oceniania, uczniowie chętniej odrabiali pracę domową, aktywniej uczestniczyli w zajęciach oraz, co mnie najbardziej ucieszyło, bardzo dobrze napisali sprawdzian wiadomości wyjaśnia Kazimierz Urynowicz, nauczyciel historii w Szkole Podstawowej w Jeleniewie. Kryteria oceniania powinny być jak najbardziej konkretne, najlepiej przedstawić je w formie listy precyzyjnie sformułowanych zadań, np.: Będziesz umiał wymienić 3 przyczyny powstania lub Będziesz potrafił znaleźć rozwiązanie równania liniowego. Umówienie się z uczniami na pracę zgodną z kryteriami oceniania stawia przed nauczycielem wyzwanie, polegające na konsekwentnym przestrzeganiu zasad, dlatego planowanie tego, co będzie podlegało ocenie, wymaga głębokiego zastanowienia. Jeśli nauczyciel przypomni sobie o czymś ważnym już po lekcji, nie może raptem zmienić kryteriów. Wolno mu to zrobić dopiero przy następnej lekcji lub sprawdzianie. Taka umowa czyni uczenie się bezpiecznym procesem dla ucznia i owocuje lepszymi efektami. Strategie oceniania kształtującego Z praktyki szkół wprowadzających OK do swojej pracy wynika, że dzieci bardzo cenią ustalanie przez nauczycieli kryteriów oceniania. Strategię OK nr 1 można zatem sformułować następująco: Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.

Innowacje w nauczaniu 37 Lepiej się uczę, jeśli wiem, po co i czego mam się nauczyć. Uczniowie lepiej przyswajają wiedzę, jeśli zdają sobie sprawę z tego, po co i czego mają się nauczyć. W lekcji okejowej nauczyciel odgrywa rolę reżysera. Bacznie obserwuje proces uczenia się uczniów i dostosowuje do niego metody nauczania i tempo pracy. Realizuje tym samym strategię OK nr 2: Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań, dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą. Lepiej się uczę, jeśli nauczyciel rozmawia ze mną o moich postępach i w każdej chwili wie, na jakim etapie nauki jestem. Uczniowie lepiej się uczą, jeśli nauczyciel rozmawia z nimi o ich postępach i w każdej chwili wie, na jakim etapie nauki się znajdują. Jest to bardzo trudna strategia, ponieważ nauczycielowi niełatwo jest śledzić postępy każdego ucznia i dostosowywać do tego cały proces nauczania. Najczęściej adresuje on swoje działania edukacyjne do przeciętnego ucznia. Wybitnie zdolni podopieczni zaczynają się więc nudzić, a mający trudności w nauce zostają w tyle. Problemem jest szybkie i systematyczne sprawdzanie, na jakim etapie uczenia się danego materiału i umiejętności są uczniowie. OK oferuje w tym celu kilka użytecznych technik. Jedną z nich jest technika świateł. Uczniowie na polecenie nauczyciela podnoszą do góry kartkę w odpowiednim kolorze: zielonym wszystko jest dla mnie jasne, żółtym mam pewne wątpliwości, czerwonym nic nie rozumiem. Dzięki tej metodzie nauczyciel zyskuje widoczny i natychmiastowy obraz sytuacji w klasie. Inną techniką są białe tablice. Uczniowie zapisują odpowiedź na pytanie nauczyciela na tablicy lub kartce i podnoszą ją do góry. Nauczyciel widzi w ten sposób odpowiedzi całej klasy. Najlepszą metodą pozyskiwania informacji o tym, gdzie są moi uczniowie, jest pytanie o to samych podopiecznych. Nie chodzi tu sprawdzanie wiedzy, ale zadawanie pytań wspomagających proces uczenia się i zmuszających do wysiłku intelektualnego. Warto zwrócić przy tym uwagę na rodzaj zadawanych pytań nauczyciele mają tendencję do odpytywania ze zdobytych informacji, zamiast zachęcać do samodzielnych poszukiwań i stymulować proces myślenia. Sztuka zadawania pytań jest tak bogata, że można ją doskonalić przez całe nauczycielskie życie, ważny jest bowiem także sposób, w jaki je stawiamy i uzyskujemy od uczniów odpowiedzi. W OK mówimy o technikach zadawania pytań, którym przyświecają 4 zasady: wydłużenie czasu oczekiwania na odpowiedź ucznia, polecenie poszukiwania odpowiedzi w parach, wykorzystywanie w procesie nauczania błędnych odpowiedzi uczniów, zasada niepodnoszenia rąk (przy zgłaszaniu się do odpowiedzi). Ocenianie kształtujące rekomenduje rozdzielenie oceny kształtującej (polegającej na udzielaniu informacji zwrotnej) od oceny sumującej, czyli wystawiania stopni. Wyniki badań pokazują, że przeciętnie nauczyciele czekają na odpowiedź ucznia 0,9 sekundy. Taki czas nie daje okazji do zastanowienia się. Zadawanie pytań staje się w takiej sytuacji procesem odpytywania z wiedzy. Okejowy nauczyciel pracuje nad wydłużeniem czasu oczekiwania na odpowiedź. Stara się również jak najczęściej polecać uczniom pracę w parach, która zapewnia im możliwość uczenia się od siebie nawzajem, i prosi ich o niepodnoszenie rąk, gdyż wie, że każdy nauczyciel ma tendencję do pytania ciągle tych samych osób właśnie tych, które zgłaszają się przez podniesienie ręki. Każdy nauczyciel powinien wypracować z uczniami własną procedurę zadawania pytań. Pomocne będą przy tym sformułowania: Zaraz zadam wam pytanie, Poproszę was o przedyskutowanie odpowiedzi w parach, Będziecie mieli na to X minut, Proszę, aby najpierw mówiła jedna osoba, potem druga, a dopiero potem przedyskutujcie wspólnie zadanie lub różnice, Przypominam o zasadzie niepodnoszenia rąk. Gdy minie wyznaczony czas, poproszę wybrane przeze mnie pary o uzasadnienie opinii. Uczniowie szybko przyzwyczajają się do tej procedury, a proces nauczania zaczyna przynosić lepsze efekty. Załóżmy, że nauczyciel już wie, gdzie są jego uczniowie. Ale czy oni też to wiedzą? W tym momencie przechodzimy zatem do najważniejszego elementu OK informacji zwrotnej, będącej jednocześnie strategią nr 3: Udzielanie uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają ich widoczny postęp. Informacja zwrotna w ocenianiu kształtującym składa się 4 niezbędnych części: wyszczególnienia i docenienia dobrych elementów pracy ucznia,

38 Innowacje w nauczaniu ustala, które prace uczniów będą oceniane kształtująco, a które sumująco i konsekwentnie się tego trzyma. Powinien on przede wszystkim dążyć do tego, aby uczeń potrafił sam ocenić, co już umie, a nad czym powinien jeszcze popracować. W dorosłym życiu nikt nie będzie mu tego podpowiadał. Jeśli uczeń potrafi samodzielnie stwierdzić, ile się nauczył, co najbardziej sprzyja jego uczeniu się i ile jeszcze pracy przed nim, będzie pracował aktywniej, bardziej efektywnie. Prowadzi to do strategii nr 4: Lepiej się uczę, jeśli nauczyciel mówi, co zrobiłem dobrze, co i jak powinienem poprawić i jak mogę się dalej rozwijać. odnotowania tego, co wymaga poprawienia lub dodatkowej pracy ze strony ucznia, wskazówek w jaki sposób uczeń powinien poprawić pracę, wskazówek w jakim kierunku uczeń powinien pracować dalej. Istotne jest, by doceniać działania podopiecznych, zamiast wskazywać im pomyłki. To trudne zadanie dla nauczyciela, gdyż zwyczajowo uznaje się, że jego rolą jest przede wszystkim poszukiwanie błędów w pracy ucznia. Aby przyjąć krytykę, dziecko musi jednak zostać docenione, ponieważ dopiero wtedy może efektywnie pracować nad poprawą. Niewątpliwą korzyścią z zastosowania informacji zwrotnej jest także motywowanie uczniów do podejmowania wyzwań. Wiara nauczyciela w możliwości dziecka może naprawdę wiele zdziałać. Dlatego w każdej pracy ucznia zawsze szukam pozytywnych stron. Nawet w najsłabszej pracy można znaleźć coś, co warte jest pochwały choćby podjęty przez ucznia trud. Wydaje mi się, że dzięki informacji zwrotnej skupiam uwagę na moich uczniach jeszcze bardziej niż do tej pory podkreśla Sylwia Szymczak, nauczycielka języka obcego w Szkole Podstawowej w Łebuni. Jeśli nauczyciel wskazuje uczniowi błędy, powinien również pokazać mu, w jaki sposób ma je poprawić. Ogólna informacja zwrotna, np. Liczne błędy stylistyczne, nie daje w zasadzie żadnych wskazówek bez nich uczeń nie jest w stanie dokonać korekty. Najważniejsza cecha dobrej informacji zwrotnej to ścisły związek z kryteriami oceniania, które zostały określone przed wykonaniem pracy. Dzięki informacji zwrotnej nie ma u mnie porównywania ocen. Uczniowie sami domagają się szczegółowych wymagań i potem starają do nich stosować. Zauważyłam, że dzieci lepiej piszą dłuższe sprawdziany i testy. Poważnie podchodzą do kryteriów oceniania, starają się wypełniać każdy punkt. Wiedzą też, co mają poprawić wyjaśnia Marzena Kruszyńska, nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej w Nadarzynie. Nauczyciele pytają: Czy uczeń zawsze powinien otrzymywać informację zwrotną, a może wystarczy stopień?. Warto poświęcić nieco uwagi temu zagadnieniu, ponieważ jest ono dość kontrowersyjne. Otóż badania pokazują, że łączenie stopni z informacją zwrotną niweluje korzyść płynącą z takiej informacji. Ocenianie kształtujące rekomenduje więc rozdzielenie oceny kształtującej (polegającej na udzielaniu informacji zwrotnej) od oceny sumującej, czyli wystawiania stopni. Okejowy nauczyciel Wspomaganie uczniów, by stali się autorami, podmiotami, właścicielami procesu własnego uczenia się. Lepiej się uczę, jeśli wiem, że jestem odpowiedzialny za to, czego i jak się nauczę. Uczniowie lepiej się uczą, jeśli są świadomi i odpowiedzialni za swój proces uczenia się. Samoocena jest niezwykle trudną sztuką wiemy o tym, gdyż mają z nią trudności również dorośli. Trzeba się jej nauczyć. Można zacząć od prostych technik, takich jak opisywane wcześniej światła drogowe. Doświadczenia okejowych nauczycieli świadczą o tym, że nawet dzieci na etapie nauczania początkowego mogą z powadzeniem dokonywać samooceny. W samoocenie i refleksji nad własnym procesem uczenia się może również pomóc ocena koleżeńska. Jest ona techniką nr 5 strategii: Umożliwianie uczniom, by korzystali z siebie nawzajem jako zasobów edukacyjnych. Lepiej się uczę, jeśli korzystam z wiedzy i umiejętności moich koleżanek i kolegów. Dzieci lepiej się uczą, jeśli korzystają z wiedzy i umiejętności swoich koleżanek i kolegów. Nie ma żadnych powodów, aby uczeń pracował i uczył się w pojedynkę.

Innowacje w nauczaniu 39 Owszem, samodzielność jest ważna, ale nie może być ona rozumiana jako samotność. Powinno się ją raczej postrzegać w kategoriach stwarzania warunków do tego, aby uczniowie sami dochodzili do rozwiązywania problemu. Uczenie się jest procesem społecznym, dlatego praca w parach i grupach przynosi dobre efekty. Oceniając pracę kolegi (koleżanki), uczeń miał okazję zwrócić uwagę na te elementy, które w swojej pracy pominął lub zrobił źle. Uczniowie nie tylko udzielali sobie nawzajem informacji zwrotnej, ale również dyskutowali na ten temat i udzielali wzajemnych wskazówek mówi Anna Konefał, nauczycielka matematyki w Szkole Podstawowej w Kamieniu Prusinie. Ocenę koleżeńską stosuje się tylko w przypadku oceny kształtującej. Nauczyciel poświęca czas, aby przygotować uczniów do udzielania informacji zwrotnej swoim koleżankom i kolegom, a następnie, przed wykonaniem pracy, ustala z podopiecznymi kryteria oceniania (co?) i ćwiczy z nimi umiejętność formułowania oceny (jak?). Dopiero wtedy uczniowie, na podstawie ustalonych kryteriów, wzajemnie recenzują swoje prace. Współpraca z rodzicami Ocenianie kształtujące wymaga współpracy z rodzicami. Muszą oni wyrazić zgodę na to, by ich dzieci otrzymywały komentarz do swoich prac zamiast stopnia. Niekiedy trudno jest im zaakceptować taki system oceniania, ponieważ jako uczniowie sami byli oceniani za pomocą stopni i są do tego przyzwyczajeni. Okejowy nauczyciel wyjaśnia rodzicom korzyści płynące ze zmiany tej praktyki. Rodzice mogą włączyć się w proces uczenia się dzieci i pomóc im. Pierwszą sugestią ze strony nauczyciela powinna być zatem prośba do rodziców, aby pytali dzieci: Czego się dzisiaj nauczyłeś?, zamiast: Jaki stopień dostałeś w szkole?. Jak wprowadzić OK w szkole? Centrum Edukacji Obywatelskiej z pomocą Polsko- -Amerykańskiej Fundacji Wolności promuje w polskich szkołach ocenianie kształtujące od 2003 r. Z jego dotychczasowych doświadczeń wynika, że proces wprowadzania OK powinien być rozciągnięty w czasie i najlepiej, aby zaangażowało się w niego jak najwięcej nauczycieli z danej szkoły. Wskazane jest, by rozpocząć całe przedsięwzięcie od zapoznania pedagogów z ideą OK, np. poprzez uczestnictwo w szkoleniu informacyjnym Akademii SUS (www.ceo.org.pl/akademia). Jeśli rada pedagogiczna jest zainteresowana dalszym rozwojem, to można zaproponować jej przedstawicielom udział w rocznym coachingowym kursie internetowym (www.ceo.org.pl/ ok). W czasie trwania szkolenia jego uczestnicy poznają i wypróbowują OK we własnej pracy z uczniami, otrzymując stałą pomoc ze strony mentora nauczyciela doświadczonego w OK i przekazują informacje z kursu innym nauczycielom w szkole. Po zakończeniu szkolenia rada pedagogiczna podejmuje decyzję o zakresie stosowania oceniania kształtującego we własnej placówce. Następny rok poświęcony jest na wspólną pracę i dyskusje. Można też skorzystać z programu Szkoły uczącej się (SUS-OK), w którym placówka zostaje objęta opieką w trakcie wprowadzania i pracy z ocenianiem kształtującym. Artykuły i pomoce dla nauczycieli są również dostępne na stronie internetowej: www.ceo.org.pl/ok. Danuta Sterna Kierowniczka Akademii SUS w Centrum Edukacji Obywatelskiej, autorka książki Ocenianie kształtujące w praktyce. danuta.sterna@ceo.org.pl Wszystkie cytaty zostały zaczerpnięte od uczestników kursu internetowego Ocenianie kształtujące. Do artykułu został dołączony plakat z opisem zasad OK do pokoju nauczycielskiego oraz plakat informacyjny do klasy. Znajdziecie je Państwo w sierpniowej aktualizacji Niezbędnika Dyrektora Szkoły.