JAKOŚĆ ŻYCIA W ZABURZENIACH WIDZENIA W STWARDNIENIU ROZSIANYM

62 WIADOMOŚCI LEKARSKIE 2008, LXI, 1 3 Józef A. Opara, Waldemar Szwejkowski*, Waldemar Brola** JAKOŚĆ ŻYCIA W ZABURZENIACH WIDZENIA W STWARDNIENIU ROZSIANYM Z Górnośląskiego Centrum Rehabilitacji Repty w Tarnowskich Górach, z Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach, z *Centrum Medycznego w Szczytnie oraz z **Oddziału Neurologii Szpitala św. Łukasza w Końskich W stwardnieniu rozsianym (SR) dochodzi często do uszkodzenia drogi wzrokowej. Bardzo wczesnym objawem, wyprzedzającym na wiele lat inne symptomy, są zmiany w samym nerwie wzrokowym w postaci zapalenia pozagałkowego nerwu wzrokowego. U pacjentów z tym schorzeniem dochodzi do znacznego obniżenia ostrości wzroku zarówno w dal, jak i z bliska, do ubytków w polu widzenia oraz zaburzeń rozpoznania barw. U wielu chorych rozpoznanie zostaje postawione z dużym opóźnieniem, gdyż nie odczuwają oni żadnych subiektywnych objawów uszkodzenia narządu wzroku. Badanie perymetryczne umożliwia wczesne rozpoznanie SR i monitorowanie przebiegu choroby. Ważnym elementem monitorowania przebiegu choroby jest ocena jakości życia, stosunkowo dobrze poznana w SR, niejednokrotnie lepiej niż w innych chorobach układu nerwowego. Mniej wiadomo o ocenie jakości życia obniżonej z powodu zaburzeń widzenia w SR. W pracy przedstawiono wartość perymetrii w diagnostyce SR, zaburzenia widzenia w tej chorobie oraz możliwości oceny jakości życia, w tym związanej z ubytkami pola widzenia. Kwestionariusz VFQ-25 okazał się skutecznym i czułym narzędziem służącym do samooceny zaburzeń wzrokowych u chorych z SR. [Wiad Lek 2008; 61(1 3): 62 66] Słowa kluczowe: jakość życia, perymetria, stwardnienie rozsiane (SR), zaburzenia widzenia. Zmiany demielinizacyjne zlokalizowane w różnych częściach układu nerwowego dają wieloogniskowe objawy neurologiczne, które w kolejnych rzutach choroby tworzą różne postaci stwardnienia rozsianego (SR) [1,2]. W chorobie tej dochodzi często do uszkodzenia drogi wzrokowej. Bardzo wczesnym objawem, wyprzedzającym na wiele lat inne symptomy, są zmiany w samym nerwie wzrokowym w postaci zapalenia pozagałkowego nerwu wzrokowego. U pacjentów z tym schorzeniem dochodzi do znacznego obniżenia ostrości wzroku zarówno w dal, jak i z bliska, do znacznego defektu w polu widzenia oraz zaburzeń rozpoznania barw [3,4,5,6,7]. Cennym badaniem umożliwiającym wczesne rozpoznanie ubytków w polu widzenia jest badanie perymetryczne [8]. W ostatnich latach w piśmiennictwie okulistycznym pojawiły się doniesienia na temat oceny jakości życia obniżonej z powodu zaburzeń widzenia. Objawy oczne są jednymi z najczęstszych w przebiegu SR. Należą do nich pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego (PZNW), podwójne widzenie, szczególnie przy ruchach gałek ocznych, i oczopląs. W początkowym etapie choroby podwójne widzenie zazwyczaj przemija, oczopląs natomiast zwykle pozostaje jako objaw stały. Objawem, który pojawia się często jako pierwszy, rozpoczynający chorobę i przez długi czas jedyny, jest PZNW [7,9,10,11]. Charakterystyczne jest wówczas znaczne pogorszenie wzroku, zazwyczaj jednostronne, które narasta w ciągu kilku dni. Czasami występuje ból gałki ocznej i zaburzenia widzenia w trakcie poruszania gałką oczną. W niektórych przypadkach w ciągu 3 4 tygodni może dojść do zaniku nerwu wzrokowego. Zwykle jednak po 1 2 tygodniach dochodzi do poprawy widzenia lub do całkowitego odzyskania wzroku. W ciągu kolejnych lat od wystąpienia PZNW u około ⅓ pacjentów rozwijają się inne objawy SR. U około 45 75% chorych PZNW wyprzedza nawet o 15 lat wystąpienie SR. Zapalenie nerwu wzrokowego może całkowicie się cofnąć po leczeniu lub rzadziej doprowadzić do zaniku nerwu wzrokowego. Stąd tak duże znaczenie badania pola widzenia perymetrii. Wielu autorów podkreśla potrzebę zastosowania perymetrii w SR do wczesnego rozpoznania i monitorowania przebiegu choroby [12,13]. Perymetria w stwardnieniu rozsianym Słowo perymetria pochodzi z języka greckiego i oznacza mierzenie obwodu, czyli peryferii. Pole widzenia jest określane jako zbiór punktów w przestrzeni widzianych jednocześnie przy stałej fiksacji badanego oka. Używa się również plastycznego opisu pola widzenia jako wyspy widzenia otoczonej morzem ciemności. Prawidłowa maksymalna granica pola widzenia sięga w kierunku nosowym do 65 stopni, ku górze do 60 stopni, skroniowo do 109 stopni, ku dołowi do 75 stopni. Obszar położony w granicach 30 stopni wokół punktu fiksacji nazywany jest polem centralnym, pozostały to obszar obwodowy [8]. Badanie pola widzenia, zwane także perymetrią (w przypadku rzutowania siatkówki na powierzchnię kulistą) lub kampimetrią (w przypadku rzutowania na powierzchnię płaską), może być wykonane tylko u osoby współpracującej z badającym. Wynika stąd ograniczenie

Stwardnienie rozsiane 63 stosowania tej metody u pacjentów z zaawansowanymi zaburzeniami funkcji poznawczych. Znane są 4 zasadnicze metody badania perymetrycznego: metoda konfrontacyjna, metoda kinetyczna, metoda statyczna i test Amslera. Wielu autorów, jak Keltner, uważa, że zmiany na obwodzie są mniejsze i szybciej się cofają niż w polu centralnym pod wpływem leczenia, i wystarczy korzystać z perymetrii statycznej jako samodzielnej metody diagnozowania i monitorowania choroby [5]. Do celów praktycznych zmiany w polu widzenia można podzielić na zmiany występujące w obrębie przebiegu nerwu wzrokowego oraz powyżej niego. Pierwsze są dość charakterystyczne, natomiast ubytki w dalszych odcinkach drogi wzrokowej wykazują dużą różnorodność. Spowodowane jest to m.in. występowaniem plak demielinizacyjnych bezobjawowych, które mogą nie wywoływać zmian w polu widzenia lub powodować niewielkie zmiany. Zaburzenia widzenia w stwardnieniu rozsianym W polu widzenia w SR mogą występować następujące zmiany: jednooczne, dotyczące samego nerwu wzrokowego, i obuoczne, dotyczące uszkodzeń w dalszych częściach drogi wzrokowej. Najbardziej charakterystycznym objawem uszkodzenia drogi wzrokowej w SR jest PZNW, które rozwija się najczęściej jednostronnie. Niektórzy autorzy nazywają PZNW neuropatią pozagałkową nerwu wzrokowego. W przypadku zapalenia nerwu wzrokowego perymetria statyczna wykazuje ubytki centralne i centrocekalne (zajmujące część centralną i fizjologiczną plamę ślepą). Pierwszy powstaje na skutek uszkodzenia włókien nerwowych, drugi spowodowany jest zajęciem przez proces chorobowy pęczka tarczowo- -plamkowego. Wielu autorów wskazuje na pole centralne 30 stopni od punktu fiksacji jako miejsce najczęstszego występowania ubytków. Ubytki zwykle przekraczają południk poziomy. Często pojawia się koncentryczne zawężenie pola oraz uogólniona depresja (obniżenie czułości siatkówki w całym polu). Charakter i rozległość ubytków zależy od natężenia procesu chorobowego. Występowanie tylko paracentralnych ubytków w polu widzenia stanowi, według różnych autorów, pewien odsetek wszystkich przypadków PZNW. Wraz z ustępowaniem objawów zapalenia nerwu wzrokowego zmiany w polu widzenia cofają się, lecz najczęściej pozostają niewielkie ubytki. Ubytki po przebytym zapaleniu nerwu wzrokowego zwykle zlokalizowane są wzdłuż południka leżącego między 0 a 180 stopniem. Zejściem niekorzystnym, choć rzadkim, jest częściowy lub całkowity zanik nerwu wzrokowego. W polu widzenia pojawia się bezwzględny ubytek zajmujący dużą część pola widzenia proporcjonalnie do ilości uszkodzonych włókien nerwowych z towarzyszącymi ubytkami względnymi. Zanik nerwu wzrokowego dotyczy głównie jednego nerwu wzrokowego, występowanie zapalenia pozagałkowego drugiego oka z wtórnym zanikiem może wystąpić w kolejnym rzucie choroby. W uszkodzeniach powyżej nerwu wzrokowego w polu widzenia mamy do czynienia z niedowidzeniem obuocznym, które występuje jako różnoimienne i jednoimienne. Granicą podziału jest południk pionowy pola widzenia. Niedowidzenie różnoimienne występuje najczęściej jako niedowidzenie dwuskroniowe. Nie jest charakterystyczne dla SR, choć wielu autorów opisuje pojedyncze przypadki. Niedowidzenie jednoimienne pojawiające się jako pierwsza manifestacja SR widuje się niezwykle rzadko. W prowadzonych w Białymstoku badaniach pacjentów z SR bez objawów zajęcia nerwu wzrokowego u większości (73,1%) stwierdzono zaburzenia w polu widzenia. Najczęściej spotykano ubytki w górnych kwadrantach pola widzenia, ich charakter był zwykle koncentryczny. Badania te wykazały, że dynamika zmian w polu widzenia wykazuje zależność od długości trwania choroby, stanu neurologicznego oraz obrazu magnetycznego rezonansu jądrowego (magnetic resonance imaging MRI) mózgu [12]. W badaniach Lycke i wsp. [14] również wykazano występowanie bezobjawowych ubytków w polu widzenia bez przebytego lub obecnego PZNW. Badania Niżankowskiej i wsp. [11] wykazały, że u większości pacjentów z potwierdzonym neurologicznie SR bez przebytego zapalenia nerwu wzrokowego i bez żadnych odchyleń w badaniu okulistycznym wykrywano ubytki w zakresie centralnego pola widzenia. U tych pacjentów badania MRI wykazywały obecność plak demielinizacyjnych w różnych miejscach drogi wzrokowej. Dokładna analiza wykazała zróżnicowanie defektów widzenia: w obszarze pola między 15 a 30 stopniem ubytki wykazywały większy średni defekt (MD) niż ubytki w polu 15 stopni od punktu fiksacji. Ponadto wykazano większy średni ubytek w górnej części niż w dolnej oraz większy w kwadrancie skroniowym niż nosowym [11]. Podobne wyniki uzyskali Mienberg i wsp. [15], którzy u pacjentów z nieaktywnym SR wykryli płytkie ubytki w polu widzenia między 15 a 30 stopniem od punktu fiksacji. Badania Vidovicia i wsp. [16] wykazały, że u 65% chorych z SR występowały ubytki pola widzenia bez uprzednich subiektywnych objawów pogorszenia wzroku. Jakość życia w zaburzeniach pola widzenia w stwardnieniu rozsianym Jakość życia należy do zagadnień najlepiej poznanych w SR w porównaniu z innymi chorobami układu nerwowego. Do najczęściej używanych skal oceniających jakość życia, specyficznych dla SR należą: Multiple Sclerosis Quality of Life Instrument (MSQoL-54), Functional Assessment of Multiple Sclerosis (FAMS), Hamburg Quality of Life Questionnaire (HAQUAM), Quality of Life Index (QLI), Multiple Sclerosis Quality

64 J.A. Opara i wsp. of Life Inventory (MSQLI) i Multiple Sclerosis Impact Scale (MSIS-29) [17 27]. W 1998 r. Mangione i wsp. z Uniwersytetu California w Los Angeles opublikowali Kwestionariusz Funkcji Wzrokowych Narodowego Instytutu Oka (National Eye Institute Visual Function Questionnaire). Składał się on z 51 pytań dotyczących samooceny jakości życia w zaburzeniach widzenia, przeznaczony był głównie dla chorych z zaćmą starczą, zwyrodnieniem plamki żółtej, retinopatią cukrzycową i jaskrą [28]. Już 3 lata później opisano wersję skróconą do 25 pytań, która zyskała dużą popularność. Dwudziestopięciopunktowy kwestionariusz (25-Item National Eye Institute Visual Function Questionnaire VFQ-25) zawiera 25 pytań, wchodzących w skład 12 subskal. Dotyczą one ogólnego poczucia zdrowia (1 pytanie), ogólnej oceny widzenia (2 pytania), bólów gałki ocznej (2 pytania), samooceny widzenia bliskiego (3 pytania) i dalszego (3 pytania), funkcjonowania społecznego (2 pytania), zdrowia psychicznego (4 pytania), trudności w pełnieniu dotychczasowej roli (2 pytania), samodzielności (3 pytania), prowadzenia samochodu (3 pytania), widzenia barw (1 pytanie) i widzenia obwodowego peryferyjnego (1 pytanie) [29]. Pacjent (lub osoba bliska) najczęściej ma do wyboru jedną z czterech, pięciu lub z sześciu możliwych odpowiedzi, suma punktów daje wynik końcowy tzw. composite score (wynik złożony). Kwestionariusz jest ogólnie dostępny i nie jest wymagana zgoda autorów na jego stosowanie. W następnych latach kwestionariusz zyskał dużą popularność, został przetłumaczony na kilka języków oraz poddany walidacji i adaptacji kulturowej do potrzeb języków francuskiego (Nordmann i wsp.), hiszpańskiego (Broman, Globe), japońskiego (Suzukamo), niemieckiego (Papageorgiou i wsp.), szwedzkiego (Hyman), tureckiego (Toprak) i włoskiego (Rossi) [30,31,32,33,34,35,36,37]. Niestety do tej pory brak polskiej wersji językowej i kulturowej. Ukazały się doniesienia o wykorzystaniu VFQ-25 do oceny wyników leczenia operacyjnego siatkówki w zwyrodnieniu plamki z wykorzystaniem wywiadu telefonicznego [38]. Obszerne badanie z udziałem 1807 pacjentów w wieku 77 101 lat przeprowadzili Owen i wsp. Stwierdzili oni, że u osób w wieku podeszłym skarżących się na podmiotowe zaburzenia widzenia wyrażone w kwestionariuszu VFQ-25 przedmiotowe zaburzenia wzroku występują 4,77 razy częściej niż u osób nie skarżących się [39]. Jak dotąd ukazało się niewiele doniesień o wykorzystaniu kwestionariusza VFQ-25 do oceny jakości życia w SR. Pierwsze doniesienia pochodziły z Uniwersytetu Pensylwania w Filadelfii (Balcer i wsp. [40], Ma i wsp. [41]), następne z Warny (Tsukeva i wsp. [42]), ostatnie zaś z Toronto (Noble i wsp. [43]). Potwierdziły one czułość i przydatność kwestionariusza VFQ-25 do oceny jakości życia osób wykazujących zaburzenia widzenia w przebiegu SR [40,41,42,43]. Badania przeprowadzone przez zespół Ma u 80 chorych wykazały, że wyniki w poszczególnych podskalach VFQ-25 u chorych z SR były znamiennie gorsze niż w grupie pacjentów bez zaburzeń widzenia (p =.0001 0.009, test t-studenta dla par niezależnych), a korelacja złożonego VFQ-25 z ostrością widzenia okazała się umiarkowana, lecz znamienna statystycznie [r(s) = 0.33, p =.003], potwierdzając przydatność VFQ-25 dla populacji z SR. W konkluzji stwierdzono, że pacjenci z SR relacjonują znaczną dysfunkcję narządu wzroku, która jednak nie znajduje odbicia w ostrości wzroku [41]. W badaniach przeprowadzonych przez Noble a i wsp. [43] u 34 pacjentów z SR porównanie z grupą osób bez zaburzeń widzenia wykazało istotnie statystycznie gorszy wynik złożony VFQ-25 u tych pierwszych (p <.01), zbliżony do kohort pacjentów z jaskrą i zaćmą. Wyniki złożone VFQ-25 wykazały umiarkowaną i statystycznie istotną korelację z klinicznymi parametrami widzenia: z ostrością wzroku VA (r = 0.63, p <.001), widzeniem kontrastowym CS (r = 0.60, p <.001), polem widzenia według Humphreya HVF (r = 0.53, p =.003) i widzeniem barw według Farnsworth-Munsell 100-Hue (r = 0.48, p =.01). Zarówno wyniki w skali EDSS, jak i stosowanie leków modyfikujących przebieg choroby oraz przebyte PZNW w wywiadzie nie wykazały korelacji z wynikami złożonymi VFQ-25. W konkluzji autorzy ci wskazali na fakt, że jakość życia u badanych pacjentów oraz u pacjentów z jaskrą i zaćmą była podobna, co podkreśla znaczenie objawów ocznych SR [43]. WNIOSKI 1. Jakość życia chorych z SR często jest obniżona z powodu występujących u pacjentów zaburzeń widzenia. 2. Kwestionariusz VFQ-25 jest skutecznym i czułym narzędziem służącym do samooceny zaburzeń wzrokowych u chorych z SR. Piśmiennictwo [1] Cendrowski W. Stwardnienie rozsiane. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 1993. [2] Prusiński A. Neurologia praktyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2005. [3] Ganduz K, Cansu K, Bulduklar S, Saatci I. Homonymous hemianopsia as the initial manifestation of multiple sclerosis. Ophthalmologica 1998; 212: 215 220. [4] Katz B. The dyschromatopsia of optic neuritis: a descriptive analysis of data from the optic neuritis treatment trial. Trans Am Ophthalmol Soc 1995; 93: 685 708. [5] Keltner JL, Johnson CA, Spurr JO, Beck RW. Visual field profile of optic neuritis. One-year follow-up the Optic Neuritis Treatment Trial. Arch Ophthalmol 1994; 112: 946 953. [6] Plant GT, Kermode AG, Turano G, Moseley IF, Miller DH, MacManus DG, Halliday AM, McDonald WI. Symptomatic retrochiasmal lesions in multiple sclerosis: clinical features, visual evoked potentials, and magnetic resonance imaging. Neurology

Stwardnienie rozsiane 65 1992; 42: 68 76. [7] Potemkowski A. Zapalenie nerwu wzrokowego jako początkowy objaw stwardnienia rozsianego. Klin Oczna 2000; 102: 95 98. [8] Tesla P, Szaflik J. Perymetria. Wydawnictwo Medyczne Górnicki. Wrocław 2002. [9] Cole SR, Beck RW, Moke PS, Gal RL, Long DT. The National Eye Institute Visual Function Questionnaire: experience of the ONTT. Optic Neuritis Treatment Trial. Invest Ophthalmol Vis Sci 2000; 41: 1017 1021. [10] Frisén L. Spatial vision in visually asymptomatic subject at high risk for multiple sclerosis. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2003; 74: 1145 1147. [11] Niżankowska MH, Turno-Kręcicka A, Misiuk-Hojło M, Ejma M, Batycka-Ugorska I. Wczesne rozpoznawanie uszkodzenia nerwu wzrokowego w przebiegu stwardnienia rozsianego. Klin Oczna 1996; 98: 21 25. [12] Chorąży M, Drozdowski W, Sherkawey N, Mariak Z. Bezobjawowe zaburzenia pola widzenia u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym bez przebytego pozagałkowego zapalenia nerwu wzrokowego. Neurol Neurochir Pol 2007; 41: 223 228. [13] Corallo G, Cicinelli S, Papadia M, Bandini F, Uccelli A, Calabria G. Conventional perimetry, short-wavelenght automated perimetry, frequency-doubing technology, and visual evoked potentials in the assessment of patients with multiple sclerosis. Eur J Ophthalmol 2005; 15: 730 738. [14] Lycke J, Tollesson PO, Frisen L. Asymptomatic visual loss in multiple sclerosis. J Neurol 2001; 248: 1079 1086. [15] Mienberg O, Flammer J, Ludin HP. Subclinical visual field defects in multiple sclerosis. Demonstration and quantification with automated perimetry, and comparison with visually evoked potentials. J Neurol 1982; 227: 125 133. [16] Vidovic T, Cerovski B, Vidovic DH, Cerovski J, Novak-Laus K. Inapparent visual field defects in multiple sclerosis patients. Coll Antropol 2005; 29(Suppl 1): 67 73. [17] Brola W, Węgrzyn W, Czernicki J. Wpływ zmiennego pola magnetycznego na niewydolność ruchową i jakość życia chorych ze stwardnieniem rozsianym. Wiad Lek 2002; 55: 136 143. [18] Cella DF, Dineen K, Arnason B, Reder A, Webster KA, Karabatsos G, Chang C, Lloyd S, Steward J, Stefoski D. Validation of the functional assessment of multiple sclerosis quality of life instrument. Neurology 1996; 47: 129 139. [19] Cendrowski W, Kwolek A, Wieliczko E. Jakość życia chorych na stwardnienie rozsiane: wstępne wyniki szpitalnej rehabilitacji. Post Rehabil 1999; 13: 13 19. [20] Ferrans CE, Powers MJ. Psychometric assessment of the Quality of Life Index. Res Nurs Health 1992; 15: 29 38. [21] Fischer JS, LaRocca NG, Miller DM, Ritvo PG, Andrews H, Paty D. Recent developments in the assessment of quality of life in multiple sclerosis (MS). Mult Scler 1999; 5: 251 259. [22] Gold SM, Heesen C, Schulz H, Guder U, Mönch A, Gbadamosi J, Buhmann C, Schulz KH. Disease specific quality of life instruments in multiple sclerosis: validation of the Hamburg Quality of Life Questionnaire in Multiple Sclerosis (HAQUAMS). Mult Scler 2001; 7: 119 130. [23] Hobart J, Lamping D, Fitzpatrick R, Riazi A, Thompson A. The Multiple Sclerosis Impact Scale (MSIS-29): a new patient-based outcome measure. Brain 2001; 124: 962 273. [24] Hobart J, Freeman J, Thompson A. Kurtzke scales revisited: the application of psychometric methods to clinical intuition. Brain 2000; 123: 1027 1040. [25] Jaracz K, Wołowicka L, Bączyk G. Analiza walidacyjna polskiej wersji Indeksu Jakości Życia Ferrans i Powers. Post Rehabil 2001; 15: 67 74. [26] Opara J, Jaracz K, Brola W. Aktualne możliwości oceny jakości życia w stwardnieniu rozsianym. Neurol Neurochir Pol 2006; 4: 336 341. [27] Vickrey BG, Hays RD, Genovese BJ, Myers LW, Ellison GW. Comparison of a generic to disease-targeted health-related quality-of-life measures for multiple sclerosis. J Clin Epidemiol 1997; 50: 557 569. [28] Mangione CM, Lee PP, Pitts J, Gutierrez P, Berry S, Hays RD. Psychometric properties of the National Eye Institute Visual Function Questionnaire (NEI-VFQ). NEI-VFQ Field Test Investigators. Arch Ophthalmol 1998; 116: 1496 1504. [29] Mangione CM, Lee PP, Gutierrez PR, Spritzer K, Berry S, Hays RD. Development of the 25-item National Eye Institute Visual Function Questionnaire (VFQ-25). Arch Ophthalmol 2001; 119: 1050 1058. [30] Nordmann JP, Viala M, Sullivan K, Arnould B, Berdeaux G. Psychometric Validation of the National Eye Institute Visual Function Questionnaire-25 (NEI VFQ-25) French version: in a population of patients treated for ocular hypertension and glaucoma. Pharmacoeconomics 2004; 22: 197 206. [31] Broman AT, Munoz B, Rodriguez J, Sanchez R, Quigley HA, Klein R, Snyder R, West SK. The impact of visual impairment and eye disease on vision- -related quality of life in a Mexican-American population: proyecto VER. Invest Ophthalmol Vis Sci 2002; 43: 3393 3398. [32] Globe DR, Varma R, Torres M, Wu J, Klein R, Azen SP; Los Angeles Latino Eye Stud Group. Self-reported comorbidities and visual function in a population-based study: the Los Angeles Latino Eye Study. Arch Ophthalmol 2005; 123: 815 821. [33] Suzukamo Y, Oshika T, Yuzawa M, Tokuda Y, Tomidokoro A, Oki K, Mangione CM, Green J, Fukuhara S. Psychometric properties of the 25-item National Eye Institute Visual Function Questionnaire (NEI VFQ-25), Japanese version. Health Qual Life Outcomes 2005; 3: 65. [34] Papageorgiou E, Hardiess G, Schaeffel F, Wiethoelter H, Karnath HO, Mallot H, Schoenfisch B, Schiefer U. Assessment of vision-related quality of life in patients with homonymous visual field defects. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2007; 245: 1749 1758. [35] Hyman LG, Komaroff E, Heijl A, Bengtsson B, Leske MC; Early Manifest Glaucoma Trial Group. Treatment and vision-related quality of life in the early manifest glaucoma trial. Ophthalmology 2005; 112: 1505 1513. [36] Toprak AB, Eser E, Guler C, Baser FE, Mayali H. Cross-validation of the Turkish version of the 25-item National Eye Institute Visual Functioning Questionnaire (NEI-VFQ 25). Ophthalmic Epidemiol 2005; 12: 259 269. [37] Rossi GC, Milano G, Tinelli C. The Italian version of the 25-item National Eye Institute Visual Function Questionnaire: translation, validity, and reliability. J Glaucoma 2003; 12: 213 220. [38] Miskala PH, Hawkins BS, Mangione CM, Bass EB, Bressler NM, Dong LM, Marsh MJ, McCaffrey LD; The Submacular Surgery Trials Research Group. Responsiveness of the National Eye Institute Visual Function Questionnaire to changes in visual acuity: findings in patients with subfoveal choroidal neovascularization SST Report No. 1. Arch Ophthalmol 2003; 121: 531 539. [39] Owen CG, Rudnicka AR, Smeeth L, Evans JR, Wormald RP, Fletcher AE. Is the NEI-VFQ-25 a useful tool in identifying visual impairment in an elderly population? BMC Ophthalmol 2006; 6: 24. [40] Balcer LJ, Baier ML, Kunkle AM, Rudick RA, Weinstock-Guttman B, Simonian N, Galetta SL, Cutter GR, Maguire MG. Self-reported visual dysfunction in multiple sclerosis: results from the 25-Item National Eye Institute Visual Function Questionnaire (VFQ-25). Mult Scler 2000; 6: 382 385. [41] Ma SL, Shea JA, Galetta SL, Jacobs DA, Markowitz CE, Maguire MG, Balcer LJ. Self-reported visual dysfunction in multiple sclerosis: new data from the VFQ-25 and development of an MS-specific vision questionnaire. Am J Ophthalmol 2002; 133: 686 692. [42] Tsukeva AN, Deleva NI, Dimitrov IN, Usheva N. Assessment of the subjective visual dysfunction of patients with Multiple Sclerosis using specialized questionnaires. Scripta Scientifica Medica 2003; 35: 75 78. [43] Noble J, Forooghian F, Sproule M, Westall C, O Connor P. Utility of the National Eye Institute VFQ-25 questionnaire in a heterogeneous group of multiple sclerosis patients. Am J Ophthalmol 2006; 142: 464 468. [44] Calderon JL, Morales LS, Liu H, Hays RD. Variation in the readability of items within surveys. Am J Med Qual 2006; 21: 49 56. Adres do korespondencji: Józef Opara, Górnośląskie Centrum Rehabilitacji Repty, ul. Śniadeckiego 1, 42-604 Tarnowskie Góry

66 J.A. Opara i wsp. J.A. Opara, W. Szwejkowski, W. Brola QUALITY OF LIFE IN VISUAL DISTURBANCES IN MULTIPLE SCLEROSIS Summary In multiple sclerosis (MS) often the visual pathway is impaired. Very early symptom which precedes neurological signs is the retrobulbar optic neuritis. In MS patients near as well as distance, color and peripheral vision can be disturbed. Many patients are not aware of visual impairment which could cause the delay in diagnosis. The assessment of the visual field in patients with MS enables early diagnosing as well as monitoring of the course of the disease. In monitoring of the course of disease most important is the evaluation of quality of life. The assessment of quality of life in MS is well known, even better than in other neurological diseases. Less known is the question of quality of life diminished because of visual field defects in MS. In review report the value of perimetry in diagnosing MS, visual disturbances in MS and contemporary possibilities of evaluation of quality of life in MS patients including those with defects in visual field has been described. The VFQ-25 questionnaire is a sensitive and useful tool in self-assessing visual function in MS patients. Key words: multiple sclerosis (MS), perimetry, quality of life, visual disturbances.