Polska adaptacja i analiza walidacyjna Kwestionariusza Funkcji Wzrokowych (Visual Function Questionnaire VFQ-25) u chorych ze stwardnieniem rozsianym

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS Wiadomości Lekarskie 2010, TOM LXIII, NR 3 Polska adaptacja i analiza walidacyjna Kwestionariusza Funkcji Wzrokowych (Visual Function Questionnaire VFQ-25) u chorych ze stwardnieniem rozsianym Polish adaptation and validation of the Visual Function Questionnaire (VFQ-25) in multiple sclerosis patients Waldemar Brola 1 *, Józef Opara 2, Małgorzata Fudala 1, Jan Czernicki 3, Waldemar Szwejkowski 4 1 Oddział Neurologii Szpitala Specjalistycznego w Końskich 2 Katedra Fizjoterapii Układu Nerwowego i Narządu Ruchu Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach 3 Kliniki Rehabilitacji i Medycyny Fizykalnej UM w Łodzi 4 Centrum Medyczne w Szczytnie STRESZCZENIE Wstęp: Zaburzenia widzenia często towarzyszą a nawet wyprzedzają pojawienie się stwardnienia rozsianego (SM). Są one jednym z najczęstszych objawów SM i niekorzystnie wpływają na jakość życia chorych. W Polsce brak jest narzędzi badających wpływ zaburzeń widzenia na jakość życia chorych z SM. Celem pracy była analiza walidacyjna polskiej adaptacji kulturowej kwestionariusza VFQ-25. Materiał i metody: Kwestionariusz VFQ-25 opublikowany przez Mangione i wsp. w 2001 r. składa się z 25 pytań dotyczących ogólnego poczucia zdrowia, oceny widzenia (ocena ogólna, widzenie bliskie i dalsze, widzenie barw, bóle gałki ocznej), funkcjonowania społecznego, zdrowia psychicznego, trudności w pełnieniu dotychczasowej roli i samodzielności. Zgodnie z obowiązującymi zasadami translacyjnymi dokonano adaptacji oryginalnej wersji angielskiej na język polski oraz przeprowadzono analizę walidacyjną trafności teoretycznej i rzetelności wewnętrznej. Do badań włączono 108 losowo wybranych pacjentów z rozpoznaniem SM wg kryteriów McDonalda: 63 kobiety i 45 mężczyzn; średnia wieku wynosiła 37,8±9,2 roku, a średni czas trwania choroby 11,2±5,6 roku. U wszystkich oceniono stopień niepełnospraw- ABSTRACT Introduction: Visual disturbances very often accompany of multiple sclerosis (MS) and affect patients quality of life (QoL). There have been no tools for investigation of the effect of visual disturbances on QoL in MS patients available in Poland. The aim of this study was validation analysis of Polish adaptation of Visual Function Questionnaire VFQ-25. Material and methods: VFQ-25 published by Mangione in 2001, consists of 25 questions concerning general well-being, assessment of vision, social functioning, mental health, and self-sufficiency. According to the applicable translation principles, the original English version was adapted into Polish, and validation analysis of the convergent validity as well internal reliability was carried out. 108 randomly selected patients, diagnosed with MS according to McDonald s criteria were included in this study: 63 women and 45 men aged on the average 37.8±9.2 years, with mean disease duration of 11.2±5.6 years. All patients underwent assessment of disability based on Expanded Disability Status Scale (EDSS). Besides the analyzed VFQ-25 questionnaire, the 161

2 Waldemar Brola i wsp. ności na podstawie Rozszerzonej Skali Niewydolności Ruchowej (EDSS). Oprócz badanego kwestionariusza VFQ-25, pacjenci wypełniali też Kwestionariusz Oceny Jakości Życia w Stwardnieniu Rozsianym (FAMS) i Kwestionariusz SF-36. Wyniki: Zgodność wewnętrzna kwestionariusza wypadła zadowalająco rzetelność skali była bardzo wysoka ( Cronbacha wyniosła 0,95). Trafność skali potwierdziły dodatnie korelacje wyników pomiędzy kwestionariuszem VFQ-25 a skalami EDSS, FAMS i SF-36. Wnioski: Analiza statystyczna wykazała, że polska wersja kwestionariusza VFQ-25 jest wartościowym narzędziem do badania wpływu zaburzeń widzenia na jakość życia chorych na SM. patients completed also the Functional Assessment of Multiple Sclerosis (FAMS) questionnaire and SF-36 Health Survey. Results: The internal consistency of the questionnaire was satisfactory (Cronbach s reached 0.95). The accuracy of the scale was confirmed by positive correlations of the results between VFQ-25 and EDSS, FAMS and SF-36. Conclusions: Statistical analysis has demonstrated that the Polish version of VFQ-25 is a valuable tool for investigation of the effect of visual disturbances on QoL in MS patients. SŁOWA KLUCZOWE zaburzenia widzenia, stwardnienie rozsiane, jakość życia, VFQ-25, analiza walidacyjna. KEY WORDS vision disturbances, multiple sclerosis, quality of life, VFQ-25, validation. Wiad Lek 2010; 63 (3): WSTĘP Stwardnienie rozsiane (SM) jest postępującą, zapalno-demielinizacyjną chorobą ośrodkowego układu nerwowego (OUN) o nieznanej etiologii. W patogenezie zmian podstawową rolę odgrywa proces autoimmunologiczny, który doprowadza do uszkodzenia osłonki mielinowej wypustek neuronów, a w okresie późniejszym również do uszkodzenia aksonów [1]. Znamienną cechą choroby jest obecność rozsianych ognisk demielinizacji. Złożony patomechanizm choroby i rozsiany charakter zmian powodują, że zarówno obraz kliniczny, jak i przebieg SM jest niezwykle zróżnicowany. Wśród objawów neurologicznych najczęściej obserwuje się zaburzenia ruchowe, zaburzenia czucia, objawy móżdżkowe i zaburzenia widzenia [1]. Zaburzenia wzrokowe towarzyszą, a nawet wyprzedzają o wiele lat pojawienie się SM [2]. Są one jednym z najczęstszych objawów tej choroby i niekorzystnie wpływają na jakość życia chorych. Zaburzenia widzenia mogą być wynikiem pozagałkowego zapalenia nerwu wzrokowego (PZNW), uszkodzenia nerwów poruszających gałką oczną (podwójne widzenie) i oczopląsu [3]. Obecność zmian demielinizacyjnych w różnych miejscach drogi wzrokowej może powodować ubytki w polu widzenia (niedowidzenie różnoimienne lub jednoimienne) [4, 5]. Niedowidzenie różnoimienne występuje najczęściej jako niedowidzenie dwuskroniowe. Nie jest ono charakterystyczne dla stwardnienia rozsianego, choć można znaleźć wiele opisów takich przypadków [5, 6]. W początkowym okresie choroby podwójne widzenie, szczególnie nasilone przy ruchach gałek ocznych, zazwyczaj przemija, oczopląs natomiast zwykle pozostaje jako objaw stały [3]. Często pierwszym izolowanym objawem, rozpoczynającym chorobę i przez długi czas jedynym, jest PZNW [7, 8]. Charakterystyczne jest znaczne pogorszenie wzroku, zazwyczaj jednostronne, które narasta w ciągu kilku dni. Dochodzi wówczas do obniżenia ostrości wzroku zarówno w dal, jak z bliska, ubytków w polu widzenia oraz zaburzeń rozpoznawania barw [9-11]. Czasami występuje ból w obrębie oczodołu i zaburzenia widzenia podczas poruszania gałką 162

3 Kwestionariusz VFQ-25 w SM oczną. W części przypadków w ciągu 3-4 tygodni może dojść do zaniku nerwu wzrokowego lub trwałych ubytków w polu widzenia. Zazwyczaj jednak po 1-2 tygodniach dochodzi do poprawy widzenia lub do całkowitego odzyskania wzroku. W ciągu kolejnych lat od wystąpienia PZNW u ok. 1/3 pacjentów rozwijają się inne objawy SM. Szacuje się, że u 45% do 75% chorych PZNW wyprzedza nawet o kilkanaście lat wystąpienie pełnoobjawowego SM [3, 11]. W ostatnich latach w piśmiennictwie okulistycznym pojawiły się doniesienia dotyczące oceny jakości życia związanej z zaburzeniami widzenia. Wiadomo również, że zaburzenia te odbijają się niekorzystnie na jakości życia chorych z SM [12]. Jakość życia w stwardnieniu rozsianym jest przedmiotem licznych badań. Do najczęściej używanych skal oceniających jakość życia, specyficznych dla SM należą: Multiple Sclerosis Quality of Life Instrument (MSQoL-54), Quality of Life Index (QLI), Multiple Sclerosis Quality of Life Inventory (MSQLI) [13-15]. Niektóre z nich mają polską wersję językową i analizę walidacyjną: Kwestionariuszy Oceny Jakości Życia w SM FAMS (Functional Assessment of Multiple Sclerosis) [16, 17], Skala Wpływu Stwardnienia Rozsianego na Jakość Życia (Multiple Sclerosis Impact Scale MSIS-29) [18, 19], Indeks Jakości Życia Ferrans i Powers [20, 21]. W roku 1998 Mangione i wsp. opublikowali National Eye Institute Visual Function Questionnaire [22]. Kwestionariusz zawierał 51 pytań dotyczących samooceny jakości życia w zaburzeniach widzenia i przeznaczony był głównie dla chorych z zaćmą starczą, zwyrodnieniem plamki żółtej, retinopatią cukrzycową i jaskrą [22]. Po kilku latach opublikowano wersję skróconą do 25 pytań [23]. Visual Function Questionnaire (VFQ- 25) składa się z 25 pytań dotyczących ogólnego poczucia zdrowia, oceny widzenia (ocena ogólna, widzenie bliskie i dalsze, widzenie barw, bóle gałki ocznej), funkcjonowania społecznego, zdrowia psychicznego, trudności w pełnieniu dotychczasowej roli i samodzielności [23]. Pacjent (lub osoba bliska) ma najczęściej do wyboru jedną z pięciu lub sześciu możliwych odpowiedzi a suma punktów daje wynik końcowy tzw. composite score (wynik złożony). Kwestionariusz zyskał duże uznanie i został przetłumaczony na kilka języków. Dokonano walidacji i adaptacji kulturowej dla języka francuskiego (Nordmann), hiszpańskiego (Brodman, Globe), japońskiego (Suzukamo), niemieckiego (Papageorgiou), szwedzkiego (Hyman), tureckiego (Toprak) i włoskiego (Rossi) [24-31]. Niestety, do tej pory brak polskiej wersji językowej i kulturowej. Celem niniejszej pracy była analiza walidacyjna wybranych aspektów psychometrycznych rzetelności wewnętrznej i trafności teoretycznej polskiej wersji Kwestionariusza Funkcji Wzrokowych (VFQ-25). MATERIAŁ I METODY Do badań włączono 108 losowo wybranych chorych z rozpoznaniem SM według kryteriów McDonalda [32], którzy byli hospitalizowani w Oddziale Neurologicznym Szpitala Specjalistycznego w Końskich i wyrazili zgodę na udział w badaniach. Nie wszyscy pacjenci objęci badaniem przebyli jawny epizod pozagałkowego zapalenia nerwu wzrokowego, jednak wszyscy mieli rutynowo wykonane badanie wzrokowych potencjałów wywołanych (VEP Visual Evoked Potentials). Badanie VEP wykazywało różne nieprawidłowości, najczęściej wydłużenie latencji P100, obniżenie amplitudy oraz zmiany kształtu odpowiedzi. W celu wykluczenia zaawansowanych zmian otępiennych zastosowano Krótką Skalę Oceny Stanu Psychicznego MMSE (Mini Mental State Examination) [33]. Do dalszego etapu badań kwalifikowano chorych, którzy uzyskali powyżej 27 pkt w MMSE. Wszyscy pacjenci zostali zbadani przez dwóch lekarzy neurologów, a stopień ich niepełnosprawności oceniano wg Rozszerzonej Skali Niewydolności Ruchowej (Expanded Disability Status Scale, EDSS) [34]. Adaptację językową VFQ-25 przeprowadzono zgodnie z ogólnie przyjętymi wytycznymi [35]. Autorzy wersji oryginalnej nie wymagają swojej zgody na adaptację i stosowanie kwestionariusza. Pierwszego tłumaczenia na język polski (tłumaczenie do przodu forward translation) dokonało dwóch niezależnych tłumaczy, rdzennych Polaków. Następnie przeanalizowano i porównano wszystkie pozycje obu wersji tłumaczeń i ustalono najtrafniejsze wersje kontrowersyjnych pozycji tekstu. 163

4 Waldemar Brola i wsp. Kolejno przeprowadzono tłumaczenie odwrotne (back translation), które nie wykazało błędów w uzgodnionej wersji w porównaniu ze źródłową. Następnie doświadczony lekarz neurolog dokonał oceny merytorycznej pod kątem trafności sformułowań medycznych. Taką wersję skali przetestowano na grupie chorych na SM (20 osób: 10 kobiet i 10 mężczyzn), reprezentujących różne cechy społeczno-demograficzne. Test oceniono pozytywnie pod kątem zrozumiałości wszystkich pozycji, właściwości zastosowanych sformułowań, długości i przydatności. Ostateczną wersję zastosowano w badaniach. Pacjenci zostali poproszeni o odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu VFQ-25, polskiej wersji FAMS (uzyskano zgodę twórcy kwestionariusza) [16], kwestionariuszu SF-36 (Short Form- 36 Health Survey) i własnej ankiecie dotyczącej danych demograficznych. Celem oceny rzetelności powtarzalności badania, po 7 dniach poproszono pacjentów o ponowne wypełnienie kwestionariusza VFQ-25. Dane kliniczne dotyczące przebiegu choroby i nasilenia poszczególnych objawów zostały zebrane za pomocą ankiety z udziałem lekarza neurologa. Kwestionariusz FAMS w polskiej adaptacji Kossakowskiej [17] jest skalą swoistą dla SM i służy do badania jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia w SM. Kwestionariusz SF-36 jest ogólną skalą powszechnie stosowaną w ocenie jakości życia w różnych chorobach przewlekłych [36, 37]. Zawiera pytania dotyczące subiektywnej oceny stanu zdrowia, możliwości samodzielnego podejmowania prostych i złożonych aktywności życia codziennego przez chorych oraz ich stanu emocjonalnego. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Obliczono wartości średnie i odchylenie standardowe otrzymanych wyników. Dokonano analizy rzetelności (reliability) skali VFQ-25, badając spójność wewnętrzną skali za pomocą współczynnika alfa Cronbacha [38]. Oceniono trafność teoretyczną skali (validity), wykorzystując metodę analizy korelacji wyników uzyskanych za pomocą tej skali z płcią, wiekiem, czasem trwania choroby oraz testami mierzącymi podobne cechy (podskalami FAMS, SF-36 i skalą EDSS). Przeprowadzono także analizę różnic międzygrupowych, weryfikując hipotezę dotyczącą różnych wyników dla różnych postaci SM oraz dodatkowe analizy statystyczne celem zbadania korelacji wyników w VFQ-25 z danymi socjodemograficznymi oraz klinicznymi. Do porównania dwóch niezależnych grup użyto testu U Manna-Whitneya, natomiast dla porównania więcej niż dwóch grup testu H Kruskala-Wallisa. Do zbadania istnienia zależności między dwoma parametrami mierzalnymi użyto testu istotności współczynnika korelacji R Spearmana. Przyjęto poziom istotności p<0,05. Analizy statystyczne przeprowadzono z użyciem oprogramowania komputerowego STATISTICA v. 7.1 (StatSoft, Polska). WYNIKI W badaniach wzięło udział 108 chorych na SM: 63 kobiety (58,3%) i 45 mężczyzn (41,7%), w wieku lat. Średnia wieku wynosiła 37,8 roku (SD: 9,2 roku). Spośród pacjentów, 38 to mieszkańcy miast (35,2%), a 70 wsi (64,8%). W związku małżeńskim pozostawało 78 osób (72,2%), 30 osób było stanu wolnego (27,8%). Wykształcenie podstawowe miały 14 (13,0%), zawodowe 34 (31,5%), średnie 43 osoby (39,8%), a wyższe 17 osób (15,7%). Wśród nich 22 osoby to pracownicy umysłowi (20,4%), 18 pracownicy fizyczni (16,6%), 53 renciści (49,1%), 13 uczniowie (12%), a 2 osoby były bezrobotne (1,9%). Średni czas trwania choroby od momentu rozpoznania wyniósł 11,2 roku (SD: 5,6 roku, zakres: 0,5 roku-35 lat). Postać SM nawracająco-ustępującą (NU-SM) stwierdzono u 68 (63%), postać pierwotnie postępującą (PP-SM) u 15 (13,9%), wtórnie postępującą (WP-SM) u 18 (16,6%), a postępującą z rzutami (PR-SM) u 7 pacjentów (6,5%). Średnia punktacja EDSS wyniosła 3,9 (SD: 1,8). Wyniki dla poszczególnych skal przedstawiono w tabeli I. Współczynnik zgodności wewnętrznej alfa Cronbacha dla oceny ogólnej wynosi 0,95 zgodność jest zatem zadowalająca (tabela II). Współczynniki alfa Cronbacha dla 8 z 12 podskal wynoszą od 0,78 do 0,96. Niższy wynik uzyskano jedynie dla podskal Funkcjonowanie społeczne (0,56) i Trudności w pełnieniu dotychczasowej roli (0,68). Rzetelność powtarzalności badania (test-retest reliability) została potwierdzona dla wszystkich pozycji. 164

5 Kwestionariusz VFQ-25 w SM Tab. I. Wyniki uzyskane przez chorych w poszczególnych skalach. Skala Średnia ± SD EDSS 3,9 ± 1,8 FAMS 132,5 ± 28,7 VFQ-25 68,4 ± 21,6 VFQ-25 kobiety 65,4 ± 25,6 mężczyźni 71,2 ± 21,8 VFQ-25 miasto 72,8 ± 20,5 wieś 64,7 ± 18,6 VFQ-25 samotni 68,2 ± 24,8 w związku 73,6 ± 21,2 VFQ-25 pracujący 71,5 ± 20,1 renta 65,8 ± 22,8 Tab. II. Zgodność wewnętrzna alfa Cronbacha. Nie znaleziono statystycznie znamiennych różnic w wynikach w skali VFQ-25 między grupami pacjentów w zależności od płci, wieku, czasu trwania choroby, miejsca zamieszkania, stanu cywilnego i zatrudnienia. Znaleziono natomiast korelacje VFQ-25 ze skalą EDSS (p<0,001), FAMS ogólnie (p<0,001) oraz wszystkimi podskalami FAMS (tabela III). Stwierdzono również wysoką korelację wyników między podskalami VFQ-25 a oceniającymi podobne cechy podskalami SF-36 (tabela IV). Jedynie w podskalach Prowadzenie samochodu i Bóle gałki ocznej korelacje były niższe. VFQ-25 Liczba pozycji testowych α Cronbacha Rzetelność powtarzalności (test-retest reliability) Wynik całkowity Podskale Ogólny stan zdrowia 1 NZ 0.54 Ogólna ocena wzroku 1 NZ 0.68 Widzenie bliskie Widzenie dalsze Bóle gałki ocznej Widzenie barwne 1 NZ 0.78 Widzenie obwodowe 1 NZ 0.68 Funkcjonowanie społeczne Zdrowie psychiczne związane ze wzrokiem Trudności w pełnieniu dotychczasowej roli Samodzielność Prowadzenie samochodu Objaśnienia: NZ nie daje się zastosować przy pojedynczej pozycji skali Tab. III. Korelacje VFQ-25 z innymi zmiennymi. Zmienna VFQ-25 r p Wiek 0,105 0,470 Czas trwania SM 0,086 0,325 Płeć ,571 EDSS 0,511** 0,000 FAMS -0,788** 0,000 Podskale FAMS Zdolność poruszania się -0,684** 0,000 Objawy -0,285* 0,02 Stan emocjonalny -0,643** 0,000 Zadowolenie z życia -0,745** 0,000 Myślenie i zmęczenie -0,656** 0,000 Życie rodzinne i towarzyskie -0,484** 0,000 Inne dolegliwości -0,212* 0,03 Objaśnienia: r korelacja Pearsona * p < 0.05 ** p <

6 Waldemar Brola i wsp. Tab. IV. Współczynniki korelacji ρ Spearmana między podskalami VFQ-25 i SF-36. SF-36 Funkcjonowanie fizyczne Ograniczenia w pełnieniu ról z powodu niesprawności Ból fizyczny Ogólny stan zdrowia Witalność Funkcjonowanie społeczne Ograniczenia w pełnieniu ról z powodu problemów emocjonalnych Zdrowie psychiczne Wynik całkowity 0,45 0,54 0,28* 0,28* 0,46 0,24* 0,46 0, 62 Ogólny stan zdrowia 0,43 0,44 0,32* 0,68 0,48 0,36 0,24* 0,32 Ogólna ocena widzenia 0,56 0,37 0,38 0,38 0,28* 0,52 0,42 0,44 Widzenie bliskie 0,46 0,40 0,39 0,54 0,36 0,32 0,32 0,32 Widzenie dalsze 0,52 0,42 0,26* 0,49 0,39 0,36 0,36 0,34 Bóle gałki ocznej 0,18 0,29 0,28* 0,16 0,28 0,24* 0,28* 0,18 Widzenie obwodowe 0,32 0,37 0,38 0,39 0,36 0,34 0,36 0,34 Widzenie barwne 0,42 0,36 0,35 0,42 0,35 0,42 0,39 0,42 Funkcjonowanie 0,36 0,42 0,32 0,29 0,48 0,32 0,36 0,29 społeczne Zdrowie psychiczne 0,52 0,45 0,39 0,37 0,62 0,39 0,39 0,42 związane ze wzrokiem Trudności w pełnieniu 0,35 0,43 0,38 0,32 0,48 0,32 0,38 0,34 dotychczasowej roli Samodzielność 0,43 0,45 0,14 0,28* 0,23* 0,39 0,48 0,39 Prowadzenie samochodu 0,24* 0,28 0,18 0,24* 0,12 0,27* 0,29 0,12 Objaśnienia: * korelacje istotne na poziomie p < 0,05 ** ciemniejszym kolorem zaznaczono korelacje istotne na poziomie p < 0,01 DYSKUSJA Jakość życia w SM jest już od kilkunastu lat przedmiotem licznych badań. Jednak zaburzenia widzenia, które bardzo często i znamiennie wpływają na jakość życia, nie zawsze są uwzględniane w tej ocenie. Dopiero powstanie wartościowego narzędzia do badania jakości życia w SM uwarunkowanej zaburzeniami widzenia, jakim jest VFQ- 25, pozwoliło na szersze ujęcie tego problemu. VFQ-25 jest unikalną skalą samooceny. Kwestionariusz jest stosunkowo krótki, prosty w rozwiązaniu, a jego przeprowadzenie zajmuje ok. 10 min. Składa się z 25 pozycji podzielonych na 3 części: ogólny stan zdrowia i wzroku, problemy z wykonywaniem czynności i ograniczenia związane z problemami ze wzrokiem. Maksymalny wynik 100 = najlepsza jakość życia. Im niższy wynik uzyska badany, tym gorzej ocenia wpływ zaburzeń widzenia na jakość życia. Dotychczas przeprowadzono niewiele badań z wykorzystaniem kwestionariusza VFQ-25 do oceny jakości życia w SM. Pierwsze doniesienia pochodziły z Filadelfii (Balcer 2000). VFQ-25 stosowano w formie wywiadów telefonicznych u 35 osób z nawrotowoustępującą postacią SM leczonych interferonem. Wyniki porównywano z grupą 134 zdrowych osób [39]. Wykazano znamiennie niższą jakość życia u osób z SM i zaburzeniami widzenia. Podobne wyniki uzyskała Ma [40, 41] oceniając 80 pacjentów objętych badaniem Optic Neuritis Treatment Trial (ONTT). Kolejne badania w Bułgarii (Tsukewa 2003), Toronto (Noble 2006) i Filadelfii (Mowry 2009) potwierdziły czułość i przydatność kwestionariusza 166

7 Kwestionariusz VFQ-25 w SM VFQ-25 dla oceny jakości życia osób wykazujących zaburzenia widzenia w przebiegu SM [42-44]. W wyniku przeprowadzonych badań własnych dowiedziono, że rzetelność (zgodność wewnętrzna) i badane aspekty trafności teoretycznej polskiej wersji skali VFQ-25 są zadowalające. Wewnętrzna zgodność prawdopodobieństwa była wysoka dla całkowitego wyniku VFQ-25 (Cronbach = 0,95) i zadowalająca dla większości podskal (Cronbach > 0,7). Niższe wyniki uzyskano jedynie dla podskali Funkcjonowanie społeczne (0,56) i Trudności w pełnieniu dotychczasowej roli (0,68). Wysoki współczynnik Cronbacha zarówno dla całej skali, jak i większości podskal oznacza, że na wyniku tych skal można się opierać nie tylko w badaniach naukowych, ale też w codziennej praktyce. Każda z pozycji wykazuje dodatnią korelację zarówno ze skalą ogólną, jak i podskalą do której należy. W badanej populacji stosunkowo niewiele osób prowadziło samochód, ale wynikało to z faktu nieposiadania prawa jazdy, a nie zaprzestania prowadzenia samochodu z powodu zaburzeń widzenia. Pytania dotyczące jazdy samochodem były w tych przypadkach pomijane, co nie wpływało znacząco na wynik ogólny. Dlatego uważamy, że usunięcie tej pozycji nie przyczyniłoby się do znacznego wzrostu rzetelności całej skali bądź właściwej dla niej podskali. Problem ten poruszają również autorzy adaptacji francuskiej (Nordmann) i japońskiej (Suzukamo) [24]. W wersji japońskiej sugeruje się nawet odrzucenie podskali Prowadzenie samochodu lub stosowanie jej tylko opcjonalnie [27]. Skala VFQ-25 koreluje z powszechnie stosowanymi skalami do oceny stanu fizycznego i psychicznego pacjentów EDSS, FAMS oraz ze skalą SF-36. Korelacje VFQ-25 z FAMS są najlepsze w podskalach Zadowolenie z życia i Zdolność do poruszania się (r = -0,745 i r = -0,684). Skala VFQ-25 koreluje z SF-36 w największym stopniu z podskalą Zdrowie psychiczne (r = 0,56) i Ograniczenia w pełnieniu ról z powodu niesprawności (r = 0,54). Biorąc pod uwagę najsilniejsze korelacje w zakresie podskal VFQ-25, to Ogólna ocena widzenia koreluje z podskalami SF-36: Funkcjonowanie fizyczne i Funkcjonowanie społeczne. Widzenie bliskie z Ogólnym stanem zdrowia, Widzenia dalsze z Funkcjonowaniem fizycznym, a Zdrowie psychiczne związane ze wzrokiem z Witalnością i Funkcjonowaniem fizycznym. Jedynie w podskalach Prowadzenie samochodu i Bóle gałki ocznej korelacje z podskalami SF-36 były niższe. Brak korelacji VFQ-25 z wiekiem i czasem trwania choroby oraz brak istotnych statystycznie różnic w grupach pacjentów w zależności od płci, stanu cywilnego, wykształcenia czy pracy zawodowej wskazuje, że wymienione czynniki demograficzne nie wpływają na wyniki skali. WNIOSKI 1. Analiza rzetelności wewnętrznej i trafności teoretycznej wykazała, że polska wersja kwestionariusza VFQ-25 jest wartościowym narzędziem do badania wpływu zaburzeń widzenia na jakość życia chorych ze stwardnieniem rozsianym. 2. Stwierdzono korelacje polskiej wersji VFQ-25 ze skalą EDSS i kwestionariuszem FAMS. 3. Korelacja między podskalami VFQ-25 a oceniającymi podobne cechy podskalami SF-36 okazała się wysoka, z wyjątkiem dwóch podskal dotyczących prowadzenia samochodu i bólów gałki ocznej. PIŚMIENNICTWO 1. Selmaj K.: Stwardnienie rozsiane. Termedia, Poznań Potemkowski A.: Zapalenie nerwu wzrokowego jako początkowy objaw stwardnienia rozsianego. Klin Oczna 2000; 102: Chen L., Gordon L.K.: Ocular manifestations of multiple sclerosis. Curr Opin Ophthalmol 2005; 16 (5): Keltner J.L., Johnson C.A., Spurr J.O., Beck R.W.: Visual field profile of optic neuritis. Oneyear follow-up the Optic Neuritis Treatment Trial. Arch Ophthalmol 1994; 112 (7): Plant G.T., Kermode A.G., Turano G., Moseley I.F., Miller D.H., MacManus D.G., Halliday A.M., McDonald W.I.: Symptomatic retrochiasmal laesions in multiple sclerosis: clinical features, visual evoked potentials, magnetic resonance imaging. Neurology 1992; 42 (1):

8 Waldemar Brola i wsp. 6. Ganduz K., Cansu K., Bulduklar S., Saatci I.: Homonymus hemianopsia as the initial of multiple sclerosis. Ophtalmologica 1998; 212 (3): Niżankowska M.H., Turno-Kręcicka A., Misiuk-Hojło M., Ejma M., Batycka-Ugorska I.: Wczesne rozpoznawanie uszkodzenia nerwu wzrokowego w przebiegu stwardnienia rozsianego. Klin Oczna 1996; 98 (1): Chorąży M., Drozdowski W., Sherkawey N., Mariak Z.: Bezobjawowe zaburzenia pola widzenia u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym bez przebytego pozagałkowego zapalenia nerwu wzrokowego. Neurol Neurochir Pol 2007; 41, 3: Lycke J., Tollesson P.O., Frisen L.: Asymptomatic visual loss in multiple sclerosis. J Neurol 2001; 248 (12): Mienberg O., Flammer J., Ludin H.P.: Subclinical visual field defects in multiple sclerosis. Demonstration and quantification with automated perimetry, and comparison with visually evoked potentials. J Neurol 1982; 227 (3): Frisen L.: Spatial vision in visually asymptomatic subject at high risk for multiple sclerosis. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2003; 74 (8): Opara J.A., Szwejkowski W., Brola W.: Jakość życia w zaburzeniach widzenia w stwardnieniu rozsianym. Wiad Lek 2008; 61: Opara J.: Klinimetria w stwardnieniu rozsianym. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2005; 3: Opara J., Jaracz K., Brola W.: Aktualne możliwości oceny jakości życia w stwardnieniu rozsianym. Neurol Neurochir Pol 2006; 40: Riazi A., Hobart J.C., Lamping D.L.: Evidencebased measurement in multiple sclerosis: the psychometric properties of the physical and psychological dimensions of three quality of life rating scales. Mult Scler 2003; 9: Cella D.F., Dineen K., Arnason B.: Validation of the functional assessment of multiple sclerosis quality of life instrument. Neurology 1996; 47: Kossakowska M.: Standaryzacja polskiej wersji Kwestionariusza do Oceny Jakości Życia w Stwardnieniu Rozsianym (FAMS). Psychologia Jakości Życia 2004, 3: Hobart J., Lamping D., Fitzpatrick R., Riazi A., Thomson A.: The Multiple Sclerosis Impact Scale (MSIS -29): a new patient-based outcome measure. Brain 2001; 124: Jamroz-Wiśniewska A., Papuć E., Bartosik- Psujek H., Belniak E., Mitosek-Szewczyk K., Stelmasiak Z.: Analiza walidacyjna wybranych aspektów psychometrycznych polskiej wersji Skali Wpływu Stwardnienia Rozsianego na Jakość Życia Chorych (MSIS-29). Neurol Neurochir Pol 2007; 41: Ferrans C.E., Powers M.J.: Psychometric assessment of the Quality of Life Index. Res Nurs Health 1992; 15: Jaracz K., Wołowicka L., Baczyk G.: Analiza walidacyjna polskiej wersji Indeksu Jakości Życia Ferrans i Powers. Post Rehab 2001; 15: Mangione C.M., Lee P.P., Pitts J., Gutierrez P., Berry S., Hays R.D.: Psychometric properties of the National Eye Institute Visual Function Questionnaire (NEI-VFQ). NEI-VFQ Field Test Investigators. Arch Ophthalmol 1998; 116 (11): Mangione C.M., Lee P.P., Gutierrez P.R., Spritzer K., Berry S., Hays R.D.: Development of the 25-item National Eye Institute Visual Function Questionnaire (VFQ-25). Archives of Ophthalmology 2001; 119: Nordmann J.P., Viala M., Sullivan K., Arnould B., Berdeaux G.: Psychometric Validation of the National Eye Institute Visual Function Questionnaire 25 (NEI VFQ-25) French version: in a population of patients treated for ocular hypertension and glaucoma. Pharmacoeconomics 2004; 22 (3): Broman A.T., Munoz B., Rodriguez J., Sanchez R., Quigley H.A., Klein R., Snyder R., West S.K.: The impact of visual impairment and eye disease on vision-related quality of life in a Mexican-American population: proyecto VER. Invest Ophthalmol Vis Sci 2002; 43 (11):

9 Kwestionariusz VFQ-25 w SM 26. Globe D.R., Varma R., Torres M., Wu J., Klein R., Azen S.P.: Los Angeles Latino Eye Study Group: Self-reported comorbidities and visual function in a population-based study: the Los Angeles Latino Eye Study. Arch Ophthalmol 2005; Jun, 123 (6): Suzukamo Y., Oshika T., Yuzawa M., Tokuda Y., Tomidokoro A., Oki K., Mangione C.M., Green J., Fukuhara S.: Psychometric properties of the 25-item National Eye Institute Visual Function Questionnaire (NEI VFQ-25), Japanese version. Health Qual Life Outcomes 2005; 263: Papageorgiou E., Hardiess G., Schaeffel F., Wiethoelter H., Karnath H.O., Mallot H., Schoenfisch B., Schiefer U.: Assessment of vision-related quality of life in patients with homonymous visual field defects. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2007; 245 (12): Hyman L.G., Komaroff E., Heijl A., Bengtsson B., Leske M.C.: Early Manifest Glaucoma Trial Group. Treatment and vision-related quality of life in the early manifest glaucoma trial. Ophthalmology 2005; 112 (9): Toprak A.B., Eser E., Guler C., Baser F.E., Mayali H.: Cross-validation of the Turkish version of the 25-item National Eye Institute Visual Functioning Questionnaire (NEI-VFQ 25). Ophthalmic Epidemiol 2005; 12 (4): Rossi G.C., Milano G., Tinelli C.: The Italian version of the 25-item National Eye Institute Visual Function Questionnaire: translation, validity, and reliability. J Glaucoma 2003; 12: McDonald W.I., Compston A., Edan G., Goodkin D., Hartung H.P., Lublin F.D., McFarland H.F., Paty D.W., Polman C.H., Reingold S.C., Sandberg-Wollheim M., Sibley W., Thompson A., van den Noort S., Weinshenker B.Y., Wolinsky J.S. i wsp.: Recommended diagnostic criteria for multiple sclerosis: guidelines from the international panel on the diagnosis of multiple sclerosis. Ann Neurol 2001; 50: Rao S.M., Leo G.J., Bernardin L., Unverzagt F.: Cognitive dysfunction in multiple sclerosis. Frequency, patterns, and prediction. Neurology 1991; 41: Kurtzke J.F.: Rating neurologic impairment in multiple sclerosis: an expanded disability status scale (EDSS). Neurology 1983; 33: Jaracz K.: Adaptacja kulturowa narzędzi badawczych do oceny jakości życia. [W:] Wołowicka L. (red.): Jakość życia w naukach medycznych. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2001: Ware J.E., Sherbourne C.D.: The MOS 36-item short-form survey (SF-36). Medical Care 1992; 30: Marcinowicz L., Sienkiewicz J.: Analiza trafności i rzetelności polskiej wersji kwestionariusza SF- 36 wyniki wstępne. Przegl Lek 2003; 60 (Suppl 6): Brzeziński J.: Trafność i rzetelność testów psychologicznych. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot Balcer L.J., Baier M.L., Kunkle A.M., Rudick R.A., Weinstock-Guttman B., Simonian N., Galetta S.L., Cutter G.R., Maguire M.G.: Self-reported visual dysfunction in multiple sclerosis: results from the 25-Item National Eye Institute Visual Function Questionnaire (VFQ-25). Mult Scler 2000; 6 (6): Ma S.L., Shea J.A., Galetta S.L., Jacobs D.A., Markowitz C.E., Maguire M.G., Balcer L.J.: Self-reported visual dysfunction in multiple sclerosis: new data from the VFQ- 25 and development of an MS-specific vision questionnaire. Am J Ophthalmol 2002; 133 (5): Cole S.R., Beck R.W., Moke P.S., Gal R.L., Long D.T. and Optic Neuritis Study Group: The National Eye Institute Visual Function Questionnaire: Experience of the ONTT. Investigative Ophthalmology and Visual Science 2000; 41: Tsukeva A.N., Deleva N.I., Dimitrov I.N., Usheva N.: Assessment of the subjective visual dysfunction of patients with Multiple Sclerosis using specialized questionnaires. Scripta Scientifica Medica 2003; 35: Noble J., Forooghian F., Sproule M., Westall C., O Connor P.: Utility of the National Eye Institute 169

10 Waldemar Brola i wsp. VFQ-25 questionnaire in a heterogeneous group of multiple sclerosis patients. Am J Ophthalmol 2006; 142 (3): Mowry E.M., Loguidice M.J., Daniels A.B., Jacobs D.A., Markowitz C.E., Galetta S.L., Nano-Schiavi M.L., Cutter G.R., Maguire M.G., Balcer L.J.: Vision related quality of life in multiple sclerosis: correlation with new measures of low and high contrast letter acuity. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2009; 80 (7): *ADRES DO KORESPONDENCJI: Waldemar Brola Oddział Neurologii Szpital Specjalistyczny Św. Łukasza Końskie, ul. Gimnazjalna 41B tel.: wbrola@wp.pl Pracę nadesłano: r. Przyjęto do druku: r. 170