PSYCHOANALIZA I TERAPIE PSYCHOANALITYCZNE. Teoria psychoanalityczna Zygmunta Freuda

PSYCHOANALIZA I TERAPIE PSYCHOANALITYCZNE Teoria psychoanalityczna Zygmunta Freuda Twórcą psychoanalizy jest Z. Freud, który opracował teorię osobowości psychopatologii i psychoterapii, uważane za najbardziej spójne. Opisywał on i badał procesy umysłowe, leczył zaburzenia psychiczne. Teoria psychoanalityczna opiera się na założeniu związku procesów metabolicznych i biologicznego dojrzewania człowieka z powstawaniem życia psychicznego. Związek ten opisuje analiza popędowości. Teoria Freuda opiera się też na hipotezie istnienia nieświadomości, rozumianej jako ukryta sfera życia psychicznego, uwidaczniająca się w codziennym funkcjonowaniu w oderwanych skojarzeniach, myślach czy marzeniach sennych. Jednostka w procesie poznawczym tworzy obraz rzeczywistości nazywany w psychoanalizie realnością, będący modelem obiektywnej rzeczywistości, niedostępnej bezpośredniemu poznaniu. W modelu topograficznym, opisującym osobowość, Freud wyodrębnił trzy obszary psychiki: świadomość: wspomnienia, spostrzeżenia, pragnienia, do których mamy bezpośredni dostęp, na których w danej chwili skupiona jest nasza uwaga; przedświadomość: myśli, które nie zaprzątają naszej uwagi, ale możemy je w każdej chwili przywołać; nieświadomość: obszar, do którego nie mamy bezpośredniego dostępu, do którego należą impulsy, ukryte pragnienia, fantazje. Nieświadomość charakteryzuje się brakiem logiki i racjonalności oraz dążeniem do natychmiastowej gratyfikacji i usunięcia napięcia. Przejawia się wyraźnie w snach. Funkcjonuje w oparciu o prewerbalny proces pierwotny. Świadomość natomiast opiera się na logice, myśleniu racjonalnym, języku, uwzględnia rzeczywistość. Rozwija się zgodnie z naszymi możliwościami poznawczymi. Przy pomocy modelu strukturalnego Freud usystematyzował psychiczne treści i procesy (zachowania, myśli, uczucia, fantazje) pod względem funkcji, jaką pełnią. Wyróżnił struktury takie jak: id, ego i superego jako różne aspekty przeżywania podmiotu. 1

Id to przeżywanie związane z biologiczną egzystencją człowieka. Freud uważał, że wiele przeżyć związanych jest z popędowością. Konieczność zaspokajania potrzeb biologicznych i innych, specyficznie ludzkich, np. potrzeba obecności innych ludzi, wymaga energii popychającej do aktywnego działania, nazwanego działaniem popędowym. Ogólnym celem działań popędowych jest obniżenie napięcia wynikającego z potrzeby, która domaga się zaspokojenia. Potrzeby mają swoje reprezentacje psychiczne. Treść tych przeżyć powstaje w pierwszym okresie życia prewerbalnym, zanim powstaną inne struktury osobowości kształtujące się w toku pierwszych relacji podmiotu z otoczeniem i innymi osobami. Przeżycia te są silne, niepodlegające kontroli, nieustrukturyzowane, pozbawione podmiotowości, są odbierane przez jednostkę jako zagrażające a więc wymagają budowania obron. Id wymaga natychmiastowej gratyfikacji, oparte jest o proces pierwotny. Cechy procesu pierwotnego: jest nieświadomy, automatyczny, alogiczny, bezczasowy nie różnicujący przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, charakteryzujący się symbolicznym myśleniem. Każde wydarzenie reprezentuje całość wydarzeń. Inną cechą procesu pierwotnego jest przemieszczenie polegające na przełączeniu energii z myśli, obciążonych dużym ładunkiem emocjonalnym na myśli bardziej neutralne. Wiedza o procesie pierwotnym pozwala zrozumieć irracjonalne niekiedy reakcje dorosłych jednostek. Przez całe życie jednostki, coraz to nowe treści związane z biologią i popędowością, pojawiają się w obszarze jej przeżywania. Freud opisuje dwa podstawowe popędy: libidinalny skierowany na podtrzymanie życia i zachowanie gatunku, nazywany też popędem seksualnym lub libido. Na poziomie psychicznym uwidacznia się on w dążeniu do bliskości. Przejawia się w czułości, miłości, pożądaniu, sympatii. Uzewnętrznia się w zdolności wchodzenia w związki emocjonalne, w zdolności do kochania siebie i innych. Popęd ten związany jest z uczuciem spełnienia, przyjemności, satysfakcji. agresywny łączy się z instynktem śmierci, z przeżyciami i zachowaniami określanymi jako agresja. Jego psychicznym odpowiednikiem jest dążenie do zdobycia, panowania, zyskiwania przewagi nad innymi, ale też dążenia do separacji, dezintegracji, destrukcji oraz działań i intencji wrogich. Poza tym stanowi podstawę dla zachowań asertywnych, nastawionych na zaspokajanie ambicji. Popęd libidinalny i agresywny to dwa rodzaje energii psychicznej ujawniającej się jednocześnie w naszych myślach, uczuciach i zachowaniach, to podstawowe siły napędowe osobowości. Rzadko występują w czystej formie. Jedzenie jest przejawem zarówno libidinalnych, jak i agresywnych tendencji: dbamy o siebie i członków rodziny, zaspokajając swój i ich głód (tendencja libidinalna), a jednocześnie kroimy mięso z zabitego zwierzęcia, zużywamy warzywa i zjadamy je (aspekt 2

niszczenia tendencja agresywna). Popędy mają swoje źródło w naszym ciele, np. w ustach, skórze, genitaliach. Mają swój cel jest nim rozładowanie napięcia i zaspokojenie potrzeby. Mają swój obiekt, który dostarcza gratyfikacji. Dochodzi do emocjonalnego ukierunkowania popędu na obiekt, czyli kateksji. Kateksja oznacza emocjonalne obsadzenie obiektu, czyli skierowanie na niego uwagi, zainteresowania, zaangażowania emocjonalnego. Pierwszym obiektem kateksji dla małego dziecka jest jego własne ciało, a potem osoba matki. Czynności związane z jedzeniem, wypróżnianiem się czy aktywnością seksualną mogą być obsadzone libidinalnie lub agresywnie, lecz najczęściej zawierają oba te elementy. Im więcej konfliktów przeżywamy przy zaspokajaniu naszych potrzeb, tym bardziej cierpimy. Zrozumienie skąd się to cierpienie bierze przynosi ulgę. 1 Kolejną wyodrębnioną przez Freuda strukturą jest ego. Przez wiele lat Z. Freud zajmował się badaniem sfery popędowej i dopiero w latach 20. XX wieku wyszedł poza obszar id i zainteresował się analizą ego. Jednak głównie Anna Freud, córka Freuda, podejmując niezakończone przez ojca tematy, poszerzyła wiedzę dotyczącą funkcjonowania ego. Analizując ego i uznając wagę tej funkcji przeżywania u jednostki, nie zrezygnowała z psychoanalitycznej teorii popędów. W literaturze dotyczącej psychoterapii ego opisywane jest jako zbiór funkcji psychicznych odpowiedzialnych za nasze funkcjonowanie poznawcze i relacje ze środowiskiem. Pomaga nam w osiąganiu zaspokojenia popędów i spełnieniu pragnień, uwzględniając tzw. warunki środowiska. Szuka akceptowanych przez środowisko i przez nas sposobów zaspokajania potrzeb, poprzez wykształcane funkcje takie jak postrzeganie, analizę, syntezę czy zdolność do abstrakcyjnego myślenia. Stanowi podstawę wtórnego procesu myślenia (zawierającego sekwencje logiczne i zorientowane na rzeczywistość procesy poznawcze). Rozwija się wraz z procesem naszego dojrzewania psychicznego. Kontynuatorami badań nad strukturą ego byli psycholodzy ego (Hartmann, Kris, Lowenstein). Stworzyli oni odrębną szkołę określaną w literaturze jako Psychologia ego, podkreślali równorzędność struktury ego w procesie rozwoju osobowości. Wzbogacili wiedzę na temat tej struktury. Zaznaczyli, że niektóre procesy ego, takie jak pamięć, percepcja, koordynacja ruchowa są wrodzone i posiadają energię niezależną od id. Freud i tradycyjni psychoanalitycy uważali 2, że ego pełni jedynie funkcję obronną, szukając bezpiecznej równowagi w konfliktach pomiędzy popędami a normami społecznymi, czerpiąc całą energię z id. Psycholodzy ego uznali, że istnieją wolne od konfliktów sfery ego, tzw. ego autonomiczne, funkcjonujące niezależnie od popędów, pełniące takie funkcje jak adaptacja do rzeczywistości i panowanie nad otoczeniem. Dążenie ego do adaptacji do obiektywnej 1 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 21. 2 Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 32-39. 3

rzeczywistości i umiejętność radzenia sobie z nią, to podstawowe czynniki, które zdaniem psychologów ego, są odpowiedzialne za rozwój osobowości. Dojrzałość osobowości oznacza wysoki poziom zintegrowania poszczególnych elementów struktury ego. Zdaniem Norcrossa 3 analitycy ego nie zaprzeczają założeniu, że konflikty wywołane pragnieniem natychmiastowej gratyfikacji impulsów wywierają znaczący wpływ na rozwój osobowości, ale za równie istotny uważają wpływ wywierany przez dążenie ego do adaptacji i radzenia sobie z rzeczywistością. Rozwój kontroli impulsów, to jedno z pierwszych zadań stojących przed ego. Jednostki pragną być skuteczne i kompetentne w kontaktach z rzeczywistością. Sposób życia jednostki zależy od poradzenia sobie z wyzwaniami stawianymi przed ego, takimi jak podstawowe zaufanie, autonomia, inicjatywa. Niepowodzenia w rozwoju takich procesów ego jak np. zdolność dokonywania osądu i stosowania kryteriów moralnych przyczynia się do wystąpienia zaburzeń osobowości, podobnie jak wczesne fiksacje popędu libidinalnego lub agresywnego. Wyjaśniając bardziej szczegółowo rozumienie struktury ego i jej funkcji, można powiedzieć, że: Ego to zakres przeżywania obejmujący godzenie sprzecznych tendencji, wartościowanie, ocenę i poszukiwania rozwiązań. Ego pośredniczy między wewnętrznym światem jednostki a środowiskiem, odpowiada za radzenie sobie w życiu z zadaniami, problemami, konfliktami. Reguluje doświadczenia z wewnątrz, czyli przeżycia popędowoemocjonalne, jak i z zewnątrz, wynikające z aktywności życiowej. U dorosłej osoby ego stanowi syntezę funkcji id i funkcji superego. Będąc w strukturze nadrzędnej modyfikuje impulsy popędowe id oraz ogranicza wymagania superego, tak aby jednostka funkcjonowała zgodnie z wymaganiami realności ( zasada realności), tzn. opierając się na ocenie tego co jest, a nie kierowanie się tym, co by się chciało, jak w przypadku działań, których motorem jest id. 4 Prawidłowy rozwój powoduje wytworzenie silnego ego, umożliwiającego kompromis między id, superego a wymaganiami rzeczywistości. Ego modyfikuje potrzeby zgodnie ze społeczno-kulturowymi zasadami ich zaspokajania i umożliwia gratyfikację tych potrzeb w sposób dostosowany do realnych warunków. Ma aspekty świadome (poczucie ja ) i nieświadome (popędowe uczucia, niwelowane przez mechanizmy obronne). W procesie psychoterapii istotna jest część świadoma ego tzw. ego obserwujące Jest ono racjonalne (zdolne komentować doświadczenia), emocjonalne ( stanowi część ja ), sprzymierzające się z terapeutą we wspólnym dążeniu do zrozumienia całości ja. Pacjenci, u których nie wyodrębniło się dostatecznie ego obserwujące nie poddają się skutecznie terapii psychoanalizą, co zrodziło konieczność poszukiwania dla nich uzupełniającego podejścia. 3 Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s 89. 4 Aleksandrowicz Jerzy W., 2000, s. 57. 4

Wyodrębniono też ego doświadczające, przejawiające bardziej cielesne, intuicyjne odczucia tego co się dzieje, np. w relacji terapeutycznej. Do funkcji ego należą: funkcje wrodzone ego względnie niezależnie od konfliktów percepcja, pamięć, koordynacja wzrokowo-ruchowa, zdolność do myślenia i mowy; funkcje syntetyczne i procesy myślowe rozwijają się wraz z rozwojem relacji, należy do nich: zdolność do koncentracji i wglądu, analizy, syntezy i abstrakcyjnego myślenia; mechanizmy obronne zostają uruchomione przez ego, gdy nie radzi sobie z informacjami i doświadczeniami, płynącymi z zewnątrz lub z siłą własnych popędów. Pozwalają unikać przeżywania lęku i poczucia winy związanych z występowaniem nieświadomych konfliktów popędowych. Mechanizmy obronne mają charakter hierarchiczny, od najbardziej prymitywnych pierwotnych, związanych ze słabszym ego (u małych dzieci) po najbardziej rozwinięte wtórne (wymagające bardziej dojrzałego ego ). Do podstawowych mechanizmów (pierwotnych) należą: zaprzeczenie, prymitywne wycofanie, rozszczepienie, projekcja, dysocjacja, omnipotentna kontrola, prymitywna idealizacja. Wtórne mechanizmy (wyższego rzędu) to: wyparcie (represja), regresja, izolacja, intelektualizacja, racjonalizacja, reakcja upozorowana, sublimacja, anulowanie, moralizacja, zwracanie się przeciw ja, identyfikacja, acting out. funkcje odnoszące się do relacji z rzeczywistością do funkcji tych należy: o zdolność do rozróżniania pomiędzy wewnętrznym bodźcem a zewnętrznym doświadczeniem (test realności); o adekwatność percepcji (orientacja w czasie i przestrzeni); o adekwatność własnych sądów na temat innych ludzi; funkcje odnoszące się bezpośrednio do zdolności adaptacyjnych: o spontaniczność, o kreatywność, 5

o regresja w służbie ego - zdolność zmniejszania kontroli w pewnych sytuacjach (np. w trakcie zabawy z dziećmi), zdolność do współodczuwania; zaburzeniem tej zdolności jest brak elastyczności, skłonność do obsesji i reakcji lękowych; funkcje regulujące i kontrolujące popędy: o umiejętność tolerowania frustracji, lęku i ambiwalentnych uczuć; o zdolność do sublimacji i integracji libido i agresji, co umożliwia wchodzenie w dojrzałe relacje; o umiejętność zachowania się w różnych sytuacjach interpersonalnych; funkcje kształtowania relacji z obiektem osiągniecie stałości obiektu, pozytywnej reprezentacji obiektu niezależnie od tego, jakie emocje i frustracje są przeżywane w relacji z obiektem. Zaburzenia w tym obszarze owocują zachowaniami o charakterze narcystycznym, wchodzeniem w relacje sado-masochistyczne, zachowaniami autystycznymi, psychotycznymi lub symbiotycznymi, silnym lękiem przed separacją. Osiągnięcie stałości obiektu jest kluczem do tolerowania frustracji, samotności, wchodzenia w dojrzałe relacje. ego idealne odpowiedzialne jest za dążenie do realizacji swoich celów, ambicje, aspiracje Ważne założenie wyrosłe z tradycji ego, o którym wspomina literatura brzmi: -zdrowie psychiczne polega nie tylko na używaniu dojrzałych mechanizmów obronnych, ale także na zdolności do korzystania z różnorodnych procesów obronnych w trudnych sytuacjach. Ważny jest związek między emocjonalną elastycznością a zdrowiem psychicznym. Superego powstaje i rozwija się w procesie rozwoju i różnicowania ego, jako rezultat rozwiązania konfliktu edypalnego. Jest to system uwewnętrznionych nakazów, zakazów, naszych ideałów i wartości. Superego podlega podobnie jak ego, procesowi rozwoju i dojrzewania. Superego to sfera przeżywania, która dotyczy reguł moralnych; sfera sumienia, a także ideałów. Wszystkie te przepisy i wymogi socjokulturowe i rodzicielskie dotyczą akceptowalnego sposobu zaspokajania potrzeb. Kształtują się one poprzez odwzorowywanie zachowań rodziców i innych znaczących w procesie identyfikacji osób, tworząc podstawę wyobrażeń o optymalnych formach zachowania. Tak powstaje prawo wewnętrzne, którym kieruje się jednostka. Superego u dziecka jest zbudowane na bazie identyfikacji z moralnymi postawami rodziców, ich wartościami, aspiracjami i generalną postawą wobec dziecka. Zmianie ulegają też emocje dziecka, poczucie lęku i wstydu jest zastępowane przez poczucie winy. W miarę dalszego rozwoju superego zewnętrzne lęki, np. 6

o utratę miłości rodzica, zastępowane są wewnętrznym, bolesnym dyskomfortem związanym z utratą akceptacji własnego superego, co skutkuje obniżeniem poczucia własnej wartości. Poczucie własnej wartości zaczyna regulować zachowanie, zmniejsza się znaczenie lęku przed karą. Ulgę i poczucie bezpieczeństwa przynosi dostosowanie się do wymogów superego. Superego może być okrutne i karzące. Świadczy to o agresji skierowanej na siebie (myśli i akty samobójcze). Tendencje takie związane są z intensywnością dziecięcych pragnień, które muszą zostać stłumione przez wymogi rodziców i kultury. Większość przeżyć należących do tej sfery pozostaje nieświadoma, ponieważ system norm początkowo postrzeganych jako ograniczenia, stopniowo staje się integralną częścią przeżywania i jest realizowany bez udziału świadomości. Jednak na poziomie świadomości pozostają treści niektórych zasad i norm określanych jako sumienie. Id, superego i ego są aspektami ja (w literaturze angielskiej self ), stanowią substruktury w całości przeżyć i procesów psychicznych. Zdaniem J. Aleksandrowicza są to nieostro odgraniczone elementy przeżywania, których wzajemne interakcje powodują powstawanie rozmaitych procesów intrapsychicznych (psychodynamika). 5 Można mówić o różnicach w stopniu ich złożoności, skomplikowania i kolejności pojawiania się w toku rozwoju jednostki. Istotnym elementem teorii strukturalnej Freuda i psychoanalizy jest pojęcie konfliktu. Jest to sytuacja, w której ścierają się ze sobą dwie przeciwstawne siły: np. dwa sprzeczne pragnienia, dwie pozornie nie do pogodzenia myśli lub fantazje. Pierwszy rodzaj konfliktu powstaje u dziecka, kiedy jego pragnienie nie jest natychmiast zaspokajane jest to konflikt między wymaganiami środowiska, a dążeniem do natychmiastowej gratyfikacji: jestem głodny/a chcę jeść natychmiast. W trakcie stopniowego rozwoju struktury ego u dziecka, konflikty te podlegają uwewnętrznieniu, wskutek nieustannych interakcji z opiekunami. Siły środowiskowe, które pierwotnie przeciwstawiały się popędom dziecka zostają włączone do jego psychiki. Na przykład małe dziecko jest głodne i krzyczy, że chce jeść. Matka musi przygotować posiłek i zaspokojenie potrzeby dziecka odsuwa się w czasie. Realność jest taka, że przygotowanie posiłku trwa i dziecko musi poczekać na zaspokojenie potrzeby. Konflikt przybiera formę id i ego. Innym rodzajem konfliktu jest konflikt między id a ego i superego. Potrzeba fizjologiczna, która domaga się zaspokojenia natychmiast musi być odraczana, a wiedza podsuwa dziecku myśl, że trzeba to robić w odpowiednim miejscu. To superego mówi, które pragnienia mogą zostać zaspokojone, a które nie, dzięki uwzględnieniu naszych uwewnętrznionych wymagań. W szczególnych wypadkach, gdy superego przybiera formę karzących destrukcyjnych zakazów, mamy do czynienia z konfliktem ego a id i superego. Superego wykorzystuje tu popęd agresywny, np. myśli samobójcze: jestem nikim, nic mi się nie udaje, zabiję się. Konflikty towarzyszące 5 Aleksandrowicz Jerzy W., 2000, s. 57. 7

nam przez całe życie są częścią naszej natury, zaczynają się już w dzieciństwie, od pierwszych niezaspokojonych potrzeb. W czasie procesu rozwoju i dojrzewania konflikty podlegają uwewnętrznieniu. W dużej mierze konflikty są nieświadome, bądź nieświadoma jest jedna strona konfliktu. Część z nich zostaje rozwiązana, a inne w różnej formie towarzyszą nam przez całe życie. 6 Opisując rozwój psychiczny człowieka Freud wyodrębnił dwie zasady, które regulują funkcjonowanie psychiczne i mają podstawowe znaczenie dla rozwoju. Są to: zasada przyjemności występuje już na wczesnym, prewerbalnym etapie rozwoju, jest dążeniem do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb i obniżeniem nieprzyjemnego napięcia wynikającego z odczucia braku (proces pierwotny); zasada rzeczywistości nabywana jest w miarę rozwoju i dojrzewania, dziecko uczy się, że nie wszystko można osiągnąć od razu, że na przeszkodzie stoi rzeczywistość. Rozwojowi dziecka towarzyszy doświadczanie przyjemności i frustracji. Pewien poziom frustracji jest niezbędny dla ustanowienia zasady rzeczywistości (proces wtórny). Z czasem proces wtórny zaczyna zajmować miejsce procesu pierwotnego, rozwija się zdolność odraczania, gratyfikacji, dziecko porzuca dążenie do natychmiastowej przyjemności, uczy się tolerować opóźnienia w zaspokajaniu potrzeb. Na tym polegają funkcje rozwojowe ego. Funkcje psychiczne występujące pod pojęciem ego, regulują zarówno doświadczenia przychodzące ze strony środowiska, jak i życie popędowoemocjonalne człowieka. Działanie zgodne z zasadą rzeczywistości to podstawa rozwoju psychicznego, rozwoju naszej struktury ego. Wraz z rozwojem ego rozwija się przywiązanie do matki jako do libidinalnego obiektu. Rozwój poznawczy umożliwia różnicowanie emocji. Z fizjologicznego odczuwania przyjemności lub jej braku rozwija się złość, smutek, zazdrość, a także miłość, przywiązanie i radość. Jak pisze A. Leźnicka-Łoś: Wszystko to dzieje się zarówno dzięki funkcjom ego dziecka, czyli w tym wypadku zdolności zapamiętywania i dokonywania syntezy, zdolności do kojarzenia, naśladowania i myślenia za pomocą symboli, jak również dzięki postawie matki i emocjonalnemu klimatowi, jaki towarzyszy jej relacji z dzieckiem. Dlatego też to, co podlega uwewnętrznieniu, to aspekty relacji matki i dziecka, w tym również przeżywane w danej chwili emocje dziecka. 7 6 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 23. 7 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 27-28. 8

Dziecko nabywa zdolność do naśladowania, która stanowi ważny element uwewnętrznienia. Matka mówi: nie, dziecko bezwiednie powtarza nie, nie. Nie jest pierwszym abstrakcyjnym pojęciem, blokującym zaspokajanie popędu, które dziecko przyjęło do wiadomości. Miłość do matki i chęć, by ją naśladować, zderza się z dziecięcą agresją wywołaną przez frustrację. Dziecko zaczyna szukać kompromisu i to jest właśnie początek funkcjonowania ego, a zarazem wyraz pierwszego konfliktu. Omawiając rozwój ego oraz różnicowanie emocji, uwzględnić należy lęk. Psychoanaliza poświęca dużo miejsca lękowi. Analizując myśli i fantazje, kryjące się za uczuciem lęku, można dojść do wczesnodziecięcych konfliktów. A. Leźnicka-Łoś omawiając koncepcję Freuda, podaje, że uczucie pierwotnego lęku to zespół fizjologicznych doznań i odczuwane napięcia. Uczucie pierwotnego lęku powstaje dlatego, że dziecko nie ma możliwości, by zapanować nad zewnętrznymi i wewnętrznymi bodźcami. Zygmunt Freud opisał mechanizm powstawania lęku i jego znaczenie. Teoria ta jest do dzisiaj podstawą myślenia analitycznego. Freud uważał, że lęk ma swoją biologicznie wrodzona bazę, czyli stan bolesnego pobudzenia, którego niemowlę nie może opanować. Pojawia się lęk pierwotny, zwany też automatycznym. Wyróżnił dwa rodzaje sytuacji powodujących lęk: sytuacje traumatyczne trauma to rodzaj sytuacji i warunków, w których organizm i psychika nie są w stanie zapanować nad zalewającymi je z zewnątrz bodźcami i wewnętrznym napięciem. Automatycznie pojawia się wtedy lęk jako reakcja organizmu. Ten rodzaj lęku jest charakterystyczny dla pierwszych miesięcy życia, gdy rozwój ego jest jeszcze w zalążku. W późniejszym życiu, ten rodzaj lęku pojawia się wówczas, gdy nasze ego nie jest w stanie zapanować nad tym, czego doświadczamy, pojawia się uczucie paniki, będące odpowiednikiem lęku pierwotnego, automatycznego. sytuacje zagrożenia tego rodzaju sytuacje lękotwórcze powstają w późniejszym okresie życia dziecka, gdy ma już ono własne doświadczenia i jest bardziej rozwinięte dzięki interakcjom z otaczającym światem a jego ego. Pojawia się idea niebezpieczeństwa. To ego stwierdza, że sytuacja jest groźna i może się przerodzić w traumatyczną. Wtedy rodzi się lęk z powodu przewidywanego zagrożenia, nazywany sygnałowym. Lęk ten jest na tyle intensywny, na ile ego uzna sytuację za niebezpieczną. W zależności od etapu rozwoju i wieku dziecka mamy do czynienia z hierarchią sytuacji zagrożenia. 8 A. Leźnicka-Łoś przedstawia Freudowską hierarchię sytuacji zagrożenia. Są to: 8 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 29. 9

utrata obiektu sytuacja charakterystyczna dla kilkunastu pierwszych miesięcy życia, w związku z całkowitą zależnością dziecka od matki. Jej nieobecność jest równoznaczna ze śmiercią. Około ósmego miesiąca rozwijające się ego, dzięki pamięci i syntezie wrażeń, rozpoznaje matkę jako obiekt niezbędny i reaguje płaczem na obcą twarz; utrata miłości obiektu sytuacja charakterystyczna dla okresu między pierwszym a trzecim rokiem życia. Werbalne nakazy i zakazy odgrywają ważną rolę w życiu dziecka. Dziecko aktywnie uczestniczy w świecie przedmiotów, które może niszczyć lub zatrzymać. Pojawia się walka o niezależność związana z treningiem czystości. Niepodporządkowanie się poleceniom matki wzbudza obawę przed utratą matczynej miłości. zaangażowanie związane z lękiem przed kastracją u chłopca i genitalnym zranieniem u dziewczynek (następcy Freuda stworzyli koncepcję dotyczącą lęku u dziewczynek) około trzeciego roku życia pojawia się miłość do rodzica przeciwnej płci i związane z nią obawy. Zarówno chłopiec, jak i dziewczynka obawiają się kary za to kazirodcze, dziecięce pożądanie w postaci kastracji, zranienia lub utraty matczynej miłości. W tej fazie rozwoju pojawia się superego uwewnętrznione nakazy i zakazy, podział na to, co dobre i złe, co właściwe i niewłaściwe. W dalszym rozwoju dziecko zaczyna kierować się również uwewnętrznionymi standardami, pojawia się lęk, że może im nie sprostać. Lęki związane z opisanymi sytuacjami zagrożenia mają swoje miejsce w dorosłym życiu, są dostępne tylko naszej nieświadomości. Gdy pojawia się któryś z tych lęków, ego włącza mechanizmy obronne. W codziennym życiu sytuacje te występują w postaci obaw, niepokoju, irracjonalnych myśli. Lęki te mają swoje korzenie w jednej z sytuacji zagrożenia. W której, to zależy od ilości traumatycznych sytuacji, które przydarzyły się nam na poszczególnych etapach rozwoju. Im wcześniej w naszym życiu pojawiły się sytuacje traumatyczne, tym jest nam, zdaniem Freuda, trudniej radzić sobie z kolejnymi etapami rozwoju. Teoria rozwoju psychoseksualnego Zygmunt Freud zaobserwował, że wczesne fazy rozwoju człowieka, w tym rozwój libido i agresji, koncentrują się wokół stref erogennych, które dominują na poszczególnych etapach rozwoju. W poszczególnych stadiach rozwoju inne narządy i części ciała dostarczają nam najwięcej przyjemności. Freud opisał pregenitalne fazy rozwoju libidinalnego, a Karl Abraham nieco później opisał rozwój popędu agresywnego. 10

faza oralna do końca pierwszego roku życia strefa oralna stanowi główne źródło przyjemności. Okolice ust, ssanie, branie do ust mają znaczenie libidinalne. Gryzienie i wypluwanie mają znaczenie agresywne. Agresja i libido wyrażają się poprzez strefę oralną. Dostarczycielką pokarmu jest matka. Obiekt libidinalnej, seksualnej gratyfikacji to obiekt, który karmi, matka, utożsamiana z jedzeniem. Na tym etapie rozwoju najważniejsze jest być najedzonym i osiągnąć stan błogiego relaksu, zapaść w sen. Faza ta dzieli się na: o fazę ssania oralno-inkorporacyjną, dominuje chęć wchłonięcia obiektu; o fazę gryzienia i wypluwania oralno-sadystyczną, dominuje pragnienie pożarcia obiektu. W dorosłym życiu ta kanibalistyczna przyjemność wchłaniania i pożerania obiektu, będąca odpowiednikiem miłości, wyraża się w sformułowaniach: taki jesteś słodki/a, że bym cię zjadła bądź przez żołądek do serca. 9 Ta dziecięca oralność, w mniejszym lub większym stopniu, jest zawsze obecna w dorosłym życiu. Jej natężenie zależy od ilości frustracji, zaspokajanych czy niezaspokajanych potrzeb, pragnień, lęków i doświadczeń traumatycznych. Jeśli w tej fazie dochodzi do frustracji nadwyrężającej zdolności adaptacyjne następuje fiksacja. W dorosłym życiu może wystąpić depresja. Oralność kojarzona jest z takimi cechami charakteru jak zachłanność, wysuwanie coraz to nowych żądań, brak cierpliwości, niepokój ruchowy, skłonność do zależności ale też z optymizmem, poczuciem humoru, sarkazmem. faza analna między pierwszym a drugim rokiem życia dziecko osiąga zdolność kontrolowania zwieraczy i jego uwaga skupia się wokół tej sfery. Rodzice stawiają dziecku pierwsze wymagania, oczekują kontroli wydalania. Czynności związane z wydalaniem, a jednocześnie z możliwością powstrzymywania się, stają się dla dziecka fascynujące. Uczy się ono kontroli, nabiera mocy. Popędy znajdują swoje miejsce w czynnościach analnych. Czynność wydalania, pozbywania się, związana jest z destrukcją. Odchody w umyśle dziecka to części własnego ciała, które zmieniają się w zewnętrzny obiekt. Czynność ta pierwotnie wiąże się z przyjemnością i poczuciem mocy. Natomiast pierwsze doświadczenia dziecka związane z treningiem czystości są nieprzyjemne, niszczą poczucie kontroli i mocy. Z tego powodu klimat emocjonalny wokół treningu czystości ma wielkie znaczenie. Późniejsze lęki związane z utratą kontroli mogą mieć analne podłoże. Poczucie posiadania i pozbywania się odgrywa istotną rolę na tym etapie. Trening czystości jest polem, na którym tendencje 9 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 34. 11

libidinalno-agresywne znajdują swoje ujście, są one związane z silnymi uczuciami. To który popęd, czy też jakie uczucia dominują, zależy od ilości pozytywnych i negatywnych doświadczeń w tym okresie. Obiekt fazy analnej jest traktowany z dużą ambiwalencją, odrzucany i zatrzymywany, nienawidzony i kochany jako coś własnego. Relacje z najbliższymi dziecku osobami przyjmują następujące formy: kocham cię, więc cię trzymam, bo jesteś częścią mnie lub nienawidzę cię, więc cię wydalam, wyrzucam. Okres ten wiążę się też z rozwojem poznawczym, dziecko nabywa wielu umiejętności, w tym poruszania się, uczy się kontroli nad przedmiotami, przywiązuje się do innych osób ze swojego otoczenia. faza falliczna około trzeciego roku życia dziecko wchodzi w okres rozwoju psychoseksualnego, zwanego fallicznym. Oznacza to, że libidinalne i agresywne pragnienia dziecka, jego fantazje, konflikty i impulsy koncentrują się wokół narządów genitalnych. Analne i oralne pragnienia i sposoby rozładowania libido i agresji są nadal obecne w zachowaniu dziecka, ale najważniejsze staje się zainteresowanie narządami genitalnymi i fantazje z nimi związane. Różnice anatomiczne między chłopcem a dziewczynką zajmują centralne miejsce w dziecięcych fantazjach. Fantazje dotyczą też utraty przez dziewczynki penisa i tego, że dziewczynki to wykastrowani chłopcy. Takie fantazje są czymś normalnym na tym etapie rozwoju, będąc efektem prymitywnej logiki i doświadczeń z fazy analnej. W fazie tej pojawia się konflikt edypalny, ponieważ chłopiec zaczyna doświadczać obecności ojca jako rywala, zagrażającego jego wyłącznej relacji z matką. pojawia się dziecięca złość i zazdrość. Uczucia te stanowią podstawę dla fantazji i pragnień, aby usunąć ojca z życia matki. Jednocześnie pojawia się lęk przed jego zemstą, który przybiera postać lęku o penisa. Chłopiec usiłuje sobie poradzić z dwoma problemami: z obawą przed utratą matki i zarazem obawą przed kastracją ze strony ojca. Chłopiec próbuje zmniejszyć swoje intensywne pragnienie posiadania matki, pomniejszając jej wartość w swoich oczach. Następnym krokiem w tym procesie jest identyfikacja z ojcem. Konflikt edypalny u dziewczynek. Freud podkreślał wagę preedypalnego przywiązania córki do matki. Matka i córka są tej samej płci, a więc każdemu etapowi rozwojowemu dziewczynek, jak pisze A. Leźnicka-Łoś, towarzyszy kobiecość. Córka silnie identyfikuje się z matką. Jednak musi przejść proces separacji i zbudować własną tożsamość. Pierwsze wyzwanie, jakie stoi przed dziewczynką w tej fazie, to zmiana obiektu libidinalnego. Fakt nieposiadania przez dziewczynkę penisa sprawia, że czuje się gorsza, a gdy odkrywa brak penisa u matki, doświadczenie to pozwala jej postrzegać matkę jako mniej atrakcyjną niż ojciec. Zwrócenie libidinalnego zainteresowania ku ojcu pozwala jej zyskać inny obiekt miłości i zmodyfikować relację 12

z matką. Dziewczynka również przeżywa zazdrość o matkę, a do tego uczucie rywalizacji z matką o penisa ojca. Rywalizacja z matką o ojca jest mniejsza z powodu libidinalnego przywiązania i identyfikacji z matką. U dziewczynki pojawia się lęk przed penetracją. Dziewczynka wychodzi z konfliktu edypalnego, częściowo identyfikując się z ojcem. Leźnicka-Łoś podkreśla, że zarówno w przypadku chłopca, jak i dziewczynki identyfikacja z matką jest niezbędna do dalszego rozwoju i zdobywania coraz większej niezależności. W związku z tym przy wyjściu z fazy fallicznej następuje jedynie częściowe porzucenie tej identyfikacji. W prawidłowych okolicznościach rozwojowych dochodzi do pogodzenia się z tym, że rzeczywistym partnerem matki jest ojciec. Jeśli matka całe życie koncentruje na dziecku, wygrywa ono tę realizację lub wcale jej nie doświadcza. Tworzy się związek quasi erotyczny, w którym dziecko staje się emocjonalnym partnerem matki, co wpływa na jego możliwość późniejszego ułożenia sobie życia z innym partnerem. faza latencji-utajenia w okresie tym następuje wyparcie wczesnodziecięcych pragnień seksualnych. Następuje sublimacja popędu libidinalnego i agresywnego, który w tej fazie odgrywa znaczącą rolę. Faza uwidacznia się w aktywności i zabawach dziecka. W fazie tej rośnie kontrola ego i superego nad popędem libidinalnym i agresywnym. Poprzez zabawy, które są źródłem przyjemności następuje kontrola bezradności oraz wyrażane są konflikty i emocje. Faza edypalna jest wstępem do socjalizacji dziecka, staje się centralnym problemem przez wiele lat właśnie w fazie latencji. faza genitalna jest ostatnią fazą rozwoju popędowego (popędu libidinalnego), etapem osiągnięcia dojrzałości psychoseksualnej. Dojrzałość polega na umiejętności nawiązywania długotrwałych, stabilnych relacji, umiejętności wyrażania czułości, miłości i uwagi poprzez seks. Jednostka odnajduje przyjemność w intymności, znajduje swoje miejsce w rodzinie. Akceptuje niezależność partnera i to, że jest odmiennej płci. Etap ten oznacza integrację wewnętrznych konfliktów i podstawowych sprzeczności, które towarzyszą ludziom przez całe życie, takich jak: kobiecość i męskość, autonomia i zależność, aktywność i pasywność. Dojrzałość to umiejętność panowania nad emocjami, to rozpoznawanie, tolerowanie i panowanie nad lękami, depresją, pragnieniami seksualnymi i agresją. Faza genitalna poprzedzona jest okresem dojrzewania i poszukiwania tożsamości. Jest to burzliwy okres, w którym rozwijające się ego musi sobie poradzić z wieloma silnymi, często sprzecznymi uczuciami i pragnieniami, a także ze zmianami we własnym ciele. Ponownie pojawiają się konflikty z wcześniejszych faz i powtórna możliwość ich przepracowania. Nabyta w okresie latencji zdolność do sublimacji popędu przez zabawę osłabia się. Następuje regresja ego. Nastolatek ma jednak większe możliwości poradzenia sobie z wczesnodziecięcymi fiksacjami, ponieważ jego ego, mimo pewnej regresji, jest bardziej rozwinięte. Budowanie tożsamości przebiega 13

w procesie separacji od tego, co znane i akceptowane. Nastolatek musi wyrzec się rodziców jako jedynych obiektów miłości. Libido zostaje wycofane z relacji z realnym rodzicem, jak i tym uwewnętrznionym, a następnie zostaje skierowane na zewnątrz. Ważna jest identyfikacja z rodzicem tej samej płci. Poczucie tożsamości jest możliwe dzięki syntezie, do jakiej zdolne jest ego. Oznacza to zdolność utrzymania wewnętrznej spójności niezależnie od tego, czy jest się samemu czy w obecności innych. Wychodzenie z wieku dojrzewania to również nabycie umiejętności rozpoznawania, tolerowania i panowania nad bolesnymi emocjami jak: smutek, lęk, złość, tolerowanie sprzecznych uczuć, wewnętrznych konfliktów, akceptacji własnej seksualności. Ukształtowanie się charakteru jest uwieńczeniem fazy dojrzewania. Klasyczna teoria głosi, że osoby doświadczające nadmiernej deprywacji lub rozpieszczane w pewnym okresie dzieciństwa, ulegają fiksacji na tym stadium. Silne fiksacje (utrwalenia) oralne, analne lub falliczno-edypalne wpływają na trudności relacyjne w dorosłym życiu tj. nadmierna zależność od innych, ciągła potrzeba kontroli lub dominacji, nadmierna koncentracja na sobie, trudności w zakochiwaniu się (ciągła zmiana partnerów, nadmierne fascynacje nowymi partnerami), brak przywiązania do ludzi, bądź występowaniem pewnych zaburzeń np. depresji. Charakter to pewien nawykowy (powtarzający się regularnie), zgodny z ego (akceptowany) zespół reakcji w stosunku do bodźców zewnętrznych i wewnętrznych, których używa dana osoba, by poradzić sobie z gratyfikacją impulsów i adaptacją do zewnętrznego świata. 10 Charakter ujawnia się w każdym aspekcie naszego zachowania, na przykład w relacjach z innymi ludźmi, w stosunku do pracy, w sposobie reagowania na zmiany, radzenia sobie z agresją, w sposobie dostarczania sobie przyjemności, w preferencji określonych zachowań seksualnych. Na charakter patrzymy jako na syntezę następujących elementów: 11 1. dominujący poziom libidinalnego funkcjonowania: oralnego, analnego, fallicznego; 2. jakość i poziom wchodzenia w relacje, na przykład potrzeba zaspokajania tylko własnych potrzeb, zdolność do postrzegania odrębności innych; 3. sposoby zdobywania i regulowania poczucia własnej wartości, na przykład dzięki własnym osiągnięciom, dzięki partnerowi; 10 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 59. 11 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 60. 14

4. jakość pierwszych identyfikacji; 5. prezentowany system wartości, dojrzałość superego ; 6. stopień dojrzałości ego z uwzględnieniem mechanizmów obronnych. We współczesnym myśleniu analitycznym patologię definiujemy w ramach struktury charakteru. Kategorie pojęciowe używane przez psychoanalityków do opisu zjawisk psychicznych: Zjawisko regresji i fiksacji-utrwalenia 12 o zjawisku regresji mówi się, gdy w wyniku trudnego, wywołującego lęk doświadczenia, cofamy się do poprzedniego etapu rozwoju. Może to być chwilowe, na przykład dziecko przedszkolne zaczyna ssać kciuk (czynność z fazy oralnej) bądź w przypadku, gdy osoba dorosła objada się z powodu poczucia samotności. Regresja to powrót do wcześniejszych, bardziej prymitywnych sposobów psychicznego funkcjonowania. Zachodzi, gdy danej sytuacji towarzyszy zbyt duża frustracja i jednostka nie wie, jak sobie z nią poradzić. W terapii mechanizm regresji zostaje uruchamiany wtedy, gdy pojawia się sytuacja postrzegana przez pacjenta jako zagrożenie, np. dłuższy wyjazd terapeuty, a więc przerwa w terapii, pacjent reaguje gorszym samopoczuciem i uczuciem lub zachowaniami depresyjnymi. Regresja w procesie terapeutycznym może dotyczyć relacji z obiektem, jak i faz rozwoju psychoseksualnego, np. w relacji terapeutycznej pojawia się pragnienie, aby terapeuta był jak dobra, karmiąca matka, rozumiejąca potrzeby i tęsknoty. Z fiksacją mamy do czynienia, gdy coś jest utrwalone, ma charakter permanentny i pozostało z wcześniejszych etapów rozwoju. Cechy którejś z faz dominujące w charakterze mogą świadczyć o fiksacji w danej fazie rozwojowej. Fiksacja to mechanizm uzupełniający i zależny od regresji. Regresja następuje do punktów fiksacji. Regresja jest procesem obronnym (pojawia się przy nadmiernej frustracji), fiksacja rozwojowym (nadmierna gratyfikacja na danym etapie rozwoju i zaraz po niej silna frustracja). Objaw to zachowanie nieakceptowane przez osobę, budzące lęk, zdziwienie, a w skrajnych przypadkach stan alarmu. Objawy analizujemy w ramach charakterologicznej całości, a nie jako oderwane zachowania. 12 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 35,102-103. 15

Opór rozumiany jest jako trudności, które pacjent napotyka w poznawaniu treści i mechanizmów swoich nieświadomych przeżyć. Opór wiąże się z pewnego rodzaju sprzeciwem wobec procesu terapii i z mechanizmami chroniącymi pacjenta przed bólem psychicznym. Wgląd czyli poznawanie nieświadomości niedostępnej bezpośredniemu poznaniu. Jak podaje A. Kokoszka, Sandler i jego współpracownicy rozumieli wgląd jako uświadomienie pacjentowi faktu, który może sam w sobie być emocją lub jeśli nie, to prowadzi do uwolnienia lub wywołania emocjonalnej reakcji. Zdaniem Kokoszki proces uzyskiwania wglądu polega na dynamicznej równowadze pomiędzy zjawiskami naprzemiennych faz oporu i przeniesienia. Wgląd umożliwia poznanie kolejnych warstw nieświadomego materiału psychicznego, a w dalszej kolejności zmianę przeżywania i zachowania w procesie przepracowania (polega on na wielokrotnym analizowaniu tych samych treści i mechanizmów pojawiających się w różnym kontekście). 13 Przepracowanie polega na wielokrotnym analizowaniu tych samych treści i mechanizmów pojawiających się w różnych sytuacjach w życiu pacjenta. Przepracowanie umożliwia odreagowanie urazowych doświadczeń i prześledzenie wpływu wadliwych mechanizmów reagowania na przebieg różnych zdarzeń w życiu pacjenta. Proces ten wspomaga zmianę myślenia, postaw i zachowań. Odnosi się do całego procesu terapii, począwszy od wglądu w dane zjawisko, po trwałe zmiany w zachowaniu pacjenta. Przeniesienie polega na przeniesieniu przez pacjenta na analityka uczuć i relacji, jakie miał w stosunku do osoby pełniącej dla niego ważną rolę w dzieciństwie. Jak pisze Leźnicka Łoś to co ulega przeniesieniu to właśnie ten indywidualny, inny dla każdego sposób domagania się miłości i reakcje na frustracje związane z niespełnieniem. (s.84) Przeniesienie może wyrażać się w irracjonalnym (nie wynikającym z realności), pozytywnym lub negatywnym stosunku do terapeuty. W procesie psychoterapeutycznym przyjmuje formę nerwicy przeniesieniowej czyli powtórzenia w relacji z terapeutą przeżyć analogicznych do urazowych przeżyć wczesnodziecięcych, będących przyczyną objawów nerwicowych, które występują i nasilają się w kontakcie z terapeutą. Przeciwprzeniesieniem psychoanaliza określa przeżycia terapeuty w stosunku do pacjenta, które mają wpływ na proces terapii. Freud traktował przeciwprzeniesienie jako opór analityka i przeszkodę w pracy z pacjentem. Musimy wziąć pod uwagę przeciwprzeniesienie, które pojawia się w analityku jako rezultat wpływu pacjenta na jego (analityka) nieświadome uczucia. Wymaga to od analityka rozpoznania i przekroczenia tego przeciwprzeniesienia. 14 W rozumieniu Freuda przeciwprzeniesienie to nierozwiązane, 13 Kokoszka Andrzej, Drozdowski Piotr (red.), 1990, s. 96. 14 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 121. 16

nieświadome konflikty terapeuty, które zakłócają przebieg terapii. Freud uważał, ze analityk powinien poddać się treningowej analizie, by lepiej rozumieć swoją nieświadomość i pokonać własny opór. Pełną definicję przeciwprzeniesienia sformułowała Anna Reich: Przeciwprzeniesienie jest rezultatem nieuświadomionych konfliktów i potrzeb analityka, które zaburzają proces pacjenta. W takiej sytuacji pacjent staje się obiektem, na który analityk przenosi swoje nieuświadomione uczucia i pragnienia, pochodzące z jego przeszłości. Przeciwprzeniesienie zawiera agresywne i libidinalne pragnienia, obronę przeciwko nim, w tym określone identyfikacje i zachowania, które wynikają z przeżywanego konfliktu. Jest to proces odnoszący się głównie do sfery nieświadomości. 15 Psychoanaliza stawia analitykowi duże wymagania. W związku z tym, musi on przejść własną analizę, aby móc rozpoznawać swoje przeciwprzeniesienia i skuteczniej leczyć pacjenta. Teoria relacji z obiektem Europejscy psychoanalitycy zaczęli zmagać się z leczeniem pewnej grupy pacjentów których można by nazwać głębiej zaburzonymi. Osoby te wymagały innego spojrzenia na ich problemy a także potrzeba było innego języka aby opisać ich przeżycia. Teoretycy relacji z obiektem ( Klein, Fairbairn, Kernberg, Kohut, Morgan, Mahler) podkreślali znaczenie relacji między self i obiektem. Relacje te uważali za główne zasady organizujące życie ludzi. Relacje z obiektem to struktury intrapsychiczne, psychiczne reprezentacje self (poczucie ja) i innych ludzi (obiektów). Obiekt to słowo używane przez Freuda dla określenia innych ludzi, ponieważ w psychologii id inni ludzie służyli głównie jako obiekty służące gratyfikacji popędów, a nie jako osoby z własnymi potrzebami i pragnieniami. 16 Teoretycy relacji z obiektem przypisują różne znaczenie wpływowi freudowskiego id na relacje między dzieckiem a rodzicem. Uznawali, w mniejszym lub większym stopniu, znaczenie popędów, ale zakładali, że self (ja) rozwija się przechodząc przez fazy odmienne od klasycznych faz rozwoju id i ego. Pisała o tym M. Mahler: Pierwsza faza nazwana została fazą normalnego autyzmu, to kilka pierwszych miesięcy życia (0-2 mies.). W tym pierwotnym, niezróżnicowanym stanie nie ma ani self ani obiektu. Fiksacja w tej fazie prowadzi do poważnej patologii, braku przywiązania do obiektu, zakłóceniu procesu budowania organizacji psychicznej z powodu braku obrazu self. 15 Leźnicka-Łoś Agnieszka, 2002, s. 122. 16 Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 91. 17

Druga faza (2-7 mies.), zwana fazą normalnej symbiozy powstaje w procesie budowania przywiązania. W tym okresie obiekt i self zlewają się ze sobą, bo nie są postrzegane jako niezależne od siebie. Trzecia faza (8 mies.-2 lata), separacji i indywiduacji jest procesem psychicznego różnicowania od rodziców, z którymi czuje się więź. Porażka różnicowania może prowadzić do tzw. psychozy symbiotycznej, charakteryzującej się brakiem indywiduacji, czyli wykształcenia poczucia indywidualnej tożsamości. Czwarta faza (od 2 roku życia) to faza integrowania, proces integrowania polega na budowaniu relacji między reprezentacjami self i obiektów postrzeganych jako odrębne. Przy prawidłowo przebiegającym procesie dzieci uczą się wchodzenia w relacje bez przeżywania lęków przed utratą autonomii, indywidualności, poczucia ja (self). W fazie tej dziecko zaczyna integrować dobre i złe obrazy siebie w jedno ambiwalentne doświadczenie ja (self). W taki sam sposób musi zintegrować dobre i złe obrazy obiektu w jeden ambiwalentnie doświadczany obiekt. Przeżycia wewnętrzne, które nie są włączone we wczesne reprezentacje własnej osoby, np. obraz siebie jako osoby zdolnej do gniewu pozostaje odszczepione od poczucia ja (self). Jeśli takie przeżycia są wzbudzane w późniejszym okresie życia, jednostka nie akceptuje siebie, a ostatecznie ma poczucie, że się rozpada (dezintegruje). Tak więc teoria relacji z obiektem w istotny sposób poszerzyła zakres terapii, ponieważ terapeuci mogli rozumieć pacjentów z deficytem ego obserwującego - osobowość borderline (Kernberg, Masterson) i pomagać im rozpoznawać postawy wewnętrznych rodziców, którzy mieli na pacjenta duży wpływ w dzieciństwie i nadal żyli w dorosłej osobie. Wobec tych osób pacjent nie osiągał satysfakcjonującej separacji psychicznej. W najwcześniejszej fazie rozwoju dziecko funkcjonuje niestabilnie, oscylując między różnymi sposobami myślenia i działania, co pełni funkcję obronnego radzenia sobie z poczuciem zdominowania przez potężnych rodziców. Dziecko odszczepia zły obraz siebie (gniewne ja ) i mogący ukarać go za to rodzice są mniej groźni. Podobnie dzieje się, jeśli dziecko odszczepia złe obrazy rodziców, takie jak rozgniewana matka, ponieważ staje się ona wtedy mniej groźna. Kolejny krok w rozwoju tożsamości ma miejsce w fazie symbiozy. Polega on na introjekcji (pochłanianie uznawanie za własne cech, postaw, wartości czyjejś osobowości), czyli dosłownej inkorporacji (wcielanie wyobrażeniowe wprowadzanie zewnętrznych obiektów w obręb własnego ciała) obiektów do umysłu. Dziecko ma poczucie jedności z matką, jest wtedy ona mniej groźna. Bardziej dojrzała tożsamość wymaga odwołania się do identyfikacji, następuje oddzielenie i obiekty wywierają wpływ, ale nie są częścią dziecka. Dojrzalsze poczucie tożsamości umożliwia 18

zarówno autonomię, jak i wspólnotę. Można otworzyć się na innych ludzi bez lęku przed wchłonięciem przez nich. 17 Psychologia ja Zauważyć można, że zdarza się, że praktyka wpływa na teorię zmuszając badaczy do konstruowania nowych modeli teoretycznych wyjaśniających przeżycia i funkcjonowanie pacjentów. Mowa tu o pacjentach, których Kohut opisywał jako tych, którzy uskarżali się na stan wewnętrznej pustki, czuli się pozbawieni wewnętrznych obiektów, poszukiwali akceptacji i podziwu. W związku z chroniczną potrzebą akceptacji pacjenci ci byli przez analityków postrzegani jako narcystyczni. Zaburzenie tych osób zdawało się koncentrować na ich odczuciach związanych z tym kim są, jakie są ich wartości, co podtrzymuje ich samoocenę. Rozwój nie sprowadza się więc jedynie do różnicowania i integracji. Obejmuje także wyłanianie się poczucia tożsamości. Według Kohuta prawidłowy rozwój tożsamości to autonomiczne ja, cechujące się szacunkiem dla siebie i pewnością siebie. Osoba, która czuje się pewnie i bezpiecznie ze sobą nie uzależnia się od innych. W kontaktach z rodzicami miała możliwość zaspokojenia potrzeby odzwierciedlania i potrzeby idealizacji. Jeśli rodzice nie zaspokajają dziecięcej potrzeby odzwierciedlania i idealizacji w trakcie kolejnych faz rozwoju ja (self), to dziecko będzie w dużym stopniu zagrożone wystąpieniem zaburzeń tożsamości. Kohut uważał, że osób takich nie można leczyć tradycyjną psychoanalizą z powodu niskiej skuteczności. Skuteczność psychoanalizy związana jest z możliwością projektowania na terapeutę emocji kierowanych do innych ludzi. Ludzie z zaburzeniami tożsamości (osobowość narcystyczna) nie mogą projektować emocji i wyobrażeń, są zbyt zajęci sobą i nie zwracają uwagi na innych. Potrzebują odzwierciedlania (uznania i szacunku) i możliwości idealizowania terapeuty. Osoby takie szukają podziwu i uznania, i na tym koncentrują się ich uwaga w relacjach lub szukają ludzi, których mogą podziwiać. Czują się wartościowi tylko wtedy, gdy naśladują tych, których podziwiają. Terapeuta, umożliwiając odzwierciedlenie poprzez empatię i bezwarunkową akceptację (terapia rogerieńska) oraz idealizację poprzez bycie w autentycznym kontakcie z pacjentem (pozwala się poznać, nie pozostaje pustym ekranem ), ma możliwość wypełnienia pustki, jakiej pacjent doświadczył w dzieciństwie. Zaspokajając w trakcie terapii niezaspokojone narcystyczne potrzeby pacjenta, umożliwia rozwinięcie przeniesienia lustrzanego lub idealizującego. Dopiero potem może korzystać z technik poszerzenia świadomości tak, aby pacjent uświadomił sobie, co było istotne w jego narcystycznym funkcjonowaniu w relacjach z ludźmi. Uzyskawszy tę wiedzę, pacjent może pracować nad rozwojem bardziej 17 Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 92. 19

autonomicznego ja. Heinz Kohut stworzył model leczenia głębiej zaburzonych pacjentów, który nazywa psychologią self (ja). 18 Teoria psychopatologii Nieuchronność przeżywania konfliktów i występowania fiksacji w poszczególnych fazach rozwoju osobowości sprawia, że każdy może ulec zaburzeniom i regresji w sytuacji kryzysowej w dorosłym życiu. Jeśli konflikty były silne i występowały we wczesnej fazie rozwoju, tym bardziej jednostka jest podatna na trudności w radzeniu sobie z takimi sytuacjami, ponieważ skazana jest na korzystanie z niedojrzałych mechanizmów obronnych w radzeniu sobie z lękiem. Podatność ta rośnie wraz ze wzrostem intensywności nieświadomych pragnień pregenitalnych, ponieważ coraz więcej energii zużywamy na obronę przed impulsami i brakuje jej na radzenie sobie ze stresami i kłopotami w dorosłym życiu. Sygnałem że jednostka nie radzi sobie z wydarzeniami życiowymi, silnie na nie reaguje, jest wystąpienie objawów. Objawy stają się obroną przed nieakceptowanymi impulsami i dziecięcymi lękami. Istota zaburzenia pozostaje na poziomie nieświadomym i jednostka nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia wydarzeń wyzwalających kryzys, z wzbudzonych impulsów, lęków i obronnej a jednocześnie pomocnej funkcji objawów. Terapeutyczna praca nad objawami i problemami powinna wiązać się z diagnozą prawdopodobnych mechanizmów powodujących występowanie specyficznych problemów i objawów zgłaszanych przez pacjentów. W diagnozie istotne wydaje się stosowanie kryteriów pomagających ocenić rodzaj i głębokość zaburzenia. Ważna jest też ocena struktury charakteru jednostki niezależnie od tego czy występują u niej zaburzenia osobowości czy nie. Daje to terapeucie rozeznanie, jaki rodzaj interwencji będzie dla niej właściwy i jak nawiązać relację, aby otworzyć pacjenta na przyjęcie oferowanej pomocy. Istotną propozycją jest koncepcja diagnostyczna N. Mc Willams. Zastosowano w niej ideę dwuosiowości, która oznacza, że każdy powinien być oceniany z perspektywy dwóch kryteriów: poziomu rozwojowego organizacji osobowości oraz typu organizacji osobowości. Oznacza to, że każda ze struktur charakterologicznych może występować na różnych poziomach głębokości zaburzenia: psychotycznym, z pogranicza, neurotycznym. Każdy człowiek ma jakiś charakter, który u większości osób nie jest zaburzony. Uznanie charakteru osoby za patologiczny lub jej osobowości za zaburzoną jest uzasadnione tylko wtedy gdy jej mechanizmy obronne są tak stereotypowe, że blokują adaptację i rozwój psychiczny. Wszyscy wykazujemy cechy kilku stylów osobowości, niezależnie od tego, jakie skłonności są dominujące. 18 Prochaska James O., Norcross John C., 2006, s. 92-93. 20