PRZEOBRAŻENIA ODWODNIONYCH GLEB TORFOWYCH JAKO PRZYCZYNA ICH DEGRADACJI

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 331-338 HENRYK PIAŚCIK, JANUSZ GOTKIEW ICZ PRZEOBRAŻENIA ODWODNIONYCH GLEB TORFOWYCH JAKO PRZYCZYNA ICH DEGRADACJI TRANSFORMATION OF DEWATERED PEAT SOILS AS THE CAUSE OF TH EIR DEGRADATION Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb,Uniwersytet W armińsko-m azurski w Olsztynie Abstract: The area covered by peat soils in Poland amounts to 1 211 000 hectares. The majority of the area was dewatered as the result of land drainage and hydrotechnical activities. The processes taking place in this phase cause varying intensities of soil degradation. This article describes the effect of an intense mucking process on the undesirable changes in soil profiles as a result of their stratification as well as the degradation of soil mass properties related to a decrease in retention properties and deterioration of aero-aquatic relations. The paper presents the effects of organic matter mineralization, which is frequently exhibited by an excessive release of mineral nitrogen and by a gradual lowering of soil surface. The effect of the decalcitation process on the washing off and losses of calcium in profoundly dewatered peat soils is also discussed. Słowa kluczow e: Gleby torfowe, degradacja, murszenie, m ineralizacja materii organicznej, dekalcytacja Key words: Peat soils, degradation, m oorshing process, m ineralization of organic matter, dekalcitation WSTĘP W Polsce gleby torfowe, zajmujące 1211000 ha, czyli około 4% powierzchni kraju [Dembek i inni 1999], użytkowane są od dawna. Przystosowanie ich do pełnienia funkcji produkcyjnych wymagało uchylenia czynnika wodnego. Odwadnianie gleb torfowych było prowadzone nie tylko przy pomocy zabiegów melioracyjnych, ale także hydrotechnicznych [Marcinek 1976, Piaścik 1977, Piaścik, Bieniek 1982, Piaścik, Gotkiewicz 1995, Roguski, Bieniewicz 1967]. Do znacznego obniżenia w nich poziomu wody gruntowej przyczyniło się kopalnictwo odkrywkowe [Grzyb i inni 1988, Okruszko 1986] oraz realizacja inwestycji przemysłowych [Greinert i inni 1975]. Szacuje się, że odwodnionych zostało w Polsce około 90% torfowisk nieleśnych występujących na terenach otwartych [Dembek i in. 1999].

332 H. Piaścik, J. Gotkiewicz W wyniku uchylenia czynnika wodnego gleby torfowe z fazy akumulacji przechodzą w fazę decesji, a proces torfotwórczy zastąpiony zostaje procesem murszenia. W porównaniu do procesów jakie mają miejsce w glebach mineralnych, proces murszowy oddziałuje bardzo intensywnie na utwór macierzysty, jakim jest torf, ale stan jego zaawansowania jest różny. Stąd gleby torfowe znajdują się w trzech stadiach murszenia (stadium M tl, MtH, M tlll), które pow odują zróżnicow anie ich w łaściw ości, porównyw ane z glebami brunatnoziem nymi wytworzonymi z piasków i glin. Proces murszowy w swoich skutkach prowadzi do degradacji gleb torfowych, zwłaszcza gdy przebiega w niekorzystnych warunkach siedliskowych [Marcinek 1976, Marcinek, Spychalski 1998, Okruszko, Szuniewicz 1962, Okruszko 2000, Oświt i inni 1998, Piaścik, Gotkiewicz 1995, Piaścik, Bieniek 1998]. Poza procesem murszenia dużą rolę w degradacji gleb torfowych odgrywają zjawiska mrozowe oraz warunki klim atyczne [M arcinek 1976, Okruszko 1976, 1981, Zawadzki 1961]. W wyniku degradacji gleby torfowe zatracają swoje funkcje zwłaszcza retencyjne i sanitarne i ulegają zanikowi. Skutki degradacji gleb torfowych powodują daleko idące zmiany w środowisku, niekiedy nieodwracalne. Stąd degradacja gleb torfowych musi być kontrolowana i opanowywana. Celem pracy jest przedstawienie skutków i zagrożeń, jakie może powodować degradacja odwodnionych i rolniczo użytkowanych gleb torfowych w środowisku przyrodniczym. Praca oparta jest na wieloletnich badaniach własnych oraz dostępnej literaturze z tego zakresu. DEGRADACJA ODWODNIONYCH GLEB TORFOWYCH I JEJ SKUTKI Degradacja odwodnionych i rolniczo użytkowanych gleb torfowych następuje w wyniku procesów, które przekształcają profil glebowy, zmieniają właściwości organicznej masy glebowej oraz prowadzą do stałego ubytku materii organicznej. Najważniejsze są procesy m urszenia i m ineralizacji materii organicznej. Proces m urszenia Proces murszenia, zwłaszcza przebiegający w wyjątkowo niekorzystnych warunkach (np. odwodnienie do stanu poniżej spągu złoża) prowadzi do zasadniczych zmian, zwłaszcza strukturalnych w budowie profilu. Na zmiany te najbardziej podatne są torfy silnie zhum ifikow ane, głów nie olesow e i szuw arow e, pow stałe przy udziale topogenicznego i fluwiogenicznego typu hydrologicznego zasilania [Okruszko 1983]. W wyniku odwodnienia ulegają one łatwo rozziamieniu [Okruszko, Szuniewicz 1962], a włókniste torfy mechowiskowe związane z soligenicznym typem hydrologicznego zasilania - zagęszczeniu [Piaścik, Bieniek 1982]. Zatem o intensywności tych przemian mających charakter degradacyjny decyduje nie tylko stan odwodnienia i stopień rozkładu m acierzystego utworu torfowego, ale także typ hydrologicznego zasilania.

P rzeobrażenia odw odnionych gleb torfow ych ja k o przyczyn a ich d egradacji 333 Zasadniczą przyczyną degradacji gleb torfowych jest rozwarstwienie ich profilu na poziomy diagnostyczne (M,, M 2, M 3) o charakterystycznej strukturze. M ogą być one rozluźnione (M,, M2) lub zagęszczone (M3). Zbytnie rozluźnienie poziomów murszowych następuje w wyniku utraty przestworów kapilarnych w ich ziarnistej strukturze na skutek przesuszenia oraz zjawisk mrozowych [M arcinek 1976, Okruszko 1976, Zawadzki 1961]. W takich warunkach powstaje niekorzystna struktura koksikowa [Okruszko, Szuniewicz 1962]. Nadaje ona profilowi cechy gleby gruboszkieletowej o nadmiernej przepuszczalności i ograniczonym podsiąku, a zarazem przyspiesza wysychanie tych gleb i ogranicza ich retencyjność. W profilu pojawia się przemywny typ gospodarki wodnej, prowadzący do ługowania składników pokarmowych, a zwłaszcza wapnia [Piaścik i inni 1998]. Procesy te są przejawem degradacji gleb torfowych w zakresie ich właściwości podsiąkowych i retencyjnych. Gleby zatracają zdolność pochłaniania wody. Między murszem a torfem (poziom M3) powstają często szczeliny. Sprzyjają one procesom eluwiacji, iluwiacji i wertylizacji [Marcinek 1976, Piaścik, Bieniek 1982, 1988]. Rozdrobniona masa murszowa przez szczeliny i makropory przemieszcza się w głąb profilu, a następnie wytrąca się jako iluwium tworząc silnie zagęszczone warstewki [Kowaliński 1964, Piaścik, Bieniek 1982]. W porze suchej szczeliny wypełniają się m ateriałem z wyniesień, a w okresie jesienno-zim ow ym zapełniają się wodą. Po namoknięciu zhumifikowana masa organiczna pęcznieje. Jest to proces podobny do tworzenia się vertisoli [Marcinek 1976]. Proces wertylizacji ogranicza podsiąk kapilarny, a namyty humus prowadzi do zagęszczenia porów glebowych. A zatem, zagęszczenie odwodnionych gleb torfowych jest nie tylko wynikiem procesu murszenia, ale także iluwiacji i wertylizacji. Istotny wpływ na proces degradacji gleb torfowych ma wtórny stan przeobrażenia ich organicznej masy [Okruszko 2000]. Oceny tych przeobrażeń dokonał Gawlik [1996] na podstawie wskaźników ilościowych. Podatność na degradację odwodnionych gleb torfowych można ocenić także na podstawie prognostycznych kompleksów wilgotnościow o-glebow ych, opracow anych przez Okruszko [1979] oraz typów hydrologicznego zasilania [Okruszko 1983]. Z analizy przestrzennej prognostycznych kompleksów wilgotnościowo-glebowych w makroregionie Pojezierza M azurskiego wynika, że procesem degradacji zagrożonych jest ponad 60% gleb hydrogenicznych [Gotkiewicz i inni 1996]. Form ą degradacji odwodnionych i użytkowanych gleb torfowych jest pojawianie się poligonalnej mikrorzeźby na powierzchni torfowiska [Zawadzki 1961]. Uwidacznia się ona najbardziej w lejach depresyjnych oraz przy użytkowaniu pastwiskowym. Z badań przeprowadzonych w rejonie Bełchatowa [Okruszko 1986, Grzyb i in. 1988] wynika, że bardzo głęboko odwodnione gleby torfowe intensywnie wysychają i ulegają kurczeniu. Na ich powierzchni tworzą się wielokątne płaszczyzny o szerokości 1-2 m, ograniczone szczelinami o szerokości 10-20 cm i głębokości 0,5-1,5 m, wypełnione osypującą się m asą torfową. Degradacja poziomu murszowego dochodzi w nich do 40 cm. W wyniku obniżenia poziomu wody gruntowej w rejonie elektrowni Dolna Odra nastąpiło rozpylenie i zwęglenie wierzchniej warstwy przyległych gleb torfowych oraz powstanie w nich szczelin o szerokości 40 cm i głębokości 100-120 cm [Greinert i in.

334 H. Piaścik, J. Gotkiewicz 1975]. Na Pojezierzu Mazurskim w odwodnionych torfowiskach przy pomocy zabiegów hydrotechnicznych, poza zasięg złoża, włókniste torfy mechowiskowe uległy tylko sprasowaniu i zagęszczeniu do stanu odpowiadającego utworom murszowym [Piaścik, Bieniek 1982]. Inną stwierdzoną formą degradacj i odwodnionych i rolniczo użytkowanych gleb torfowych jest proces dekalcytacji.wiąże się nie tylko z występowaniem przemywnego typu gospodarki wodnej w profilu, ale także z wydzielaniem dużej ilości C 0 2 w wyniku mineralizacji materii organicznej. [Okruszko 1976]. Duży udział wapnia w formie wymiennej także ułatwia jego ługowanie [Piaścik 1977]. Roczne straty wapnia (przy założeniu, że w ciągu roku ulega mineralizacji 1 cm materii organicznej) oscylują w granicach 200-840 kg Ca ha-1. W glebach torfowych Pojezierza Mazurskiego, które od ponad 150 lat są użytkowane rolniczo, ubyło średnio powyżej 52 ton Ca w przeliczeniu na hektar [Piaścik i inni 1998]. Mejerowski i Hapkina [1976] wykazali, że z warstwy wierzchniej (0-25 cm) użytkowanych rolniczo gleb ubywa rocznie 330-730 kg Ca ha-1. Przez długi czas proces murszenia nie był kojarzony z degradacją gleb torfowych, a traktowany jako naturalne stadium ewolucji gleb hydrogenicznych [Okruszko 1981]. Na niekorzystne jego zmiany w profilu, mające znamiona degradacji, zaczęto zwracać uwagę z chw ilą przypisywania bardzo dużej roli poza produkcyjnej funkcji gleb torfowych. Proces degradacji gleb torfowych uważany jest za odgałęzienie procesu murszenia, przebiegającego w wyjątkowo niekorzystnych warunkach siedliskowych, np. przy odwodnieniu gleb torfowych poza zasięg ich złoża [Marcinek 1976, Okruszko 1976]. W swoich skutkach ogranicza on funkcje gleb torfowych w krajobrazie Polski poprzez naruszenie równowagi hydrologicznej, zmniejszenie retencyjności oraz roli sanitarnej torfowisk, która ogranicza zanieczyszczenia środowiska. Ponadto proces ten prowadzi do grądowienia i łęgowatości siedliska. W efekcie powstają gleby marginalne, o dużej m azaikowatości, trudne do użytkowania. M ineralizacja materii organicznej Charakterystyczną cechą odwodnionych gleb torfowych jest duża zawartość materii organicznej oraz ściśle związana z nią wysoka zasobność w azot ogólny (2,5-3,5% ). Dostęp powietrza po odwodnieniu stwarza dogodne warunki do rozkładu związków organicznych i uwalniania się azotu mineralnego w formie amonowej i azotanowej. Suma azotu azotanowego i amonowego stanowi dostępny dla roślin azot mineralny, na podstaw ie którego określa się zasobność gleb w ten składnik. Stosunek azotu azotanowego do amonowego jest wskaźnikiem oceny siedliska glebowego. Przewaga azotanów, wyrażająca się wskaźnikiem większym od 1, świadczy o dużej aktywności gleb, dostatecznym dostępie pow ietrza oraz dobrych warunkach do nitryfikacji [Gotkiewicz J.,Gotkiewicz M. 1991]. M ineralizacji najbardziej sprzyja wilgotność gleby w granicach 60-70% obj. i zaw artość pow ietrza 20-30% obj. Najsłabszym potencjałem m ineralizacyjnym odznaczają się słabo rozłożone i zwykle silnie uwilgotnionc torfy mechowiskowe. W zrasta on w torfach turzycowiskowych i szuwarowych, a największy jest w silnie rozłożonych torfach olesowych.

P rzeobrażenia odw odnionych gleb torfow ych ja k o przyczyn a ich degradacji 335 Podatność na mineralizację zależy także od stopnia przeobrażenia masy murszowej. Gleby o słabym stopniu zmurszenia wykazują mniejszy potencjał mineralizacyjny niż średnio zmurszałe. W glebach silnie zmurszałych intensywnośćci przemian azotowych na ogół spada [Gotkiewicz J.,Gotkiewicz M. 1991]. A ktyw ność tych p rocesów b io lo g iczn y ch zró żn ico w ana je s t ró w n ież w prognostycznych kompleksach wilgotnościowo-glebowych. W glebach kompleksu mokrego ilość uwalnianego azotu mineralnego w ciągu sezonu wegetacyjnego nie przekraczała kilkudziesięciu kg z ha [Gotkiewicz J.,Gotkiewicz M. 1991 ], a wilgotnego dochodziła do 150 kg. Gleby pozostałych prognostycznych kompleksów wilgotnościowoglebowych (okresowo posuszny i posuszny oraz okresowo suchy i suchy) są wyraźnie zróżnicowane pod względem podatności na mineralizację związków azotowych. W sezonie w egetacyjnym może się z nich uwalniać do 350 kg azotu m ineralnego [Gotkiewicz J.,Gotkiewicz M. 1991 ]. W bardzo intensywnie odwodnionych glebach torfowych leja depresyjnego w rejonie Bełchatowa ilość azotu mineralnego przekraczała niekiedy 1000 kg z ha [Grzyb i in. 1988]. Przebieg mineralizacji materii organicznej w glebach torfowo-murszowych może być modyfikowany przez ich użytkowanie i nawożenie. Prawidłowo nawożone użytki zielone o trwałej darni i zwiększonym uwilgotnieniu warstwy wierzchniej ograniczają uw alnianie azotu mineralnego. Użytkow anie płużne, a zw łaszcza uprawa roślin okopowych mocno nasila ten proces. Także w odwodnionych glebach torfowych pod lasami mineralizacja organicznych połączeń azotu może być intensywna. Użytkowanie leśne znacznie przesusza glebę oraz pogarsza jej właściwości retencyjne [Gotkiewicz, Szuniewicz 1984]. Z naczenie i skutki m ineralizacji azotu W glebach torfowych mineralizacja organicznych związków azotowych dostarcza dostępnego dla roślin azotu. W sprzyjających warunkach może całkowicie zaspakajać potrzeby roślin, a naw et je przewyższać. W ostatnim czasie zaczyna jednak przeważać pogląd, że ujemne skutki mineralizacji dalece nie rów now ażą korzyści związanych z m ożliw ością rezygnow ania lub ograniczania nawożenia azotem. Wynika to z ubytku organicznego substratu glebowego, który następuje w trakcie procesu mineralizacji i powoduje stopniowe obniżanie powierzchni gleb torfowych. W warunkach Polski powierzchnia odwodnionych i użytkowanych gleb torfowych obniża się przeciętnie o 10 mm rocznie, a straty materii organicznej w ciągu roku kształtują się w granicach 7-15 t.- ha-1. W wyniku intensywnej mineralizacji gleb torfowych na obszarze leja depresyjnego w Bełchatowie ubytek masy organicznej oceniono na około 20 t z ha w ciągu roku, a obniżanie powierzchni gleby o 2-3 cm rocznie [Okruszko 1986]. Średnio ubytek materii organicznej na glebach torfowomurszowych w kraju wynosi ok. 20 min ton rocznie.

336 H. Piaścik, J. Gotkiewicz Szacuje się, że przy obecnym tempie ubytku materii organicznej powierzchnia gleb torfowych w Polsce może się zmniejszyć w ciągu 100 lat o połowę. W wyniku tego procesu odwodnione i rolniczo użytkowane gleby torfowe ulegają niekorzystnym przekształceniom według schematu: gleby torfowo-murszowe > mineralno-murszowe > m urszowate > murszaste > m ineralne [Piaścik, Gotkiewicz 1995]. Proces mineralizacji materii organicznej prowadzi do eliminacji gleb torfowych ze środowiska przyrodniczego, a tym samym niszczy zasoby gromadzone przez około 10 tys lat. Zanikanie gleb torfowych stwierdzono w wielu regionach kraju [Oświt i inni 1998, Roguski, Bieniewicz 1967]. Najszybciej zanikajągleby torfowo-murszowe płytkie na podłożu piaszczystym. Na terenie Kotliny Kurpiowskiej areał tych gleb w ciągu 25 lat zmniejszył się o ponad 40% [Piaścik i in. 1997]. W przypadku zbyt intensywnej mineralizacji materii organicznej ilość wyzwalanego z gleby azotu mineralnego może ulegać wymywaniu lub ulatnianiu. Wymywany jest przede wszystkim azot azotanowy, bowiem azotany nie są sorbowane. Może on przenikać do wód gruntowych i powierzchniowych oraz gromadzić się w ilościach niebezpiecznych dla zdrowia ludzi i zwierząt. Część azotu ulega procesom denitryfikacyjnym, w wyniku których ulatnia się do atmosfery podtlenek azotu, powodujący efekt cieplarniany [ Sapek A. 2000]. Możliwości ograniczania degradacji gleb torfowych Dla przeciwdziałania zagrożeniom gleb torfowych, wykorzystania ich walorów przyrodniczych oraz możliwości produkcyjnych potrzebne jest opracowanie i wdrożenie zasad gospodarowania zgodnych z ekorozwojem środowiska przyrodniczego. Użytkowanie proekologiczne odwodnionych gleb torfowych powinno polegać na utrzym yw aniu trwałych użytków zielonych o silnej, dobrze ukorzenionej darni. Konieczne jest także wysokie uwilgotnienie warstwy korzeniowej. Uprawy polowe winny być o g raniczo n e i prow adzone w uzasad n io n y ch przy p ad k ach, na glebach przekształconych oraz ulepszonych przez napiaszczanie lub głębokie orki, a także na glebach mniej przydatnych pod użytki zielone. W iększość naturalnych torfowisk wysokich i przejściowych, torfowiska i obszary źródliskowe oraz obiekty o najlepiej zachowanej roślinności winny być objęte ścisłą ochroną. Na obszarach w yłączonych z użytkow ania rolniczego, użytkow anych ekstensywnie, zaniedbanych, ugorowanych, a także zdewastowanych eksploatacją torfu lub wapna łąkowego powinna być wykonana renaturyzacja, przywracająca dodatni bilans materii organicznej. WNIOSKI 1. Degradacja gleb torfowych wynika z ich odwodnienia i użytkowania i odnosi się do zmian w budowie ich profilu oraz właściwościach materii organicznej masy glebowej.

P rzeobrażenia odw odnionych gleb torfow ych ja k o p rzyczyn a ich degradacji 337 2. W wyniku degradacji następuje rozwarstwienie profilu glebowego na zbyt rozluźnione lub mocno zagęszczone poziomy murszowe i torfowe. U legają pogorszeniu w łaściwości retencyjne i podsiąkowe. 3. Przemywny typ gospodarki wodnej w zdegradowanych glebach torfowych sprzyja procesom eluwiacji, iluwiacji, wertylizacji oraz dekalcytacji. W dawno odw odnionych i rolniczo użytkowanych glebach torfowych roczne straty w apnia m ogą przekraczać 500 kg z ha. 4. Zachodząca po odwodnieniu gleb torfowych m ineralizacja materii organicznej powoduje uwalnianie azotu mineralnego często w nadmiernych ilościach oraz stopniowe obniżanie powierzchni gleb. 5. Degradacja obniża funkcje gleb torfowych w środowisku i prowadzi do ich elim inacji z tego środowiska. 6. Stwierdzone skutki degradacji w glebach torfowych m ożna obniżyć przez zapew nienie im wysokiego uwilgotnienia oraz ograniczenia do użytkowania darniowego. N a ich części warunki pierwotne można przywrócić przez renaturyację. LITERATURA DEMBEK W., OŚWIT J., SZEWCZYK M., 1999: Mokradła Polski - czym są obecnie? Aktualna problematyka ochrony mokradeł. Wyd. IMUZ Falenty: 29-38. GAWLIK J., 1996: Przydatność wskaźnika chłonności wodnej do oceny stanu wtórnego przeobrażenia gleb torfowych. Wiad. IMUZ 18,4: 197-216. GOTKIEWICZ J., SZUNIEWICZ J. 1984: Fen transformation under birch forest. 7 th International Peat Congres Dublin.3: 286-297. GOTKIEWICZ J., GOTKIEWICZ M., 1991 : Gospodarowanie azotem na glebach torfowych. Bibl. Wiad. IMUZ. 77: 59-76. GOTKIEWICZ J., OKRUSZKO H., SMOŁUCHA J., 1996: Powstawanie i przeobrażanie się gleb hydrogenicznych w krajobrazach młodoglacjalnych Pojezierza Mazurskiego i Równiny Sępopolskiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 431: 181-202. GREINERT H., ŁYDUCH L., NIEDŹWIECKI E., ZABŁOCKI Z., 1975: Wpływ obniżenia poziomu wody gruntowej na właściwości gleb i zbiorowiska roślinne terenów przyległych do elektrowni Dolna Odra. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 169: 135-142. GRZYB S., FRĄCKOWIAK H., KOZŁOWSKA T., 1988: Effect of depresion funnel of the brown coal strip mine Bełchatów on organic soils and their agricultural productivity. VIII 8 th International Peat Congress, Leningrad, Sekcja III: 177-183. KOWALIŃSKI S., 1964: Gleby murszowe i ich przeobrażenia pod wpływem uprawy płużnej. Pr. Wroc. Tow. Nauk. B., 124. MARCINEK J., 1976: Wpływ odwodnienia w związku z intensyfikacją gospodarki rolnej i leśnej na przeobrażenie pokrywy glebowej. Zesz. Probl. Post. Nauk R oi, 177: 73-157. MARCINEK J., SPYCHALSKI M., 1998: Degradacja gleb organicznych Doliny Obry po ich odwodnieniu i długoletnim rolniczym użytkowaniu. Zesz. Probl Post. Nauk Roln. 460: 219-236. MEJEROWSKI A., HAPKINA Z. 1976: Transformation of Byelorusian peat soil as influent by reclamation and agricultural land use. W: Peat and peatlands in the natural environment protection. t. 1: Poznań: 248-255. OKRUSZKO H., SZUNIEWICZ J., 1962: Związek między przesuszeniem a degradacją torfowisk. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi, 34: 13-30.

338 H. Piaścik, J. Gotkiewicz OKRUSZKO H., 1976: Wpływ melioracji wodnych na gleby organiczne w warunkach Polski. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 177:159-204. OKRUSZKO H., 1979: Zasady prognozowania warunków wilgotnościowych na glebach hydrogenicznych według koncepcji kompleksów wilgotnościowo-glebowych. Bibl. Wiacl. IMUZ. 58: 7-20. OKRUSZKO H.1981: Faza decesji w naturalnej ewolucji torfowisk niskich. Zesz. Nauk AR Wrocław, Roi. 38,134: 39-48. OKRUSZKO H,1983: Zróżnicowanie warunków hydrologicznych mokradeł w aspekcie ich melioracji. Wiad IMUZ. 12, 1: 13-31. OKRUSZKO H. 1986: Zasady gospodarowania na glebach torfowych w warunkach leja depsesyjnego Bełchatów. IMUZ, Fetenty: 60. OKRUSZKO H. 2000: Phenomenon of peat soil degradation in the light of experiments. Acta- Agroph. 26: 7-15. OŚWIT J., DEMBEK W., ŻUREK S. 1988: Stan zagrożenia degradacją gleb organicznych i torfowisk oraz kierunki ich ochrony. Wiad. Mel. Łąk. 4: 95-98. PIAŚCIK H., 1977: Przeobrażenia gleb torfowo-murszowych Pojezierza Mazurskiego ze szczególnym uwzględnieniem zmian w zawartości wapnia, żelaza i glinu. Zesz. Nauk. ART w Olsztynie. Rolnictwo 23: 3-60. PIAŚCIK H., BIENIEK B. 1982: O niektórych skutkach głębokiego odwodnienia gleb torfowych na Pojezierzu Mazurskim. Zesz. Nauk. ART. Olszt. Geodezja i Urządzenia Rolne. 11: 163-183. PIAŚCIK H., GOTKIEWICZ J., 1995: Procesy degradacji na odwodnionych torfowiskach terenów młodoglacjalnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roin. 418: 185-190. PIAŚCIK H., GOTKIEWICZ J., SMOŁUCHA J., 1997: Gleby hydrogeniczne Kotliny Kurpiowskiej oraz ich właściwości. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi, 435: 27-48. PIAŚCIK H., BIENIEK B.,WÓJCIAK H., 1998: Dekalcytacja gleb torfowych w warunkach Pojezierza Mazurskiego powodowana długoletnim ich użytkowaniem. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 456:279-284. PIAŚCIK H., BIENIEK B., 1998: Zmiany we właściwościach rolniczo użytkowych gleb torfowych Pojezierza Mazurskiego wyrazem ich degradacji. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 460: 209-218. ROGUSKI W., BIENIEWICZ P., 1967. Zanikanie gleb organogenicznych w wyniku melioracji. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 72: 61-86. SAPEK A. 2000: Emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa do atmosfery. Wyd. IMUZ Falenty Zesz. Edukac. 6: 9-21.. ZAWADZKI S., 1961 : Zmiany strukturalne w profilu torfowym wskutek odwodnienia. Zesz. Probl. Post. Nauk R oi, 27: 193-196. prof, dr hab. H enryk Piaścik Katedra G leboznawstwa i Ochrony Gleb VWM Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn