Zakład Kinezyterapii, Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków

Tomasz Ridan 1, Grażyna Guzy 1, Anna Włoch 2,3, Mariusz Janusz 1, Angelika Legutko 4 WYSTĘPOWANIE DOLEGLIWOŚCI BÓLOWYCH KRĘGOSŁUPA SZYJNEGO U KOBIET PO ZABIEGU JEDNOSTRONNEJ MASTEKTOMII W OPARCIU O BADANIA WŁASNE ORAZ KWESTIONARIUSZE NDI I SWLS The incidence of pain in the cervical spine in women after single mastectomy based on a survey, NDI and SWLS quality of life questionnaires 1 Zakład Kinezyterapii, Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków 2 Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Zakład Rehabilitacji, Kielce 3 Instytut Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce 4 Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia, Kraków Słowa kluczowe: mastektomia, szyjne zespoły bólowe, kwestionariusz NDI, kwestionariusz SWLS Key words: mastectomy, neck pain, NDI questionnaire, SWLS questionnaire STRESZCZENIE Wstęp. W wyniku zabiegu mastektomii dochodzi do ograniczenia sprawności funkcjonalnej kobiet, z upośledzeniem funkcji kończyny górnej i obręczy barkowej, protrakcyjnego ustawienia głowy, zwiększa się napięcie mięśni karku oraz punktów spustowych obszaru szyi. Celem badań była ocena występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego u kobiet po zabiegu jednostronnej mastektomii. Materiał i metoda badań. Badaniem objęto grupę 176 kobiet po zabiegu jednostronnej mastektomii, zrzeszonych w tarnowskim klubie Amazonek. Do badań zakwalifikowano ostatecznie 161 kobiety, na podstawie poprawnie wypełnionych badań i po uwzględnieniu wykluczenia urazów odcinka szyjnego. Średnia wieku badanych wyniosła 64 lata, w przedziale 47-82 lata. Podstawę badań stanowiła autorska ankieta, kwestionariusz NDI oraz kwestionariusz SWLS. Wyniki. Spośród wszystkich badanych kobiet, 125 (77,6%) ogółem odczuwało dolegliwości bólowe odcinka szyjnego kręgosłupa, u 95 (59%) badanych, u których ból w odcinku szyjnym kręgosłupa występował przed zabiegiem operacyjnym. U 84 (52,2%) badanych, dolegliwości bólowe w odcinku szyjnym kręgosłupa nasiliły się w wyniku przebytego zabiegu mastektomii. Występujące dolegliwości bólowe u 97 (60%) badanych miały

charakter bólu przewlekłego, trwającego powyżej 1,5 miesiąca. Występujący ból w odcinku szyjnym kręgosłupa ograniczał codzienną aktywność zawodową u 48 (29,8%) badanych i fizyczną u 70 (43,5%) badanych. Minimalny wynik kwestionariusza NDI, jaki uzyskano w badaniach, to 5%, maksymalny 77%. Wnioski. 1.Zabieg mastektomii wpływa na zwiększenie intensywności występujących dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego. 2.Występujące dolegliwości bólowe odcinka szyjnego mają najczęściej charakter przewlekły utrzymujący się ponad miesiąc. 3.Dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego w większym stopniu ograniczały aktywność fizyczną niż zawodową. ABSTRACT Introduction. Mastectomy results in the reduction of women's functional ability, impairment of the upper extremity and shoulder girdle function, and protractive head positioning which leads to increased tension in the neck muscles and the trigger points in the neck area. The aim of the study was to assess the incidence of cervical pain in women after single mastectomy. Material and research method. The research covered a group of 176 women after single mastectomy, members of the Amazonki association in Tarnów. Ultimately, 161 women qualified for the study, based on the correctly completed surveys and after exclusion of the cases of neck injury. The mean age of patients was 64 years, within the 47-82 age bracket. The study was based on a survey questionnaire designed by the researchers, an NDI and SWLS questionnaire. Results. Among all women surveyed, a total of 125 (77,6%) experienced cervical pain, and in 95 respondents (59%), cervical pain occured prior to the surgery. In 84 respondents (52,2%), cervical pain intensify as a result of mastectomy. In 97 respondents (60%), the pain was chronic and lasted longer than 1.5 months. The occurrence of cervical pain reduced daily professional activity in 48 respondents (29,8%) and physical activity in 70 (43,5%) respondents. The minimum score on the NDI questionnaire obtained in the study was 5%, while the maximum score reached 77%. Conclusions. 1.Mastectomy increases the character of instances of cervical pain. 2.The pain in cervical spine is most frequently a chronic pain and lasts longer than a month. 3.The pain in cervical spine more limited physical activity than professional activity.

Wstęp Jedną z częściej występujących dolegliwości narządu ruchu są dolegliwości bóle kręgosłupa, uznawane, za jeden z głównych problemów społecznych i medycznych. Szacuje się, że 60-80% osób odczuwa dolegliwości bólowe kręgosłupa, a 20-30% spostrzega go stale. Wśród głównych przyczyn bólowych kręgosłupa wymienia się czynniki mechaniczne statyczne i dynamiczne [1]. Usunięcie piersi powoduje zniekształcenie klatki piersiowej, zaburzenia ciężaru i statyki ciała, co skutkuje wystąpieniem dolegliwości charakterystycznych dla typowych bólów pleców [2,3]. W wyniku zabiegu mastektomii dochodzi do nieprawidłowego funkcjonowania układu ruchu, wpływając na szereg zaburzeń funkcjonalnych, w tym osłabienia siły uszkodzonych mięśni, bólu związanego z blizną pooperacyjną, zwłóknienia tkanek po leczeniu uzupełniającym (radioterapii), ograniczenia ruchomości stawu barkowego [2,3,4,5,6,7,8,9] oraz wielu dolegliwości bólowych kręgosłupa, które nie wynikają z chorób w obrębie kręgosłupa [10]. Powyższe zaburzenia mogą prowadzić do zespołu przeciążeń powolnych segmentów ruchowych kręgosłupa, dając początek zespołom bólowym kręgosłupa [11]. Zmiana postawy ciała wiąże się ze zmianą w ustawieniu krzywizn kręgosłupa. Przyjmowanie charakterystycznej postawy kifotycznej prowadzi do pogłębienia kifozy piersiowej, zmniejszenia lordozy lędźwiowej, odstawania łopatek z powodu osłabienia mięśni, asymetrycznego ustawienia barku, a w konsekwencji powoduje czynnościowe boczne skrzywienie kręgosłupa [12,13], pogłębiając zmian przeciążeniowe kręgosłupa. Cel pracy Celem badań była ocena występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego u kobiet po zabiegu jednostronnej mastektomii oraz wpływu ewentualnych dolegliwości bólowych kręgosłupa na jakość życia badanych kobiet. Materiał i metoda badań Badaniem objęto grupę 176 kobiet po zabiegu jednostronnej mastektomii, zrzeszonych w małopolskich i świętokrzyskich klubach Amazonek. Do badań zakwalifikowano ostatecznie 161 kobiet, na podstawie poprawnie wypełnionych ankiet i po uwzględnieniu warunków wykluczenia.

Wiek badanych kobiet wahał się w przedziale od 47 do 82 lat, ze średnią wieku wynoszącą 64 lata. Badane dodatkowo podzielono na grupy wiekowe (Tab.1). Tabela 1. Podział badanych na grupy wiekowe Table 1. Distribution of the study group by age I grupa 46-55 lat 24 badanych (14,9%) II grupa 56-65 lat 72 badanych (44,7%) III grupa Pow. 65 r.ż. 65 badanych (40,4%) Zabieg prawostronnej mastektomii wykonano u 67 (41,6%) badanych, a lewostronnej u 94 (58,4%) badanych. Spośród badanych kobiet, 137 (85,1%) było praworęcznych, a 24 (14,9%) leworęcznych. Wykształcenie badanych: 11 (6,8%) kobiet posiadało wykształcenie podstawowe, 42 (26,1%) wykształcenie zawodowe, 92 (57,1%) wykształcenie średnie, a 16 (10%) kobiet wykształcenie wyższe. Miejsce zamieszkania badanych: w mieście powyżej 50 tys. mieszkańców mieszkało 118 (73,3%) badanych kobiet, w mieście do 50 tys. mieszkańców 25 (15,5%) badanych, a na wsi mieszkało 18 (11,2%) badanych. Zastosowane leczenie przedoperacyjne: chemioterapia 19 (11,8%) badanych, hormonoterapia 17 (10,6%) badanych, radioterapia 7 (4,3%) badanych, 118 (73,3%) badane zaznaczyły odpowiedź inne, w tym zabiegi łączone. Podstawę badań stanowiła autorska ankieta, kwestionariusz NDI (Neck Disability Index) w zwalidowanej polskiej wersji językowej [14] oraz kwestionariusz SWLS [15]. Ankieta autorska zawierała pytania ogólne (otwarte i zamknięte), sformułowane pod kątem charakterystyki występowania dolegliwości bólowych. Część pierwsza ankiety dotyczyła danych ogólnych, takich jak: wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, zawód, wiek zachorowania i wykonania operacji, strona operowanej piersi oraz rodzaju zastosowanego leczenia. Część druga ankiety dotyczyła charakterystyki występujących dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego, z uwzględnieniem skali i topografii bólu, pory dnia, ograniczenia aktywności fizycznej, zawodowej oraz sposób radzenia sobie z dolegliwościami bólowymi ze strony kręgosłupa. Kwestionariusz NDI [14,15] składał się z 10 pytań zamkniętych, jednokrotnego wyboru, dotyczących natężenia bólu, samoobsługi, podnoszenia ciężarów, czytania, bólów głowy, koncentracji uwagi, pracy lub zajęć codziennych, jazdy rowerem, jak również

prowadzenia samochodu, snu czy rekreacji. Na każde z pytań może było udzielić 6 możliwych odpowiedzi, za które przyznawane były punkty od 0 do 5. Za 1 odpowiedź respondentki otrzymywały 0 punktów, 2 odpowiedź liczona za 1 punkt, odpowiedź 3 2 punkty, odpowiedź 4 3 punkty, odpowiedź 5 4 punkty i odpowiedź 6 5 punktów. Łącznie można było uzyskać od 0 (brak niesprawności) do 50 punktów (kompletna niesprawność). Kwestionariusz SWLS [15], oceniający satysfakcję z życia, składał się z pięciu pytań, na które badany oznaczał w skali siedmiostopniowej wartość odpowiadającą jego odczuciu. Opinią badanych zostały przyporządkowane wartości punktowe: zupełnie nie zgadzam się 1, nie zgadzam się 2, raczej nie zgadzam się 3, ani się zgadzam ani nie zgadzam 4, raczej zgadzam się 5, zgadzam się 6, całkowicie zgadzam się 7. Badania zostały przeprowadzone w zgodnie z zasadami Deklaracji Helsińskiej. Wszyscy badani zostali poinformowani o celu badań oraz wyrazili świadomą i dobrowolną zgodę na udział w badaniach. Warunki wykluczenia z badań: przebyte wypadki komunikacyjne oraz zabiegi operacyjne w obrębie odcinka szyjnego i lędźwiowego kręgosłupa, odmowa poddaniu się badaniom. Uzyskane wyniki badań zostały opracowane przy pomocy programu arkusza kalkulacyjnego EXCEL 2010. Wyniki Występowanie dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego stwierdzono w grupie 125 (77,6%) badanych kobiet, z czego, przed zabiegiem mastektomii, dolegliwości bólowe kręgosłupa występowały u 95 (59%) badanych, a nasilenie występujących już dolegliwości bólowych odnotowano u 84 (52,2%) badanych kobiet. Łącznie, u 36 (22,4%) osób nie stwierdzono występowania dolegliwości bólowych ze strony kręgosłupa szyjnego (Tab.2). Tabela 2. Częstość występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego w badanej grupie Table 2. Frequency of cervical pain in women after single mastectomy in research group Ogólna ilość osób z dolegliwościami bólowymi kręgosłupa szyjnego 125 osoby (77,6%) Ilość osób z dolegliwościami bólowymi kręgosłupa przed mastektomią 95 osób (59%) Ilość osób, u których wystąpiły dolegliwości bólowe kręgosłupa po mastektomii 30 osób (18,6%) Ilość osób, z nasileniem dolegliwości bólowych kręgosłupa po mastektomii 84 osoby (52,2%)

Na pytanie o długość utrzymywania się dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego, 24 (14,9%) badanych zdeklarowało, iż ból trwał zazwyczaj ok. 1 godziny, u 71 (44,1%) badanych ból trwał kilka godzin, u 3 (1,9%) badanych 1 dzień, kilka dni u 20 (12,4%) badanych, a 7 (4,3%) badanych kobiet nie potrafiło precyzyjnie udzielić odpowiedzi na postawione pytanie. Charakter występujących dolegliwości przedstawiono na Ryc.1. 70% 60% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 7% 11% 22% 0% ostry podostry przewlekły brak odpowiedzi Rycina 1. Charakter dolegliwości bólowych Figure 1. Character of instances of pain Silniejsze dolegliwości bólowe odcinka szyjnego kręgosłupa, występujące rano zgłosiło 6 (3,7%) badanych, popołudniu 6 (3,7%) badanych, wieczorem 17 (10,6%), w nocy 24 (14,9%) badanych. Najliczniejszą grupę 72 (44,7%), stanowiły badane, które udzieliły odpowiedzi pora dnia i nocy nie ma znaczenia. Brak odpowiedzi 36 (22,4%) badanych (Ryc.2). 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 4% 4% 11% 15% 44% rano popołudniu wieczorem w nocy pora dnia nie ma znaczenia 22% nie odczuwam

Rycina 2. Intensywność dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego w badanej grupie Figure 2. Cervical pain intensify in research group depends on time of the day Występujący ból w odcinku szyjnym kręgosłupa ograniczał wykonywanie codziennych czynności: zawsze u 77 (47,8%) badanych i czasami u 48 (29,8%) badanych. Oceniając poziom aktywności zawodowej, 48 (29,8%) kobiet wskazało na ograniczenie aktywności zawodowej spowodowane występowaniem dolegliwości bólowych odcinka szyjnego kręgosłupa, u 77 (47,8%) badanych kobiet, ból kręgosłupa nie ograniczył aktywności zawodowej. Brak odpowiedzi 36 (22,4%) badanych (Ryc.3). 60% 50% 48% 40% 30% 20% 30% 22% 10% 0% tak nie brak odpowiedzi Rycina 3. Rozkład badanej grupy ze względu na poziom ograniczenia aktywności zawodowej Figure 3. Distribution of the study group due to limitations of the professional activity Ograniczenie aktywności fizycznej z powodu występujących dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego stwierdzono u 70 (43,5%) badanych kobiet, u 55 (34,1%) badanych występujące dolegliwości bólowe, nie ograniczały żadnej formy aktywności fizycznej. Brak odpowiedzi 36 (22,4%) badanych (Ryc.4).

50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 43% 34% 22% tak nie brak odpowiedzi Rycina 4. Rozkład badanej grupy ze względu na poziom ograniczenia aktywności fizycznej Figure 4. Distribution of the study group due to limitations of the physical activity Wyniki kwestionariusza NDI Minimalny wynik kwestionariusza NDI, jaki uzyskano w badaniach, to 5%, maksymalny 77% (Ryc.5). W grupie charakteryzującą się brakiem niesprawności (0-20% uzyskanych punktów) zostało sklasyfikowanych 24 (14,9%) badanych kobiet, które mimo odczuwanych dolegliwości bólowych kręgosłupa, mogły wykonywać codzienne czynności, bez odczuwania dolegliwości i nie wymagały leczenia. Do grupy z niewielką niesprawnością (21-40% uzyskanych punktów) ostatecznie zakwalifikowano, 91 (56,5%) osób, co oznaczało, że badane kobiety częściej odczuwały dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego, a codzienne czynności, jak: siedzenie, stanie, czy podnoszenie przedmiotów wywoływały lub nasilały ból ograniczając częściowo codzienną aktywność i funkcjonowanie społeczne. Dolegliwości nie pojawiały się w spoczynku. Do grupy z umiarkowaną niesprawnością (41-60% uzyskanych punktów) zakwalifikowano 7 osób (4,3%), u których ból, wydawał się poważnym problemem, ograniczając codzienną aktywność życiową. Badane celem uzyskania poprawy, wymagały szczegółowego badania. Badane z dużą niepełnosprawnością (61-80% uzyskanych punktów) stanowiły najmniejszą grupę liczącą 3 osoby (1,9%). Codzienną aktywność we wszystkich sferach życia znacznie ograniczał ból odcinka szyjnego kręgosłupa, który występował również w spoczynku i wymagał leczenia. Brak odpowiedzi 36 (22,4%) badanych.

Brak niesprawności Niewielka niesprawność Umiarkowana niesprawność Duża niesprawność 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 14,90% 56,50% 4,30% 1,90% Rycina 5. Stopień niepełnosprawności w skali NDI Figure 5. The disability level dependent on the NDI questionnaire Wyniki kwestionariusza SWLS Najmniejsza suma punktów uzyskanych w skali SWLS wynosiła 5, najwyższa natomiast 35. Ankietę poprawnie wypełniło 138 (85,7%) osób ze średnią sumą punktów 20,87, co odpowiadało wartości 5 sten. Wartość 1 sten uzyskało 5 (1,4%) badanych, 2 sten 4 (2,9%) badane, a 3 sten 13 (9,45). Wynik 4 sten osiągnęło 20 (15%) badanych kobiet, 5 sten 21 (15,2%), 6 sten 27 (19,5%) a 7 sten 22 (16%). Sumę punktów równą 8 sten osiągnęło 12 (8,75%) ankietowanych, a 3 (2%) równowartość 9 sten. Badanie z wynikiem 10 sten zakończyło 7 (5%) badanych (Tab.3). Tabela 3. Końcowe wyniki w skali SWLS Table 3. The final results in SWLS scale N % Pod wieloma względami moje życie jest zbliżone do ideału zupełnie nie zgadzam się 15 9,3 nie zgadzam się 21 13,0 raczej nie zgadzam się 34 21,1 ani się zgadzam ani nie zgadzam 28 17,4 raczej zgadzam się 31 19,3 zgadzam się 4 2,5 całkowicie zgadzam się 2 1,2 brak odpowiedzi 26 16,1 Warunki mojego życia są doskonale zupełnie nie zgadzam się 10 6,2 nie zgadzam się 30 18,6

raczej nie zgadzam się 26 16,1 ani się zgadzam ani nie zgadzam 19 11,8 raczej zgadzam się 42 26,1 zgadzam się 3 1,9 całkowicie zgadzam się 5 3,1 brak odpowiedzi 26 16,1 Jestem zadowolona z mojego życia zupełnie nie zgadzam się 4 2,5 nie zgadzam się 4 2,5 raczej nie zgadzam się 13 8,1 ani się zgadzam ani nie zgadzam 34 21,1 raczej zgadzam się 50 31,1 zgadzam się 21 13,0 całkowicie zgadzam się 9 5,6 brak odpowiedzi 26 16,1 W życiu osiągnęłam najważniejsze rzeczy, które chciałam zupełnie nie zgadzam się 4 2,5 nie zgadzam się 12 7,5 raczej nie zgadzam się 21 13,0 ani się zgadzam ani nie zgadzam 26 16,1 raczej zgadzam się 34 21,1 zgadzam się 35 21,7 całkowicie zgadzam się 3 1,9 brak odpowiedzi 26 16,1 Gdybym mogła jeszcze raz przeżyć swoje życie, to nie chciałabym prawie nic zmienić zupełnie nie zgadzam się 14 8,7 nie zgadzam się 22 13,7 raczej nie zgadzam się 25 15,5 ani się zgadzam ani nie zgadzam 16 9,9 raczej zgadzam się 29 18,0 zgadzam się 20 12,4 całkowicie zgadzam się 9 5,6 brak odpowiedzi 26 16,1 Dyskusja Zgodnie z założeniem pracy, podjęto próbę oceny występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego u kobiet po zabiegu mastektomii. Z badań własnych przeprowadzonych na grupie 161 kobiet wynika, że 95 (59%) kobiet odczuwało dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego już przed zabiegiem. Niepokojące jest to, iż u 84 (52,2%) dolegliwości te znacznie się nasiliły po zabiegu mastektomii. Wyniki mogą sugerować, iż zabieg mastektomii może wpływać na odczuwanie dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego, z racji przeciążeń aparatu ruchu, zmiany sylwetki ciała, itp. Powyższe założenie opiera się m.in. na wynikach badań Malickiej [10], gdzie 82,3% kobiet po amputacji przyjmowało nieprawidłową postawę ciała, z czego u 72,5% była to postawa zła. Wg

Malickiej i wsp. [10,17] pod wpływem zabiegu dochodzi do zaburzeń w obrębie stawu barkowego, który jest składową łańcucha biokinetycznego. Zmiany i przeciążenia w obrębie jednego ogniwa łańcucha powodują zmiany w innych, bliskich składowych, co doprowadza do zaburzeń statyki i dynamiki. Na problematykę zaburzeń funkcji barku i wpływu na postawę po stronie amputowanej wskazują również Puszczałowska-Lizis i Lizis [18] oraz Samusik i Filipowska [19]. W innych badaniach podnosi się kwestię występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa lędźwiowego u kobiet po zabiegu mastektomii, sporadycznie w odcinku szyjnym. Według Andrzejewskiego [20] dolegliwości bólowe w odcinku szyjnym po stronie operowanej odczuwało 60% ankietowanych. Najczęściej wybieraną odpowiedzią był ból promieniujący do barku i ramienia po stronie operowanej. Z badań autora wynika, że dolegliwości bólowe pojawiały się najczęściej w ciągu dnia (47%), rano i w nocy rzadziej (20%). W badaniach własnych na silniejsze dolegliwości bólowe odcinka szyjnego kręgosłupa, występujące rano wskazało 3,7% badanych, a w nocy 24 (14,9%) badanych. Najliczniejszą grupę w badaniach własnych stanowiły badane, u których pora dnia i nocy nie miała znaczenia (44,7% badanych). Badania przeprowadzone przez Klimaszewską i wsp. [21] oraz Świerkota [22] potwierdzają częste częstości występowania dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego i szyjnego kręgosłupa. Dolegliwości bólowe kręgosłupa określane są, jako choroba cywilizacyjna. Jak wykazują badania Derewieckiego i wsp. [23] przyczynę stanowi nieznajomość zasad profilaktyki, siedzący tryb życia, brak aktywności fizycznej i odpowiedniej ergonomii. Bielińska [24] w swoich opracowaniach stwierdziła, iż dolegliwości bólowe w odcinku szyjnym, u 72 % osób związane były z chorobą zwyrodnieniową, natomiast u 4 % były wynikiem przewlekłych przeciążeń kręgosłupa. Na występowanie przewlekłych dolegliwości bólowych odcinka szyjnego wpływają również emocje, cechy osobnicze oraz stres [3,5,20,25]. Wyniki badań [4,26] potwierdzają, że bóle kręgosłupa wpływają na jakość życia, a ograniczenia z nim związane mają wpływ na życie rodzinne i zawodowe. Podobne wyniki odnoszą się do aktywności zawodowej po zabiegu mastektomii. Badania Chwałczyńskiej i wsp. [27] pokazują, że jakość życia kobiet po mastektomii zmienia się. Większość badanych nie wraca do pracy zawodowej, poświęcając więcej czasu na czynny i bierny wypoczynek, a także starając się zachować czas na swoje hobby. Łuczak i wsp. [28] pokazali, że z grupy 98% badanych kobiet, które były czynne zawodowo, po

zabiegu mastektomii do pracy powróciło 25%. Lewandowska i Bączyk [29] badając grupę 60 pacjentek po mastektomii, zwrócili uwagę na spadek aktywności zawodowej u 40% kobiet. Czynnikiem wpływającym na poziom aktywności zawodowej, są z reguły występujące obrzęki limfatyczne, trudności z noszeniem przedmiotów, ograniczenia ruchomości. Z badań własnych wynika, że dodatkowym czynnikiem wpływającym na poziom aktywności zawodowej mogą być występujące dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego, na co wskazało blisko 30% badanych kobiet. Z badań własnych wynika, że ograniczenie aktywności fizycznej z powodu dolegliwości bólowych kręgosłupa jest częstsze, niż ograniczenie aktywności zawodowych (43,5% badanych wobec 30% badanych). Obniżenie aktywności fizycznej po zabiegu mastektomii odnotowują w swoich badaniach inni autorzy [30,31]. Z reguły, jako czynnik determinujący ograniczenie aktywności, podobnie, jak w przypadku aktywności zawodowej, podaje się obecność obrzęku limfatycznego. Chachaj i wsp. [32] podają również, że codzienna aktywność fizyczna jest utrudniona nie tylko przez występujący obrzęk limfatyczny, ale również z faktu, że kobiety mają więcej problemów natury emocjonalnej, mają obniżoną samoocenę oraz ich uczestnictwo w życiu codziennym staje się utrudnione. Odmienne wyniki otrzymali Ridan i wsp. [33], u których nie stwierdzono istotnych różnic w podejmowaniu aktywności fizycznej przed i po zabiegu. Różnica w wynikach polegała na tym, że w opracowaniu Ridana i wsp. zdecydowana większość była aktywna fizycznie zarówno przed mastektomią, jak i obecnie. W badaniach tych nie wspomina się jednak o dolegliwościach bólowych kręgosłupa i ich ewentualnym, wpływie na poziom podejmowanej aktywności fizycznej. W badaniach Pop i wsp. [1] dolegliwości bólowe kręgosłupa trwające około tygodnia występują średnio u 45% społeczeństwa, u 41% bóle trwają około 1 miesiąca, natomiast 6% odczuwa ból trwający dłużej niż miesiąc. W badaniach własnych, u 71 (44,1%) badanych kobiet, ból trwał zazwyczaj kilka godzin w ciągu dnia, utrzymując się u 60% badanych przez ponad 1 miesiąc. Andruszkiewicz i Oźmińska [34] w swoich badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi kobiet po mastektomii wykazały, że pacjentki, które były poddane zabiegowi cechowały się wyższym poziomem znajomości zachowań profilaktyki i prozdrowotnych oraz praktyk zdrowotnych, niż kobiety zdrowe. W badaniach Nowickiego i Ostrowskiej [35] poziom samodzielności kobiet w obrębie samoobsługi oraz czynności domowych jest wysoki. Powyższe wyniki sugerować mogą, wysoki poziom akceptacji choroby i umiejętności radzenia sobie, mimo trudności, jakie niesie za sobą zabieg mastektomii.

Czynnikiem, który może wpływać na poziom akceptacji swojej choroby i zadowolenia z aktualnej sytuacji życiowej, mogą być występujące dolegliwości bólowe kręgosłupa, zwłaszcza o charakterze przewlekle powtarzających się epizodów bólowych. Skala SWLS pozwoliła ocenić satysfakcję z życia badanych kobiet. Średnia wyników kwestionariusza w badanej grupie wyniosła 29,1 pkt. Szczepańska-Gieracha i wsp. [36] zbadali 77 kobiet uczestniczących w turnusie rehabilitacyjnym. Średni wynik przeprowadzonego kwestionariusza wyniósł 19 pkt, niewiele niższy niż w badaniach własnych. Możliwe, że związane to było z wysokim poziomem akceptacji choroby, który pozwalał cieszyć się z życia, mimo przebytego zabiegu mastektomii. Wyniki kwestionariusza SWLS są zbieżne z wynikami w skali NDI, gdzie zdecydowana większość badanych kobiet 71,4% cechowała się brakiem niepełnosprawności i niewielką niepełnosprawnością, z powodu występujących dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego, co mogło w znaczący sposób wpływać na poziom akceptacji choroby. Badania Pawłowskiej i wsp. [37] pokazały, że w grupie kobiet po zabiegu mastektomii, pochodzących z mniejszych miejscowości, potrzebne jest kształcenie aktywności ruchowej i motywowanie do niej, czyli szeroko pojęta edukacja prozdrowotna, natomiast w grupie kobiet, które zamieszkiwały w większych miastach potrzebne jest rozpowszechnienie aktywności ruchowej na co dzień oraz zmodyfikowanie obecnego stylu życia. W badaniach własnych, ponad 73% badanych pochodziło z większych miast powyżej 50 tys. mieszkańców, a podejmowanie aktywności fizycznej, mimo zabiegu mastektomii zadeklarowało 43,5% badanych. Należy pamiętać, że czynnikiem ograniczającym aktywność w przypadku własnego materiału, były występujące dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego, a nie sam fakt zamieszkiwania miasta, czy wsi, na co wskazało 43% badanych. Wnioski 1. Dolegliwości bólowe kręgosłupa szyjnego są powszechnym zjawiskiem w grupie kobiet po zabiegu mastektomii. 2. Zabieg mastektomii nie wpływa znacząco na zwiększenie ilości i częstości epizodów bólowych, wpływa natomiast na nasilenie występujących już dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego. 3. Dolegliwości bólowe kręgosłupa wpływają w większym stopniu na ograniczenie podejmowanej aktywności fizycznej, a w mniejszym na poziom aktywności zawodowej.

4. Większość badanych kobiet mimo przebytego zabiegu mastektomii i występujących dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego, cechuje się wysokim poziom satysfakcji z życia i akceptacji choroby. Piśmiennictwo 1. Pop T, Sokołowska M, Nowak E.: Rehabilitacja kobiet po mastektomii algorytm postępowania. Postępy Rehabilitacji 2004; XVIII(3):55. 2. Hanuszkiewicz J, Malicka I, Stefańska M, Barczyk K, Woźniewski M.: Postawa ciała a czynność mięśni tułowia kobiet po leczeniu raka piersi. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2011; vol.13; 1(6):45-57. 3. Malicka I, Stefańska M, Pawłowska K, Woźniewski M.: Czynność mięśni zginaczy i prostowników stawu łokciowego kobiet po leczeniu raka piersi. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2009; vol.11; 2(6):111-119. 4. Bąk M.: Postawa ciała w płaszczyźnie strzałkowej kobiet po mastektomii aktywnie uczestniczących w rehabilitacji ruchowej. Fizjoterapia 2008; 16(4):35-43. 5. Kozak D, Smoczyńska M.: Psychofizyczna rehabilitacja pacjentek w wieku podeszłym leczonych operacyjnie z powodu raka piersi. Hygeia Public Health 2012; 47(2):139-144. 6. Migórska A, Pyrszel-Słomkowska E, Opuchlik A.: Wpływ elementów terapii manualnej na zmniejszenie bólu kobiet po operacji metodą Patey a. Fizjoterapia 2006; 14(3):10-15. 7. McPherson A. [red.] Problemy zdrowotne kobiet. Wyd. Springer PWN, Warszawa 1997. 8. Zegarski W, Basałygo M.: Ocena wpływu fizjoterapii na jakość życia po leczeniu operacyjnym raka piersi. Współczesna Onkologia 2010; 14(4):281-285. 9. www.mediweb.pl ( 23.04.2014) 10. Malicka I.: Zaburzenia czynności mięśni tułowia kobiet po mastektomii. Fizjoterapia 2004; 12(3):29-36. 11. Nowotny J, Nowotny-Czupryna O, Brzęk A, Kowalczyk A, Czupryna K.: Postawa ciała a zespoły bólowe kręgosłupa. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2011; vol.13; 1(6):13:59-71. 12. Gornaś M.: Rak piersi problem kliniczny i społeczny (2). Służba Zdrowia 2006; (80-83):37-40. 13. Ridan T, Ślęczkowska J, Sobota M, Ochałek K.: Evaluation of breast cancer prevention and quality of life by women after single breast mastectomy, grouped in the amazons post-mastectomy women s club. Zdrowie Publiczne 2011; 121(1):32-36.

14. Guzy G, Vernon H, Polczyk R, Szpitalak M.: Psychometric validation of the authorized Polish version of the Neck Disability Index. Disability and Rehabilitation 2013; 35(25):1-6. 15. Pracowania Testów Psychologicznych (www.prectest.com.pl) 16. Dobrogowski J, Dutka J.: Zespoły bólowe narządu ruchu. Terapia 2004; 10(157):36-41. 17. Malicka I, Barczyk K, Hanuszkiewicz J, Skolimowska B, Woźniewski M.: Postawa ciała kobiet po leczeniu raka piersi. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2010; 4:353-361. 18. Puszczałowska Lizis E, Lizis P.: Wpływ systematycznego usprawniania na stan funkcjonalny kończyny górnej u kobiet po mastektomii. Fizjoterapia Polska 2011; vol.11, 1(4):41-48. 19. Samusik K, Filipowska J.: Wpływ usprawniania leczniczego na obrzęk chłonny i zakres ruchomości w stawie barkowym pacjentek leczonych z powodu raka piersi. Rehabilitacja w Praktyce 2008; 2:26-29. 20. Andrzejewski W, Kassolik K, Ochrymowicz M, Pawłowska K.: Ocena jakości życia kobiet po mastektomii zrzeszonych w Klubie Amazonek. Fizjoterapia. Polska 2008; 8(1):51-64. 21. Klimaszewska K., Krajewska-Kułak E., Kondzior D., Kowalczuk K., Jankowiak B.: Jakość życia pacjentów z zespołami bólowymi odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Problemy Pielęgniarstwa 2011; 19(1):47-54. 22. Świerkot J.: Bóle krzyża etiologia, diagnostyka i leczenie. Przewodnik Lekarza 2006; 2:86-98. 23. Derewiecki T, Mroczek K, Duda M, Kościk M.: Znajomość zasad profilaktyki dolegliwości bólowych kręgosłupa wśród mieszkańców powiatu zamojskiego. Hygeia Public Health 2012; 47(3):365 370. 24. Bielińska M.: Ocena skuteczności leczenia fizjoterapeutycznego chorych ambulatoryjnych z zespołami bólowymi odcinka szyjnego kręgosłupa. Kwart Ortop 2008; 2:173-183 25. Szczygieł E, Krzanik B, Golec J., Szot P.: Rola czynników psychologicznych w przewlekłych zespołach bólowych kręgosłupa szyjnego. Fizjoterapia Polska 2009; 4(4):312-320. 26. Lisiński P, Małgowska M.: Jakość życia a zespół bólowy kręgosłupa na tle przeciążeniowym. Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska 2005; 5(70):361-365. 27. Chwałczyńska A., Woźniewski M., Rożek-Mróz K., Malicka I.: Jakość życia kobiet po mastektomii. Wiadomości Lekarskie 2004; 57(5-6):312-316.

28. Łuczak E, Lisowski J, Poziomska-Piątkowska E.: Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania jakości życia kobiet po mastektomii. Kwart Ortop 2008; 2:127-137. 29. Lewandowska K, Bączyk G.: Funkcjonowanie kobiet po mastektomii, jako ocena efektywności leczenia, opieki pielęgniarskiej oraz edukacji. Ginekologia Praktyczna 2009, 12(4):12-16. 30. Huy Ch, Schmidt M, Vrieling A, Chang-Claude J, Steindorf K.: Physical activity in a German breast cancer patient cohort: One-year trends and characteristics associated with change in activity level. European Journal of Cancer, 2012, 297-304. 31. Irwin M, McTiernan A, Manson J, Thomson C, Sternfeld B, Stefanick M, et al.: Physical Activity and Survival in Postmenopausal Women with Breast Cancer: Results from the Women's Health Initiative. Cancer Prevention Research 2011, 4:522-529. 32. Chachaj A, Małyszczak K, Lukas J, Pyszel K, Pudełko M, Tarkowski R, i in.: Jakość życia kobiet z obrzękiem limfatycznym kończyny górnej po leczeniu raka piersi. Współczesna Onkologia 2007, 444 448. 33. Ridan T, Zdebska S, Ogrodzka K, Opuchlik A.: Evaluation of physical activity level in women after single breast mastectomy. Problemy Higieny i Epidemiologii 2015; 96(1):181-186. 34. Andruszkiewicz A, Oźmińska A.: Zachowania zdrowotne kobiet po mastektomii. Ann Acad Med Siles 2005; 59(4):298-301. 35. Nowicki A, Ostrowska Ż.: Akceptacja choroby przez chore po operacji raka piersi w trakcie leczenia uzupełniającego. Polski Merkuriusz Lekarski 2008; 24:403-407. 36. Szczepańska-Gieracha J, Malicka J, Rymaszewska J, Woźniewski M.: Przygotowanie psychologiczne kobiet bezpośrednio po operacji onkologicznej i po zakończeniu leczenia. Współczesna Onkologia 2010, 14(6):403-410. 37. Pawłowska K, Chwałczyńska A, Malicka I.: Aktywność ruchowa, jako czynnik wpływający na zdolność wysiłkową kobiet po odjęciu piersi. Medycyna Sportowa 2007; vol. 23, 4(6):219-223. dr Tomasz Ridan Zakład Kinezyterapii, Katedra Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego al. Jana Pawła II 78/311 31-571 Kraków tomasz.ridan@awf.krakow.pl