OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Miejscowość Nielbark red. R. Maciszewski I. Maciszewski Obszar AZP nr 32-53 Nr st. na obszarze 10 Nr st. w miejscowości II N 53 21 54 Położenie geograficzne E 19 35 9,9 NIELBARK II OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie Raszyn 2017 r.

SPIS TREŚCI R. Maciszewski 1. WSTĘP s. 3 M. Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY s. 7 T. Kalicki 3. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA s. 16 R. Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH s. 27 I. Maciszewski, 5. ANALIZA MATERIAŁU CERAMICZNEGO s. 52 R. Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA s. 59 7. DODATKI s. 61

3 Rafał Maciszewski 1 1. WSTĘP 1.1. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Geograficznie stanowisko zlokalizowane jest na pograniczu Pojezierza Chełmińskiego, Pojezierza Iławskiego, Garbu Lubawskiego i Pojezierza Dobrzyńskiego. Administracyjnie należy do wsi Nielbark położonej nad rzeką Strugą, na obszarze powiatu nowomiejskiego w południowo zachodniej części województwa warmińsko mazurskiego. Posadowione zostało na wyniesieniu i stoku wzniesienia, u którego podnóża jest niewielki ciek wodny. Podłoże glebowe to glina bądź rdzawo brunatny żwir bardzo silnie wymieszany z drobnymi i średniej wielkości kamieniami. Stanowisko znajduje się w linii prostej ok. 1 km od grodziska wczesnośredniowiecznego. ryc. 1.1. Nielbark II, numeryczny model terenu wg. geomelioportal.pl 1.2. HISTORIA BADAŃ 1 Opracowano na podstawie Sprawozdania z badań K. Janickiego

4 Stanowisko zostało odkryte w 1986 r. podczas badań powierzchniowych prowadzonych przez R. Kirkowskiego z ramienia Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W ich wyniku natrafiono tu na 1 frg. ceramiczny charakterystyczny dla kultury amfor kulistych, 3 frg. bliżej nieokreślonej ceramiki neolitycznej, 25 frg. naczyń wczesnośredniowiecznych oraz 2 frg. ceramiki późno średniowiecznej. Stanowisko zostało zweryfikowane pozytywnie w wyniku badań powierzchniowych prowadzonych w 2012 r. przez A. Mackiewicz i M. Hoffmanna, w związku z planowaną budową obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego. Badania wykopaliskowe przeprowadzono pod kierunkiem K. Janickiego, działającego z ramienia ASINUS Igor Maciszewski na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Odział w Olsztynie. Prace rozpoczęto 06.09.2016 i trwały one do 31.09.2016. 1.3. WYNIKI BADAŃ W toku prac badawczych przebadano 55 arów, całość obszaru przeznaczonego do badań. W ramach przebadanego terenu odkryto, przebadano i zadokumentowano 57 obiektów, w tym 49 jam, 7 dołków posłupowch oraz 1 obiekt przestrzenny. Na podstawie materiału ceramicznego pozyskanego z zasypisk wydatowanych zostało 16 obiektów, wszystkie powiązane z okresem wczesnego średniowiecza. Zebrano niewielką ilość materiału ceramicznego łącznie 22 fragmenty powiązane z okresem wczesnego średniowiecza (XI XIII w.). 1.4. ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK 1.4.1. PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ Podział przestrzeni badawczej opiera się na siatce arowej. Poszczególne ary lokalizowane są w oparciu o przynależność do tzw. odcinka odpowiadającego pow. 1 ha. Każdy sektor numerowany jest dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie odcinka oznaczane są cyframi arabskimi od 1 100 począwszy od lewego górnego rogu. Wewnętrznie ar dzieli się na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami.(ryc.1.2.).

5 ryc. 1.2. Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane są w oparciu o numer odcinka, ara oraz ćwiartki np. A (odcinek)/8 (ar)/b (ćwiartka). 1.4.2. ZASADY DOKUMENTACJI. Podstawę dokumentacji stanowią rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane są rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu oraz linii profilowej (przeliczoną). Uzupełnienie stanowi plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonuje się w technice cyfrowej. Poszczególne ary fotografowane są w całości, obejmując ćwiartki (a,c i b,d) wraz z obiektami. 1.4.3. ZASADY EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowywana jest ręcznie i doczyszczona do poziomu stropu obiektów. Warstwy pozaobiektowe eksplorowane są warstwami mechanicznymi, numerowanymi cyframi arabskimi, o miąższości 5 10 cm w obrębie zarysu warstwy aż do jej wypłycenia. Materiał zabytkowy zbierany jest z poszczególnego poziomu eksploracyjnego. Obiekty eksplorowane są połówkami bądź ćwiartkami. Zawsze pierwsza część poddana pracom badawczym eksplorowana jest warstwami mechanicznymi o miąższości 5 10 cm, numerowanymi cyframi arabskimi, aż do całkowitego wypłycenia się

6 obiektu. Metody doczyszczania stropów obiektów jak również eksploracji ich wypełnisk dostosowywano w zależności od stanu wilgotności gruntu. Konieczne było zwrócenie szczególnej uwagi na obiekty o niewielkiej miąższości wypełnisk. Materiał ruchomy metrykowany jest w odniesieniu do poszczególnych warstw obiektowych.

7 Magdalena Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY 2.1. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZARYS DZIEJÓW Miasto powiatowe w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińskomazurskim, położone między Garbem Lubawskim a Pojezierzem, nad rzeką Drwęcą. Odległe o 83 km na południowy zachód od Olsztyna, 195 km na północny zachód od Warszawy (53 25 32 N 19 35 16 E). Pierwotnie miasto nosiło nazwę Nuvenmarkt, a od 1453 r. Neumarkt. Polska nazwa pojawiła się wiele wieków później, jako Nowemiasto-Pomorze (oraz Nowe Miasto nad Drwęcą). Obecną nazwę Nowe Miasto Lubawskie nosi od 1 kwietnia 1937 roku. Do XII wieku Ziemia sasińska Tereny, na których powstało Nowe Miasto, wcześniej zamieszkiwali Sasinowie południowe plemię pruskie, prawdopodobnie wywodzące się z Galindów (jedno z pradawnych plemion zamieszkujących Sarmację, graniczące z Wendami, Sudowinami i Stawanami 1 ), które w wyniku rozproszenia skupisk osadniczych w VIII w., odłączyło się od pobratymców i rozpoczęło proces zasiedlania puszcz nad górną Drwęcą i Welem. Sasinowie mieszkali w osadach, niekiedy otaczanych palisadami i płotami, zakładanych na wzniesieniach i trudno dostępnych miejscach. Plemię Sasinów nie uznawało władzy książąt mazowieckich, którzy od końca XI w. prowadzili przeciwko nim wyprawy z terenów Ziemi Lubawskiej. W czasach rządów Bolesława Krzywoustego, a potem jego synów, Sasinowie byli nękani przez organizowane na ich ziemie wyprawy krzyżowe. Załamanie się tej ekspansji, związane z rozbiciem dzielnicowym w Polsce, spowodowało ponowne przejściowe opanowanie Ziemi Lubawskiej przez Sasinów. 1 Bardziej ku wschodowi ( ) siedzą poniżej Wenedów Galindowie (Galindai), Sudinowie (Sudinoi) i Stawanowie aż do Alanów. Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV, s. 25, Towarzystwo Pruthenia, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009 za Geographica hypegezis, opis Sarmacji europejskiej (III 5, 7-10), Klaudiusz Ptolemeusz 100-178 r. n.e.

8 Ziemia sasińska stała się w XIII wieku częścią ziem Zakonu Krzyżackiego, a później Prus. Pokrywała się z południową częścią Prus Górnych oraz częściowo z Ziemią Lubawską. Do 1466 roku państwo Zakonu Krzyżackiego Według zapisów Piotra z Dusburga, kronikarza pruskiego, Nowe Miasto zostało założone w 1325 roku przez komtura Otto von Lutterberga. Kronikarz zanotował wtedy, że frater Luterus provincialis Colmensis terre, super litus Drivance civitatem, quo Novum forum dicitur, construxerunt....brat Luter, komtur krajowy ziemi chełmińskiej wybudował nad brzegiem Drwęcy miasto, które nazywa się Nowe Miasto. 2 Najprawdopodobniej miasto powstało w miejscu istniejącej tam uprzednio osady Julenburg. W tym też roku Nowe Miasto otrzymało przywilej lokacyjny. 1466-1772 Korona Królestwa Polskiego Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r., Nowe Miasto zostało przywrócone Królestwu Polskiemu otrzymując status miasta bezpośrednio poddanego władcy. W 1472 r. weszło administracyjnie w skład starostwa bratiańskiego. Spowodowało to zatargi rady miejskiej z administratorami powiatu i w 1521 r. doprowadziło do poddania się miasta Zakonowi Krzyżackiemu. Cztery lata później, po sekularyzacji Zakonu król Zygmunt I Stary wydał przywilej na mocy którego Nowe Miasto zostało przekazane w dożywocie kasztelanowi płockiemu Janowi Wiećwińskiemu. W XVII w. najazdy szwedzkie doprowadziły miasto do ruiny. W 1629 r. spalone zostały przedmieścia oraz klasztor franciszkański. Dzieła zniszczenia dopełniła epidemia dżumy i wojna północna (1700-1721). 1772-1920 Królestwo Prus W XVIII w. Nowe Miasto znalazło się na ponad 100 lat pod zaborem pruskim. 1 kwietnia 1818 r. stało się stolicą nowoutworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. W 1865 r. powołano pierwsze w powiecie lubawskim Towarzystwo Rolnicze reprezentujące interesy Polaków (przekształcone w 1893 r. w Bank Ludowy). 2 Piotr z Dysburga, Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. Sławomir Wyszomirski, s. 233. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.

9 1920-1939 Rzeczpospolita Polska Na mocy traktatu Wersalskiego Nowe Miasto zostało przyznane Polsce. Weszło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. przystąpiono do organizowania życia społecznego, gospodarczego i politycznego po przeszło wiekowej niewoli. Okres międzywojenny przyniósł postęp w zakresie rozwoju kultury, oświaty i gospodarki, który trwał do czasu wybuchu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945. od 1945 roku Rzeczpospolita Polska Po zakończeniu wojny w 1945 r. Nowe Miasto należało do województwa bydgoskiego, a od 1950 r. do województwa olsztyńskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej Nowe Miasto i część powiatu nowomiejskiego znalazło się w granicach województwa toruńskiego. Rozpoczęta 1 stycznia 1999 r. administracyjna reforma kraju przyznała Nowemu Miastu Lubawskiemu siedzibę władz administracyjnych powiatu nowomiejskiego, stwarzając perspektywę kolejnego rozwoju miasta. 2.2. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZABYTKI W założeniu władz zakonnych miasto miało być ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym na tym terenie. Świadczyć o tym może rozpoczęcie budowy potężnej świątyni i silnych fortyfikacji obronnych. Nowe Miasto należało do jednych z najmocniej ufortyfikowanych miast Zakonu. 3 Najokazalszym zabytkiem Nowego Miasta jest gotycki kościół parafialny pw. św. Tomasza Apostoła. Z XIV w. zachowały się również fragmenty murów miejskich z basztami bramnymi: Bramą Lubawską oraz Brodnicką. W ruinie pozostaje franciszkański klasztor z XVII w. w Łąkach Bratiańskich, należący do sanktuarium nazywanego w czasach świetności Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Wśród nowszych budowli wyróżniają się: ratusz (1776-77) oraz kościół ewangelicki (1824-27), w którym obecnie mieści się kino. 3 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513-historia-herbu-nowego-miasta-lubawskiego.

10 Zamek do 1343 r. (inne źródła podają rok 1359) służył za siedzibę wójtów miasta, z nieznanych przyczyn przeniesioną później do zamku w Bratianie. Dziś już wiemy gdzie dokładnie znajdował się warowny zamek chroniący mieszkańców miasta. ( ) Warto jednak odnotować (w ramach ciekawostki), że jeszcze kilka lat temu historycy oraz miejscowi pasjonaci podawali dwie prawdopodobne lokalizacje. Jedni twierdzili, że nowomiejska twierdza stała między fosą a Drwęcą niedaleko istniejącej do dnia dzisiejszego bramy Brodnickiej, a inni z kolei umieszczali go za nowomiejskim kościołem. Wiemy, że w XV wieku zamek został przebudowany na młyn wodny, a w 1621 roku spełniał rolę więzienia starostów Bratiańskich. Historycy twierdzą, że istniał on jeszcze w XVII wieku, a później został zniszczony prawdopodobnie podczas wojen polsko-szwedzkich. 4 Mury otaczające miasto zbudowane były z 21 baszt łupinowych, otwartych od strony miasta, 3 baszt okrągłych, kwadratowej wieży w narożniku, 3 gotyckich wieży bramnych oraz 2 baszt mostowych. Dodatkowo miasto otaczała podwójna fosa z międzywałem, zasilana wodami rzeki Drwęcy. Najbardziej czytelne fragmenty miejskich fortyfikacji znajdują się w części południowej miasta, na zachód od Baszty Brodnickiej; wzdłuż ulicy Okólnej oraz w części północno-wschodniej w pobliżu gotyckiego kościoła parafialnego p.w. św. Tomasza, gdzie zachowały się również relikty narożnej baszty okrągłej. Na bocznych ścianach obu baszt bramnych: Brodnickiej i Lubawskiej widoczne są ślady po dawnych przejściach na mury, dzięki którym można odtworzyć ich pierwotną wysokość, która wynosiła od 4 do 5 metrów. 5 Budowę wszystkich fortyfikacji obronnych ukończono przed końcem XIV wieku. Baszta Bramy Lubawskiej (Bratiańskiej, Łąkowskiej) to jedna z zachowanych wież bramnych. Została wybudowana w stylu gotyckim, na planie kwadratu w drugiej połowie XIV w. Jest wysoka, ryc. 2.1. Baszta Bramy Lubawskiej z XIV w.; fot. citnowemiastolubawskie masywna, ceglana, o dwuspadowym dachu. Pierwotnie zwieńczenie baszty obiegały 4 Chełkowski T., Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowieczne-fortyfikacje-obronne.html [20 X 2010]. 5 Mackiewicz A., Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne-784?langset=true [6 XII 2014].

11 wystające, drewniane ganki, które zostały zlikwidowane w XVIII w. W XV-XVI w. przed bramą wybudowano barbakan złożony z dwóch okrągłych baszt, połączony z bramą tzw. szyją bramną. Dwa stulecia później, w XVIII w. barbakan został rozebrany, a z dachu wieży usunięto sterczyny. Przejście dla przechodniów zostało przebite dopiero po 1920 r. Jak pisze prof. dr hab. Jarosław Poraziński, UMK w Toruniu, prezes Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, bramy w Nowym Mieście Lubawskim miały formę ufortyfikowanych wież zakończonych blankami, z przejazdem o podwójnych wrotach, przy czym Bramę Lubawską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą i urządzeniami do podnoszenia mostu zwodzonego ( ), który połączony był z mostem stałym przerzuconym ponad podwójną fosą. 6 Baszta Bramy Lubawskiej w 1836 r. została zaadaptowana na więzienie sądowe. Mieścił się w niej również areszt miejski i straż pożarna. Po II wojnie światowej znajdowało się w niej schronisko turystyczne. Dziś mieści się tam komenda Związku Harcerstwa Polskiego. Baszta Bramy Brodnickiej (Kurzętnickiej) to druga z dwóch bram obronnych. Ma charakter masywnej wieży, wzniesionej z czerwonej cegły, na planie kwadratu, o czterospadowym dachu krytym dachówką. Podobnie, jak w baszcie Bramy Lubawskiej, w latach 20. XX w. zostało przekute w niej przejście. Brama Brodnicka stanowiła pierwotnie wyjazd z miasta na teren zamku i dalej do mostu na rzece Drwęca. W XIX w. w baszcie mieściło się archiwum miejskie. Obecnie znajduje się w niej Muzeum Ziemi Lubawskiej. ryc. 2.2. Baszta Bramy Brodnickiej z fragmentem muru miejskiego; fot. citnowemiastolubawskie Poza murami, między fosą a rzeką znajdowały się przedmieścia Nowego Miasta. Składały się w większości z małych drewnianych chatek zamieszkiwanych przez najuboższych. Bogatsi mieszczanie mieszkali w murowanych domach w obrębie fortyfikacji, w lepiej chronionej i co za tym idzie, bezpieczniejszej części miasta. W 1860 r. ówczesne władze Nowego Miasta Lubawskiego zdecydowały się na rozbiórkę murów, baszt i jednej z 6 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772, wyd. Nowe Miasto Lubawskie: Urząd Miasta, 1992.

12 bram. Było to spowodowane postępującymi procesami urbanizacji i przyrostem demograficznym. Bazylika św. Tomasza Apostoła to najokazalsza budowla Nowego Miasta i miejsce, w którym ocalało najwięcej zabytków miasta. W bazylice zachowany jest wielkiej rzadkości ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim przechowywania w świątyni chorągwi żałobnych. Bazylika posiada zachowaną chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, zmarłego w 1643 roku. W kościele zachowały się również: płyta nagrobna rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 roku i renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego, zmarłego w 1604 roku. 7 Jest to kościół w stylu gotyckim, którego budowę rozpoczęto w 1325 r. Już w roku założenia miasta powstały dwa zachodnie przęsła prezbiterium. Przez kolejne 25 lat, do 1350 r. zbudowano korpus o niskich, ośmiobocznych filarach, dolną część wieży z dużym oknem nad portalem i wieloboczną wieżyczkę przy północnej części fasady. W drugiej połowie XIV w. podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Wtedy również powstały służki z głowicami baldachimowymi i figurką mężczyzny i maswerkowe wsporniki sklepienia, a także sterczynowoblendowy szczyt nawy oraz miejsca po niezrealizowanych łukach odporowych. Po 1400 r. zostało przedłużone prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło, zwieńczone nad zamknięciem attyką z blendami i wimpergami. Po 1460 r. główną nawę nakryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym oraz podwyższono wieżę. Na początku XVII w. dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich (starostów bratiańskich obrońców katolicyzmu) w narożu między nawą południową a prezbiterium. ryc. 2.3. Bazylika Św. Tomasza Apostoła; fot. Podkomorzy Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php Bazylika św. Tomasza Apostoła zyskała rozgłos, kiedy w 1882 r. została przeniesiona do niej słynąca z łask i cudów figura Najświętszej Marii Panny Matki Boskiej Łąkowskiej ze spalonego kościoła w Łąkach (klasztor franciszkański w Łąkach Bretańskich). 7 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

13 Perełką ołtarza głównego Bazyliki, wykonanego ok. 1630 r. jest umieszczona tam cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej z 1402 roku, wysoka na 100 cm. Matka Boża na prawej ręce trzyma Dzieciątko, z twarzą zwróconą ku sobie, które tuli się w Jej ramionach, w lewej zaś Madonna trzyma berło. W kościele znajduje się też kilka bardzo cennych rzeźb: figura Madonny Tronującej z Dzieciątkiem z 1390 roku oraz rzeźba grupowa przedstawiająca jedną ze stacji Drogi Krzyżowej Dźwiganie Krzyża z XV wieku. 8 Na początku XX w. zbudowano nową plebanię i kaplicę cmentarną oraz w znacznej mierze odnowiono kościół. Od 1971 r. kościół posiada status bazyliki mniejszej, a w marcu 2012 r. erygowano przy nim Nowomiejską Kapitułę Kolegiacką tym samym kościół otrzymał godność kolegiaty. 8 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

14 2.3. BIBLIOGRAFIA Białuński G. 1999 Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich Olsztyn Chełkowski T. 2010 Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowiecznefortyfikacje-obronne.html Falkowski J. 2006 Ziemia lubawska Toruń Górski K. 1977 Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Historia... 2013 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego [Online]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513- historia-herbu-nowego-miasta-lubawskieg Karpus Z. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej (1939-1945), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Korecki A. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej (1920-1939), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Kolendo J. 2009 Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV Korejwo M.T. 2007 Archiwum Państwowe w Olsztynie. Informator o zasobie archiwalnym Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Olsztyn Warszawa ks. Taliński A. 1989 Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku Lublin Leksykon... 2015 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centr. Edu. i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu Mackiewicz A. 2014 Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne- 784?langset=true Nowe Miasto Lubawskie... 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772 Nowe Miasto Lubawskie

15 Okulicz-Kozaryn Ł. Okulicz-Kozaryn Ł. 1983 Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów Warszawa 2000 Dzieje Prusów Wrocław Piotr z Dysburga 2004 Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. S. Wyszomirski Poraziński J 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej (1466-1772), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Powierski J. 1971 Przekaz Dusburga o najazdach pruskich i przejściowej okupacji ziemi chełmińskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1971, nr 4 Pszczółkowska K. 2010 Perła ziemi lubawskiej, Spotkania z Zabytkami, nr 3-4 Wajda K.. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772-1914, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Wojciechowski M. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1914-1920, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów red. M. Wojciechowski Toruń Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie

16 dr hab. Tomasz Kalicki profesor Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 3. EKSPERTYZA GEOARCHEOLOGICZNA 3.1. ZARYS FIZYCZNOGEOGRAFICZNY REGIONU Omawiane stanowiska znajdują się w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego Garbu Lubawskiego (315.25) wchodzącego w skład Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego- (315.2) (Kondracki 1978) (ryc. 1). Ryc. 3.1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych na obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego (www.google.earth) Garb wyróżnia się wyraźnie na tle sąsiednich jednostek wysokością przekraczającą 200 m n.p.m., a kulminuje w Górze Dylewskiej (312 m n.p.m.). Również deniwelacje przekraczają lokalnie 100 m, co powoduje, że temperatury na tym obszarze są niższe o około 1 o, a opady wyższe o około 50 mm od otaczających obszarów. 16

17 W czasie fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (vistulian) garb rozdzielał dwa loby (wiślański i mazurski) lądolodu skandynawskiego. Jednak garb nie jest tylko formą akumulacyjną, gdyż pod osadami glacjalnymi, w jego podłożu występują dyslokowane iły trzeciorzędowe. Ryc. 3.2. Mapa geomorfologiczna doliny Drwęcy pomiędzy Nowym Miastem Lubawskim a Kurzętnikiem (oprac. Z. Churski) (Galon 1972) 17

19 Zachodnią granicę Garbu Lubawskiego, również na interesującym nas obszarze, stanowi Dolina Drwęcy (315.23), bardzo wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu (ryc. 2). Ma ona charakter pradoliny, którą odpływały wody proglacjalne w fazie pomorskiej (16,2 ka BP). W rzeźbie Garbu dominują wyniesione, faliste wysoczyzny morenowe (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5 o ), z licznymi zgłębieniami związanymi z nierównomierną 19

20 działalnością lądolodu oraz skomplikowanymi i zróżnicowanymi procesami deglacjacji arealnej. Brzeżne części wysoczyzny rozcięte są gęstą siecią młodych dolinek erozyjnych (denudacyjnych, fluwialno-denudacyjnych i fluwialnych) z okresu późnego glacjału i holocenu (ryc. 2). Pofalowaną rzeźbę wysoczyzny morenowej urozmaicają ciągi stadialnych moren recesyjnych od fazy poznańskiej do pomorskiej (por. Galon 1972). Jeziora są nieliczne, a ich największa koncentracja występuje na południowo-wschodnim skłonie koło Dąbrówna. Jedynym większym ciekiem drenującym wysoczyzny morenowe Garbu jest Wel, lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Na całej swej długości rzeka wykorzystuje rynnę glacjalną przepływając przez położone w niej jezioro rynnowe - Jezioro Lidzbarskie. 3.2. STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE 3.2.1. PACÓŁTOWO V Stanowisko położone jest na pofalowanej wysoczycznie morenowej wznoszącej się 132-134 m n.p.m., w pobliżu krawędzi tej wysoczyzny, która jest rozcięta gęsta siecią dolinek erozyjnych. N południe od stanowiska wznosi się kulminacja wysoczyzny przekraczająca 140 m n.p.m. (ryc. 3.). Jest to obszar rolniczy. Ryc. 3.3. Położenie stanowiska Pacółtowo V 20

21 Na stanowisku odsłania się glina morenowa (odsłonięcie 30-40 cm) z eratykami do 20-30 cm średnicy. W jej stropie występuje holoceńska gleba brunatna, z wyraźnym poziomem orki (ryc. 4). Ryc. 3.4. Pacółtowo Y. Glina morenowa z eratykami i holoceńską glebą brunatną w stropie 3.2.2. BRATIAN XX Stanowisko położone jest u zbiegu Drwęcy i rzeki Wel na lewym zboczu doliny Drwęcy (ryc. 5). Znajdują się tutaj wyrobiska starej piaskowni, częściowo już nieczynne i zasypane gruzem oraz innymi śmieciami antropogenicznymi. W najbardziej północnym wyrobisku są ślady współczesnej dzikiej eksploatacji. 21

22 Ryc. 3.5. Położenie stanowisk Bratian XX i Bratian XVI Ryc. 3.6. Bratian XX. Ślady dzikiej eksploatacji w północnym wyrobisku Piaskownia eksploatowała osady piaszczystego sandru dolinnego, rynnowo warstwowane w dolnej części i poziomo warstwowane w górnej części (ryc. 7). 22

23 Ryc. 3.7. Bratian XX. Poziomo warstwowane piaski sandru dolinnego 3.2.3. BRATIAN XVI Stanowisko położone jest w dnie rynny glacjalnej wykorzystywanej przez Wel (ryc. 5, 8). W lewym zboczu rynny zaznaczają się wyraźnie dwa półkoliste podcięcia, co wskazuje na to, że rynna była tutaj poszerzana wskutek lateralnej migracji koryta rzeki Wel. Pod zboczem rynny w obrębie półkolistych podcięć zachowane są paleomeandry wypełnione torfami. Wskazuje na to ekspertyza terenowa wykonana w południowej części przekroju poprzecznego na stanowisku Bratian XVI. 23

24 Ryc. 3.8. Położenie stanowiska Bratian XVI Na stanowisku wykonano wkopy do głębokości około 50 cm w przekroju poprzecznym dna doliny (ryc. 9). Ryc. 3.9. Schemat wykopów sondażowych na stanowisku Bratian XVI We wkopach odsłaniają się osady budujące dno doliny. W pobliżu współczesnej rzeki piaski przykryte są około 20 cm warstwą pozakorytowych piasków organicznych tworzących widoczny w rzeźbie dna doliny wał przykorytowy. W stronę zbocza doliny, pod którym występuje wypełniony torfami paleomeander na piaskach organicznych zalega warstwa 24

25 osadów klastycznych z licznymi fragmentami cegieł, której miąższość rośnie ku zboczu osiągając tam miąższość do 50 cm (ryc. 10). Tekstura i struktura osadów wskazuje na to,że mamy tu do czynienia z nasypem antropogenicznym, który był wsypywany w zatorfione obniżenie podzboczowe, co pozwalało na wykorzystywanie rolnicze całego dna doliny. Ryc. 3.10. Bratian XVI, profil C. Fragmenty cegieł (pomarańczowe punkty) w nasypie zalegającym na pozakorytowych osadach organicznych (czarna warstwa) 3.2.4. KURZĘTNIK XIII Stanowisko położone jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości 150-160 m n.p.m. Na południe od stanowiska wysoczyzna rozcięta jest przez skomplikowany i silnie 25

26 rozczłonkowany system dolinek erozyjnych uchodzący do doliny Drwęcy. W obrębie wysoczyzny zaznacza się szereg zatorfionych, bezodpływowych obniżeń. Są to zalądowione oczka polodowcowe. Nad jednym z takich obniżeń położone jest stanowisko (ryc. 11, 12). Ryc. 3.11. Położenie stanowiska Kurzetnik XIII Ryc. 3.12. Kurzętnik XIII. Zatorfione zagłębienie bezodpływowe na wysoczyźnie morenowej 26

27 Rafał Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Nielbark II wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono następujące typy funkcjonalne: dołki posłupowe, jamy oraz rowy. 4.1. OBIEKTY ZAWIERAJĄCE W WYPELNISKACH MATERIAŁ DATUJĄCY Na stanowisku Nielbark II zarejestrowano 16 obiektów zawierających w swoich wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych pozwalających na ich datowanie. Grupę tą tworzyły 2 dołki posłupowe i 14 jam. 4.1.1. DOŁKI POSŁUPOWE Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEŁNISKACH Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne

28 B 35-1 B 35 dołek posłupowy B 44-1 B 44 dołek posłupowy 40x40x32 kolisty workowaty X wczesne średniowiecze 30x30x40 kolisty workowaty X wczesne średniowiecze Dla tej grupy obiektów charakterystyczny jest obiekt nr B35-1. Nr B35-1 F tab. 4.1, 4.2. funkcja dołek posłupowy hektar B ar 35 a B35-1 a 0 20 cm ryc. nr 4.1. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 40 cm głębokość 32 cm kształt plan profil kolisty workowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne wczesne średniowiecze X chronologia XII/XIII w. opis warstw: B35a - brązowy średnio ziarnisty piasek wypełnisko 4.1.2. JAMY Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEŁNISKACH Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak

29 wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których rzeczywista funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i niezwiązane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Nielbark II stwierdzono w ramach tego typu funkcjonalnego obiektów archeologicznych 1 horyzont czasowy, jamy datowane na wczesne średniowiecze. Wśród nich, na podstawie kształtu przekroju pionowego wydzielono 4 typy jamy o profilu czerpakowatym, łódkowatym, nieckowatym i prostokątnawym. 4.1.2.1. JAMY Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEłNISKACH I PROFILEM CZERPAKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 4-1 A 4 jama 130x80x34 owalny czerpakowaty X wczesne średniowiecze A4-1. Typ pierwszy, o przekroju pionowym czerpakowatym reprezentował tylko 1 obiekt nr Nr A4-1 F tab. 4.3, 4.4. funkcja jama hektar A ar 4 a A4-1 a b 0 20 cm ryc. nr 4.2. rys. R. Maciszewski długość 130 cm szerokość 80 cm głębokość 34 cm kształt plan profil owalny czerpakowaty

30 zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne wczesne średniowiecze X chronologia XII/XIII w. wypełnisko opis warstw: A4-1a - brunatno brązowy drobno ziarnisty silnie zgliniony piasek A4-1b - szaro brunatny drobno ziarnisty silnie zgliniony piasek 4.1.2.2. JAMY Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEłNISKACH I PROFILEM ŁÓDKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 5-1 A 5 jama 200x164x22 owalny łódkowaty X wczesne średniowiecze jamy z profilem łódkowatym reprezentowane były jedynie przez 1 obiekt nr A5-1. Nr A5-1 funkcja jama hektar A ar 5 c a b a A5-0 20 ryc. nr 4.3. rys. R. Maciszewski długość 200 cm szerokość 164 cm głębokość 22 cm

31 kształt plan profil owalny łódkowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne wczesne średniowiecze X chronologia XII/XIII w. wypełnisko opis warstw: A5-1a - beżowo szary drobno ziarnisty lekko zgliniony piasek A5-1b - szary drobno ziarnisty lekko zgliniony piasek przemieszany z węglami drzewnymi i przepalonymi kamieniami A5-1c - beżowo żółty drobno ziarnisty lekko zgliniony piasek 4.1.2.3. JAMY Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEłNISKACH I PROFILEM NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 34-1 B 34 jama 290x188x32 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 34-2 B 34 jama 300x140x52 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 94-1 B 94 jama 70x50x22 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 33-1 B 33 jama 300x150x40 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 43-1 B 43 jama 160x82x40 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 56-1 B 56 jama 60x42x16 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze Dla jam z profilem nieckowatym reprezentatywny był obiekt nr B34-2. Nr B34-2 funkcja jama hektar B ar 34

32 a B34-2 a 0 20 cm ryc. nr 4.4. rys. R. Maciszewski długość 300 cm szerokość 140 cm głębokość 52 cm kształt plan profil owalny nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne wczesne średniowiecze X chronologia XII/XIII w. wypełnisko opis warstw: B34-2a - brunatno brązowy średnioziarnisty piasek

33 4.1.2.4. JAMY Z MATERIAŁEM DATUJĄCYM W WYPEłNISKACH I PROFILEM PROSTOKĄTNAWYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 4-1 B 4 jama 120x100x48 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 14-1 B 14 jama 140x92x42 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 75-1 B 75 jama 100x64x44 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 3-1 B 3 jama 50x42x38 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 33-2 B 33 jama 200x130x58 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 63-1 B 63 jama 60x46x32 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze Nr B14-1 funkcja jama hektar B ar 14 a B14-1 a 0 20 cm ryc. nr 4.5. rys. R. Maciszewski długość 140 cm szerokość 92 cm głębokość 42 cm

34 kształt plan profil owalny prostokątnawy zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne wczesne średniowiecze X chronologia XII/XIII w. wypełnisko opis warstw: B14-1a - szaro brunatny średnioziarnisty piasek 4.1.3. PALENISKO Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 33-1 B 33 palenisko 300x150x55 nieregularny nieckowaty X wczesne średniowiecze Nr B33-1 F tab. 4.5, 4.6. funkcja palenisko hektar B ar 33 ryc. nr 4.14. rys. R. Maciszewski długość 300 cm szerokość 150 cm

35 głębokość 55 cm kształt plan profil nieregularny nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne wczesne średniowiecze X chronologia XII/XIII w. wypełnisko opis warstw: B33-1a - szaro beżowy drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z domieszką węgli drzewnych i popiołu B33-1b - szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z domieszką węgli drzewnych, spalenizny i popiołu, w warstwie wystąpiła duża ilość małych i średnich kamieni, niektóre ze śladami przepalenia 4.2. OBIEKTY NIE ZAWIERAJĄCE W WYPEŁNISKACH MATERIAŁU DATUJĄCEGO Na stanowisku Nielbark II zarejestrowano 42 obiekty nie zawierające w swoich wypełniskach zabytków ruchomych pozwalających na ich datowanie. Grupę tą tworzyło 5 dołków posłupowych oraz 37 jam. 4.2.1. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 47-1 B 47 dołek posłupowy B 5-1 B 5 dołek posłupowy B 45-1 B 45 dołek posłupowy B 57-1 B 57 dołek posłupowy B 53-1 B 53 dołek posłupowy 40x38x34 kolisty trójkątnawy 40x40x52 kolisty workowaty 50x42x52 kolisty workowaty 28x28x20 kolisty workowaty 30x28x18 kolisty workowaty W grupie dołków posłupowych pozbawionych materialu umożliwiającego ich datowanie na podstawie kształtu przekroju pionowego wydzielono 2 typy, z profilem trójkątnawym oraz workowatym. Obiekty z tej grupy z profilem trójkątnawym reprezentowane były wyłącznie przez 1 obiekt nr B47-1. Nr B47-1 funkcja dołek posłupowy

36 hektar B ar 47 a B47-1 a 0 20 cm ryc. nr 4.6. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 38 cm głębokość 34 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne kolisty trójkątnawy wypełnisko opis warstw: B47-1a - szaro brunatny średnioziarnisty lekko zgliniony piasek Dołki posłupowe z profilem workowatym reprezentowane były przez 4 obiekty, z czego za charakterystyczny można uznać obiekt nr B45-1. Nr B45-1 funkcja dołek posłupowy hektar B ar 45 a B45-1 a 0 20 cm

37 ryc. nr 4.7. rys. R. Maciszewski długość 50 cm szerokość 42 cm głębokość 52 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne kolisty workowaty wypełnisko opis warstw: B45-1a - szaro beżowy średnioziarnisty piasek 4.2.2. JAMY NIE DATOWANE W grupie jam nie zawierających w wypelniskach matewriału datującego, na podstawie kryterium kształtu przekroju pionowego wydzielono 5 typów. 4.2.2.1. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU CZERPAKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 67-1 B 67 jama 80x60x38 owalny czerpakowaty Na stanowisku Nielbark II wśród jam pozbawionych w wypełniskach materiału datującego tylko jeden obiekt miał przekrój czerpakowaty, nr B67-1. Nr B67-1 funkcja jama hektar B ar 67

38 a a B67-1 0 20 cm ryc. nr 4.8. rys. R. Maciszewski długość 80 cm szerokość 60 cm głębokość 38 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny czerpakowaty wypełnisko opis warstw: B67-1a - jasno brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego 4.2.2.2. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU ŁÓDKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 84-1 B 84 jama 160x104x34 owalny łódkowaty A 13-1 A 13 jama 50x46x12 owalny łódkowaty B 26-1 B 26 jama 80x64x18 owalny łódkowaty Wśród jam nie datowanych o profilu łódkowatym za charakterystyczny można uznać obiekt nr B84-1.

39 Nr B84-1 funkcja jama hektar B ar 84 a B84-1 a 0 20 cm ryc. nr 4.9. rys. R. Maciszewski długość 160 cm szerokość 104 cm głębokość 34 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny łódkowaty wypełnisko opis warstw: B84-1a - brunatno brązowy drobnoziarnisty zgliniony piasek, w warstwie wystapiły kamienie średniej wielkości

40 4.2.2.3. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne A 14-1 A 14 jama 80x52x20 owalny nieckowaty A 15-1 A 15 jama 40x32x14 owalny nieckowaty A 15-2 A 15 jama 40x40x22 kolisty nieckowaty B 15-2 B 15 jama 80x60x26 owalny nieckowaty B 24-1 B 24 jama 100x74x36 owalny nieckowaty B 25-1 B 25 jama 60x56x16 owalny nieckowaty B 27-1 B 27 jama 50x46x20 kolisty nieckowaty B 37-1 B 37 jama 40x34x10 kolisty nieckowaty B 44-2 B 44 jama 30x30x20 owalny nieckowaty B 54-1 B 54 jama 40x38x14 owalny nieckowaty B 55-2 B 55 jama 110x88x46 owalny nieckowaty B 64-1 B 64 jama 70x46x18 owalny nieckowaty B 65-1 B 65 jama 90x60x22 owalny nieckowaty B 74-1 B 74 jama 50x42x14 owalny nieckowaty B 77-1 B 77 jama 60x50x18 owalny nieckowaty B 85-1 B 85 jama 20x20x18 kolisty nieckowaty B 95-1 B 95 jama 100x70x42 owalny nieckowaty C 95-1 C 95 jama 20x20x16 owalny nieckowaty A 3-1 A 3 jama 30x28x18 kolisty nieckowaty B 13-1 B 13 jama 70x56x24 owalny nieckowaty B 16-1 B 16 jama 50x42x28 owalny nieckowaty B 36-1 B 36 jama 100x72x24 owalny nieckowaty B 73-2 B 73 jama 30x30x10 kolisty nieckowaty B 83-2 B 83 jama 50x48x18 kolisty nieckowaty B 93-1 B 93 jama 50x38x14 kolisty nieckowaty Zespól jam nie datowanych o przekroju pionowym nieckowatym stanowił najliczniejszą grupę wśród tego tupu obiektów. za reprezentatywny dla niej można uznać obiekt nr B55-2. Nr B55-2 funkcja jama hektar B ar 55 a a B55-2 0 20 cm ryc. nr 4.10. rys. R. Maciszewski

41 długość 110 cm szerokość 88 cm głębokość 46 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny nieckowaty wypełnisko opis warstw: B55-2a - bezowo szary średnioziarnisty piasek 4.2.2.4. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU NIEREGULARNYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 55-1 B 55 jama 50x40x18 owalny nieregularny B 6-1 B 6 jama 60x50x20 owalny nieregularny B 66-1 B 66 jama 70x44x18 owalny nieregularny B 83-1 B 83 jama 90x50x18 owalny nieregularny W grupie jam o profilu nieregularnym i nie datowanych za najbardziej charakterystyczny obiekt można uznać nr B83-1. Nr B83-1 funkcja jama hektar B ar 83 a a B83-1 0 20 cm ryc. nr 4.11. rys. R. Maciszewski

42 długość 90 cm szerokość 50 cm głębokość 18 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny nieregularny wypełnisko opis warstw: B83-1a - brunatny średnnioziarnisty lekko zgliniony piasek 4.2.2.5. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU PROSTOKĄTNAWYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 15-1 B 15 jama 100x64x52 owalny prostokątnawy B 73-1 B 73 jama 40x36x14 kolisty prostokątnawy W zespole jam o profilu prostokątnawym za reprezentatywny można uznać obiekt nr B73-1. Nr B73-1 funkcja jama hektar B ar 73 a a B73- ryc. nr 4.12. rys. R. Maciszewski długość 40 cm szerokość 36 cm głębokość 14 cm plan kolisty

43 kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia profil ceramika kości krzemienie metale inne prostokątnawy wypełnisko opis warstw: B73-1a - ciemno brunatny średnioziarnisty piasek. 4.2.3. OBIEKT PRZESTRZENNY ZŁOŻONY Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA plan profil ceramika kości metal inne B 23-1 B 23 obiekt przestrzenny złożony 100 (x2) x1000x55m prostokątnawy trójkątnawy Nr B23-1 F tab. 4.7, 4.8. funkcja obiekt przestrzenny złożony hektar B ar 23 ryc. nr 4.13. rys. R. Maciszewski

44 długość 1000 cm szerokość 1000 cm głębokość 55 cm kształt zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia plan profil ceramika kości krzemienie metale inne prostokątnawy trójkątnawy Obiekt wystąpił na arze B23 i częściowo B33 oraz B24. Pierwotnie, roboczo zidentyfikowany został jako rów. Jest to najprawdopodobniej relikt konstrukcji naziemnej złożonej. Tworzył go rów o przekroju łódkowatym, szerokości od 100 do 250 cm, głębokości 55 cm i łącznej długości 3000 cm, w kształcie zgeometryzowanej litery Ω. Był on styczny do N krawędzi wykopu, jednoznacznej z linią rozgraniczenia inwestycji. Fakt ten spowodował, iż przebadana została tylko cześć S obiektu. Rów wyznaczał jednocześnie przestrzeń wewnętrzną o wymiarach 1300 cm x 850 cm. Od strony W rysowała się wyraźna przerwa w jego przebiegu jednoznacznie kojarząca się z wejściem. Wypełnisko rowu było jedno warstwowe. Warstwę B23-1a tworzył szarobrunatny średnioziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego oraz małych i średnich kamieni. Przestrzeń wewnętrzną stanowiła warstwa średnioziarnistego jasnobrązowego piasku z wytrąceniami brązowej gliny (warstwa B23-1b). Na powierzchni nie stwierdzono żadnych śladów konstrukcji naziemnych w postaci negatywów czy też konstrukcji wziemnych typu słupowego. Nie oznacza to jednak, iż przestrzeń ta mogła być wolna w całości od form konstrukcyjnych. Struktura podłoża bowiem powoduje, iż pozostałości negatywowe konstrukcji stawianych zachowują się niezwykle rzadko.

45 4.3. PODSUMOWANIE Na stanowisku Nielbark II odkryto, przebadano i zadokumentowano łącznie 57 obiektów archeologicznych, z czego 16 na podstawie materiału ceramicznego pozyskanego z ich wypełnisk było datowane na późne fazy okresu wczesnego średniowiecza. Wśród obiektów datowanych, na podstawie hipotetycznej funkcji wydzielono 3 typy, dołki posłupowe, jamy i paleniska. W tej grupie dołki posłupowe stanowiły 13%, jamy 81% a paleniska 6% F wykres 4.1. wykres 4.1. W zespole obiektów pozbawionych w wypełniskach materiału zabytkowego pozwalającego na ich datowanie rozkład frekwencji poszczególnych typów funkcjonalnych wyglądał następująco: dołki posłupowe 12%, jamy 85% a inne obiekty (obiekt przestrzenny złożony 3%) F wykres 4.2. wykres 4.2. W śród jam datowanych biorąc pod uwagę kryterium kształtu przekroju pionowego najliczniej reprezentowane były obiekty o profilu prostokątnawym (46%) i nieckowatym

46 (38%). Obiekty o profilu czerpakowatym i łódkowatym uplasowały się ex aequo na trzeciej pozycji z frekwencją po 8% każde. Wśród jam nie datowanych najliczniej reprezentowane był o przekroju nieckowatym (74%). Obok nich, z frekwencją taką samą, równą 6% wystąpiły obiekty z profilem łódkowatym i zbliżonym do prostokąta. Jamy o przekroju nieregularnym stanowiły 11% grupy a z profilem czerpakowatym 3% F wykres 4.3. wykres 4.3. W grupie dołków posłupowych liczących łącznie 7 obiektów, formy datowane ograniczyły się do 2. W obu przypadkach były to obiekty o przekroju pionowym workowatym. W pozostałych 5 przypadkach 4 z nich posiadały profil workowaty a 1 trójkątnawy.

47 4a. ZESTAWIENIE OBIEKTÓW Nr INW. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA WYSOKOŚĆ (w m n.p.m.) DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne A 3-1 A 3 jama 115,8 30x28x18 kolisty nieckowaty A 4-1 A 4 jama 115,9 130x80x34 owalny czerpakowaty X wczesne średniowiecze A 5-1 A 5 jama 116,1 200x164x22 owalny łódkowaty X wczesne średniowiecze A 13-1 A 13 jama 115,4 50x46x12 owalny łódkowaty A 14-1 A 14 jama 115,6 80x52x20 owalny nieckowaty A 15-1 A 15 jama 116,0 40x32x14 owalny nieckowaty A 15-2 A 15 jama 116.2 40x40x22 kolisty nieckowaty B 3-1 B 3 jama 124,2 50x42x38 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 4-1 B 4 jama 124,3 120x100x48 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 5-1 B 5 dołek 124,2 40x40x52 kolisty workowaty posłupowy B 6-1 B 6 jama 124,2 60x50x20 owalny nieregularny B 13-1 B 13 jama 124,6 70x56x24 owalny nieckowaty B 14-1 B 14 jama 124,4 140x92x42 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 15-1 B 15 jama 124,8 100x64x52 owalny prostokątnawy B 15-2 B 15 jama 124,4 80x60x26 owalny nieckowaty B 16-1 B 16 jama 124,1 50x42x28 owalny nieckowaty B 23-1 B 23 obiekt 124,6 1000(x2)x1000x55 rów trójkątnawy przestrzenny z łożony B 24-1 B 24 jama 124,6 100x74x36 owalny nieckowaty B 25-1 B 25 jama 124,7 60x56x16 owalny nieckowaty B 26-1 B 26 jama 124,6 80x64x18 owalny łódkowaty B 27-1 B 27 jama 124,4 50x46x20 kolisty nieckowaty B 33-1 B 33 palenisko 123,6 300x150x55 nieregularny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 33-2 B 33 jama 123,8 200x130x58 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 34-1 B 34 jama 123,7 290x188x32 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 34-2 B 34 jama 123,9 300x140x52 owalny nieckowaty X wczesne

48 9średniowiecze B 35-1 B 35 dołek posłupowy 123,9 40x40x32 kolisty workowaty X wczesne średniowiecze B 36-1 B 36 jama 124,0 100x72x24 owalny nieckowaty B 37-1 B 37 jama 124,1 40x34x10 kolisty nieckowaty B 43-1 B 43 jama 122,6 160x82x40 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 44-1 B 44 dołek posłupowy 122,5 30x30x40 kolisty workowaty X wczesne średniowiecze B 44-2 B 44 jama 122,6 30x30x20 owalny nieckowaty B 45-1 B 45 dołek 122,8 50x42x52 kolisty workowaty posłupowy B 47-1 B 47 dołek 123,1 40x38x34 kolisty trójkątnawy posłupowy B 53-1 B 53 dołek 122,4 30x28x18 kolisty workowaty posłupowy B 54-1 B 54 jama 122,6 40x38x14 owalny nieckowaty B 55-1 B 55 jama 122,6 50x40x18 owalny nieregularny B 55-2 B 55 jama 122,4 110x88x46 owalny nieckowaty B 56-1 B 56 jama 122,8 60x42x16 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 57-1 B 57 dołek 122,8 28x28x20 kolisty workowaty posłupowy B 63-1 B 63 jama 121,6 60x46x32 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 64-1 B 64 jama 121,4 70x46x18 owalny nieckowaty B 65-1 B 65 jama 121,5 90x60x22 owalny nieckowaty B 66-1 B 66 jama 121,4 70x44x18 owalny nieregularny B 67-1 B 67 jama 121,8 80x60x38 owalny czerpakowaty B 73-1 B 73 jama 119,6 40x36x14 kolisty prostokątnawy B 73-2 B 73 jama 119,8 30x30x10 kolisty nieckowaty B 74-1 B 74 jama 119,4 50x42x14 owalny nieckowaty B 75-1 B 75 jama 119,9 100x64x44 owalny prostokątnawy X wczesne średniowiecze B 77-1 B 77 jama 120,0 60x50x18 owalny nieckowaty B 83-1 B 83 jama 119,8 90x50x18 owalny nieregularny B 83-2 B 83 jama 119,6 50x48x18 kolisty nieckowaty B 84-1 B 84 jama 119,4 160x104x34 owalny łódkowaty B 85-1 B 85 jama 118,6 20x20x18 kolisty nieckowaty B 93-1 B 93 jama 119,5 50x38x14 kolisty nieckowaty B 94-1 B 94 jama 119,6 70x50x22 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze B 95-1 B 95 jama 119,2 100x70x42 owalny nieckowaty C 95-1 C 95 jama 124,5 20x20x16 owalny nieckowaty

tab. 4.1. Nielbark II, AZP 32-53/10, Plan obiektu nr B35-1 fot. H. Dog tab. 4.2. Nielbark II, AZP 32-53/10, Profil obiektu nr B35-1 fot. H. Dog

tab. 4.3. Nielbark II, AZP 32-53/10, Plan obiektu nr A4-1 fot. H. Dog tab. 4.4. Nielbark II, AZP 32-53/10, Profil obiektu nr A4-1 fot. H. Dog

52 Igor Maciszewski 5. ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH 5.1 ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA. Kolekcja zabytków ruchomych związanych z osadnictwem z okresu WŚ wynosi 22 sztuki, ograniczając się wyłącznie do ceramiki naczyniowej. Szczegółowa specyfikacja została zaprezentowana w tabeli 5.1. Tabela 5.1. Nielbark II. Wykaz źródeł ruchomych zaliczanych do WŚ Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Nr obiektu Zabytki ruchome A4ob.1 2 A4ob.1 1 B4ob.1 1 B14ob.1 2 B34ob.1 3 B34ob.2 2 B35ob.1 1 B44ob.1 1 B75ob.1 1 B94ob.1 1 B3ob.1 1 B33ob.1 1 B33ob.2 2 B43ob.1 1 B56ob.1 1 B63ob.1 1

53 5.1.1 CERAMIKA NACZYNIOWA Cały materiał ceramiczny związany z osadnictwem WŚ, liczący 22 ułamki naczyń, został poddany analizom morfologicznej oraz technologicznej. Przed przystąpieniem do szczegółowych badań dokonano selekcji materiału pod kątem: a) stopnia rozdrobnienia b) stanu zachowania (zerodowania) c) występowania cech charakterystycznych tj. fragmentów wylewów, den oraz ornamentowanych brzuśców Nie dokonano podziału całej kolekcji na poszczególne podgrupy z uwagi na fakt, iż cały materiał cechuje duża jednorodność, co w konsekwencji pozwala uznać, iż wiązał się on z jedną fazą osadniczą. 5.1.2 STOPIEŃ ROZDROBNIENIA MATERIAŁÓW Podstawą określenia stopnia rozdrobnienia materiałów ceramicznych zarejestrowanych na stanowisku stała się praca A. Buki a odniesieniu do ceramiki sandomierskiej (Buko 1980). Autor dokonał tam trójstopniowego podziału ułamków naczyń pod kątem fragmentaryzacji: I - Fragmenty największe, na które składają się wylew, szyjka i górna część brzuśca lub, w przypadku den, zachowana musiała być ich podstawa w 1/3 wraz z zachowaną częścią przydenną. II W grupie tej znalazły się ułamki dwuelementowe, tj. fragmenty wylewu i szyjki bądź dna i części przydennej III Ostatnia grupa, będąca jednoznacznie wyznacznikiem najbardziej rozdrobnionych ułamków, w skład której wchodzą pojedyncze fragmenty wylewów, den oraz brzuśców. Materiały ceramiczne były wyjątkowo silnie rozdrobnione. Wszystkie plasują się w kategorii III, jednakże niektóre z nich nie przekraczały średnicy 2 cm. Taki stan rzeczy znacząco wpłynął na możliwości analityczne przedmiotowej kolekcji.

54 5.1.3 MIKROMORFOLOGIA Wśród zabytków ceramiki WŚ jedynie jeden został wyróżniony. Był to zdobiony fragment brzuśca. Należy mieć na uwadze, że stopień zniszczenia tej kolekcji, m. in. częste (w 14 przypadkach) silne erozje powierzchni zewnętrznych i/lub wewnętrznych mogą przekłamywać rzeczywiste bogactwo zdobnictwa mieszkańców osady w Nielbarku. Liczby te zdecydowanie odbiegają od średniej rejestrowanej na stanowiskach wczesnośredniowiecznych (por. Tabaka 2011, Modzelewski 2011). Jedyny ułamek zdobiony (ryc. 5.1, fot. 5.1) to szerokie, dookolne linie ryte, ornament bardzo powszechny, szczególnie w późniejszych fazach wczesnego średniowiecza (por. Dzieduszycki 2004). Fot 5.1. Nielbark II, B14ob.1 (aut. fot. K. Janicki) Fot. 5.2 Nielbark II B4ob.1 (aut. fot. K. Janicki)

55 Tablica I rys. 5.1 Nielbark II B33ob.1 (aut. rys. K. Janicki) rys. 5.2 Nielbark II B33ob.2 (aut. rys. K. Janicki) 5.1.4 TECHNOLOGIA Analiza technologiczna zgromadzonej kolekcji rozpatrywana była pod kątem: a) techniki produkcji b) rodzaju i ilości stosowanej domieszki c) rodzaju wypału

56 5.1.4.1 TECHNIKA PRODUKCJI Generalny podziału techniki produkcji naczyń ceramicznych we wczesnym średniowieczu można dokonać na dwie grupy; ceramikę lepioną ręcznie oraz obtaczaną. Pierwszą z nich, na podstawie ustaleń W. Hołubowicza (1950, s. 160 n.), wyznaczają cechy takie jak: - obecność niewyselekcjonowanej domieszki średnio i gruboziarnistej; - różna grubość i nierówna powierzchnia ścianek naczynia; - występowanie śladów ugniatania (odciski palców, ślady zlepiania wałków), widoczne w postaci nieregularnych rys i nierozgniecionych wałków. Grupa naczyń lepiona w ręku, czyli wykonana techniką ugniatania, jest zróżnicowana. Różnice wynikają przede wszystkim ze sposobu wykończenia powierzchni zewnętrznej. Na większości fragmentów widać ślady wielokierunkowego zagładzania powierzchni, mimo to jest ona dość nierówna, chropowata i wygląda niestarannie. Pozostałą część stanowią naczynia o powierzchni starannie wygładzanej.. Drugą wyróżnioną techniką produkcji naczyń w obrębie omawianej kolekcji jest technika taśmowo- ślizgowa. Przy produkcji wyrobów ceramicznych wykorzystywano rotację koła, przez co naczynia mają jednakową grubość ścianek i brak śladów ugniatania. Wśród niej występują naczynia słabo i silnie obtaczane. Obtaczanie słabe mogło odbywać się bez użycia koła, gdyż oznacza ono właściwie gładzenie. Garncarz zagładzał ściankę naczynia przy pomocy wilgotnych rąk lub miękkiego narzędzia. Wykorzystanie tej techniki nie powoduje zmian ani układu masy w ściance ani nie pozbawia jej powierzchni drobnych nierówności, lecz jedynie zamazuje ślady obtaczania i większe grudki (Hołubowicz 1965, s. 25 n.). Silne obtaczanie natomiast mogło odbywać się tylko przy wykorzystaniu rotacji koła, gdyż powodowało przemieszczanie się surowca w ściance naczynia (Hołubowicz 1965, s. 25 n.). Różnice najłatwiej dostrzec w przypadku den, które z uwagi na najsłabsze wykańczanie są najlepiej czytelnym nośnikiem informacji o technice produkcji naczyń ceramicznych (Buko 1990, str. 110n.). Na podstawie ustaleń A. Buko można przyjąć, iż naczynia o dnach płaskich były produkowane bez użycia szybkoobrotowego koła, natomiast wklęsłe dna są wynikiem zastosowania tej techniki.

57 Wśród ceramiki wczesnośredniowiecznej z Nielbarku II dominują pojemniki silnie obtaczane (około 60% materiałów poddanych klasyfikacji). Pomimo pewnej problematyczności współwystępowania różnych technik produkcji na stanowiskach wczesnośredniowiecznych można przyjąć, iż dobra technika wykonania stanowi podstawę późniejszego datowania. Mając to na uwadze można stwierdzić, iż kolekcja ceramiki z omawianego stanowiska związana jest ze schyłkowymi fazami WŚ. 5.1.4.2 RODZAJ WYPAŁU I ZASTOSOWANA DOMIESZKA Cała prezentowana kolekcja ceramiki została wypalona w atmosferze utleniającej, w tym wszystkie o o przełomach jednobarwnych, co stanowi świadectwo dobrze rozwiniętej umiejętności uzyskania i podtrzymania w piecu odpowiednio wysokiej temperatury wypału (Buko 1981, s. 105). Jednocześnie ich kolor, od brunatnego po ceglasty, świadczy o tym, iż naczynia te produkowane były z lokalnych glin żelazistych (Buko 1990, str. 69n). Wśród domieszki dominował drobny piasek, rzadziej zaś występował tłuczeń kamienny. 5.1.5 CHRONOLOGIA MATERIAŁÓW WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH Wyniki analizy materiałów ceramicznych z Nielbarku, kolekcji bardzo niewielkiej ilościowo i wyjątkowo silnie zniszczonej, nie uprawniają nas do bliższego określenia jej chronologii. Można jedynie założyć, iż wobec dosyć dobrej techniki produkcji naczyń oraz pojawienia się ornamentu dookolnej linii rytej, jest ona raczej późna, pomiędzy XI a XIII wiekiem. Chronologicznie może więc być tożsama zarówno z pobliskim grodziskiem (Grążewski 2009) jak i stanowiskiem Krzemieniewo XXIV (Maciszewski 2017). 5.2. BIBLIOGRAFIA Biermann F. 2005 Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Sypniewie, pw. Maków Mazowiecki [w:] Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia Warszawa Buko A. 1981 Wczesnośredniowieczna ceramika sandomierska Wrocław

58 Buko A. 1990 Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań Wrocław Chudziak W. 1991 Periodyzacja rozwoju wczesnośredniowiecznej ceramiki z dorzecza dolnej Drwęcy (VII-XI/XII w.). Podstawy procesów zasiedlania Toruń Chudziak W. Poliński D. Moszczyński W. 1997 Schemat analizy opisowej wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej, [w:] Wczesnośredniowieczny szlak handlowy z Kujaw do Prus (XI wiek). Studia i materiały. Toruń Dulinicz, M. (red.) 1998 Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w dorzeczu Słupianki, pod Płockiem. Dzieduszycki W. 2004 Średniowiecze i nowożytność, [w:] Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego Grążawski K. 2009 Ziemia Lubawska na pograniczu słowiańskopruskim w VII - XIII w. Studiom nad rozwojem osadnictwa Hołubowicz W. 1950 Garncarstwo wiejskie zachodnich terenów Białorusi Warszawa Poznań Olsztyn Toruń Hołubowicz W. 1965 Garncarstwo wczesnośredniowieczne Słowian Toruń Jaremek A. 2001 Materiały wczesnośredniowieczne ze stanowiska II w Ruścu gm. Nadarzyn, woj. mazowieckie, Światowit, tom XLIV, fasc. B Miśkiewiczowa M. 1982 Mazowsze płockie we wczesnym średniowieczu Płock Miśkiewiczowa M. 1996 Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Niewiadomej w województwie siedleckim. Warszawa

59 Rafał Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA W oparciu o pozyskany w toku prac materiał zabytkowy na stanowisku Nielbark II wydzielono 1 fazę zasiedlenia związaną z osadnictwem w późnych fazach wczesnego średniowiecza, XII/XIII w. Na podstawie analizy przestrzennej dyslokacji poszczególnych typów obiektów wydzielonych pod względem funkcjonalnym nie stwierdzono występowania strefowości w ich rozmieszczeniu, z wyjątkiem skupiska w otulinie obiektu B23-1. F plan zbiorczy, ryc. 6.1. Wspomniany wyżej obiekt stanowi zapewne centrum osadnicze na tym stanowisku. Można założyć, iż jest to, sądząc po zachowanej formie (rów dookolny, otoczona nim przestrzeń z wyraźnie zaznaczającym się wejściem), rodzaj konstrukcji obronnej, wczesnej siedziby rycerskiej lub osady jednodworczej. Przemawia za tym również otoczenie obiektu w postaci zbioru jam i dołków posłupowych będących świadectwem raczej penetracji tejże strefy niż trwałego w niej osadnictwa. Przemawia za tym również fakt, iż na całej powierzchni rozkład jam sprawia wrażenie chaotyczne i przypadkowe F plan zbiorczy. Dotyczy to wszystkich obiektów zarówno tych, które posiadają w wypełniskach materiał datujący, jak i tych, które są tego materiału pozbawione. Podobnie rzecz ma się z rozlokowaniem dołków posłupowych. Najwyraźniej są to pozostałości konstrukcji jednoelementowych związanych z gospodarczą eksploatacją terenu w sposób niebezpośrednio związany z trwałym osadnictwem. Z drugiej strony brak śladów trwałego osadnictwa w postaci wielo czasowych obiektów gospodarczych, takich jak piece, jamy zasobowe czy konstrukcje naziemne, może sugerować, iż opisywane stanowisko powstało nie w wyniku eksploatacji terenu a niejako w wyniku budowy obiektu nr B23-1. W takim razie należałoby przyjąć, iż budowy nie ukończono a sam obiekt nie został zasiedlony i użytkowany.

ryc. 6.1. 60

Nielbark II, mapa 1:5000