ARTYKUŁ REDAKCYJNY Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273 278 ISSN 1644 387X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Stomatological Association BEATA KAWALA, MARTA SZUMIELEWICZ, ANNA KOZANECKA Czy ortodonci są jeszcze potrzebni? Epidemiologia wad zgryzowo zębowych u dzieci i młodzieży w Polsce w ostatnich 15 latach Are Orthodontists Still Needed? Epidemiology of Malocclusion Among Polish Children and Teenagers in Last 15 Years Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji, Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Streszczenie Narodowy Program Ochrony Narządu Żucia w latach 1997 2001 zakładał obniżenie zachorowalności na choroby narządu żucia oraz występowania wad zgryzu przez wdrożenie programów promocji zdrowia i intensyfikację za pobiegania próchnicy i zapaleniom dziąseł. Oczekiwano 15% obniżenia odsetka dzieci i młodzieży z wadami zgry zu w stosunku do1995 r. Dane z opublikowanych w ostatnich 15 latach badań epidemiologicznych powinny umoż liwić ocenę realizacji tego założenia oraz stanowić punkt odniesienia przy tworzeniu kolejnych programów zdro wotnych umożliwiających osiągnięcie celów WHO. Celem pracy było porównanie aktualnych danych epidemiologicznych dotyczących występowania w Polsce wad zębowo zgryzowych wśród dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 15 lat. Przedstawiono dane epidemiologiczne pochodzące z badań własnych oraz 21 prac innych autorów dotyczących wad zgryzu w różnych grupach wiekowych (6., 8., 11., 12. i 18. rok życia) opublikowanych w latach 1993 2008. W związku z trudnościami w przeprowadzeniu analizy porównawczej danych przedstawia nych w poszczególnych publikacjach niemożliwa była jednoznaczna ocena zmian zachodzących w narządzie żu cia dotyczących zaburzeń zębowo zgryzowych u dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 15 lat w Polsce. Podjęto je dynie próbę interpretacji dostępnych danych: większość badań epidemiologicznych prowadzonych w ciągu ostat nich 15 lat miało charakter regionalny i dotyczyło jedynie kilku rejonów Polski, dlatego nie można jednoznacznie ocenić realizacji założeń Narodowego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach 1997 2001. Wydaje się jednak, że planowane cele odnośnie do 15% spadku wad zgryzu nie zostały osiągnięte. Brakuje ponadto jednolitych kry teriów oceny zaburzeń zgryzowo zębowych i ich klasyfikacji, co utrudnia analizę porównawczą danych uzyska nych w badaniach prowadzonych przez różnych autorów. Obserwuje się tendencję do wzrostu częstości występo wania wad zgryzowo zębowych w kolejnych grupach wiekowych. Najczęściej występującymi wadami zgryzu wg klasyfikacji Orlik Grzybowskiej są wady dotylne tyłozgryzy (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273 278). Słowa kluczowe: wady zgryzu, wady zębowe, epidemiologia. Abstract The aims of National Program of Stomatognathic System Care for years 1997 2001 were to reduce the incidences of stomatognathic system diseases and the occurrence of malocclusions due to initiation of oral health programs and intensification of caries and gingivitis prophylactic. 15% decrease in malocclusion occurrence among children and youth was expected with relation to year 1995. Epidemiological data published during last 15 years should allow to evaluate a fulfillment of the above goals as well as help to create new health programs making realization of WHO goals possible. The purpose of the article was to compare current epidemiological data concerning frequ ency of dento occlusal disorders among Polish children and youth in last 15 years. Data from own research and 21 publications of other authors about the occurrence of malocclusions in different age groups (6, 8, 11, 12, 18 year of life) published between years 1993 and 2008 were included. An evaluation of changes in stomatognathic system in dento occlusal disorders among Polish children in the last 15 years was impossible due to difficulties in compa ring data presented by different authors. An attempt of the data interpretation was done: majority of epidemiologi cal research in the last 15 years was regional and few regions were included. The realization of the goals of Natio nal Program of Stomatognathic System Care for years 1997 2001 cannot be evaluated, however, it seems that schedu
274 B. KAWALA, M. SZUMIELEWICZ, A. KOZANECKA led reduction of 15% of malocclusion was not achieved. Furthermore there is lack of straight rules of dento occlusal disorders diagnosis and their classification. The tendency of increasing frequency of dento occlusal disorders with age is observed. The most common disorders according to Orlik Grzybowska s classification are class II malocc lusions (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273 278). Key words: malocclusions, teeth disorders, epidemiology. Wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia od nośnie do zdrowia jamy ustnej na 2020 rok zosta ły sformułowane w sposób ogólny, tworząc ramy do konstruowania programów zdrowotnych na szczeblu narodowym i regionalnym. Ustalone cele i zadania nie są określone w sposób ilościowy, co pozwala na dostosowanie ich do warunków lokal nych, uwzględniając miejscowe zapotrzebowanie, priorytety, system opieki zdrowotnej oraz warunki socjalno ekonomiczne. Zalecenia WHO dotyczą w głównej mierze profilaktyki, wczesnego wykry wania i leczenia zaburzeń wad zgryzu wrodzo nych, ale odnoszą się również do: wczesnej diagnostyki i leczenia wad zgryzu znacznie upośledzających wygląd; zmniejszenia częstości występowania zabu rzeń estetyki wpływających na codzienne funkcjo nowanie i relacje społeczne; zmniejszenia liczby osób doświadczają cych trudności w żuciu, połykaniu i mówieniu/ko munikowaniu się, związanych z utratą zębów i wrodzonymi oraz nabytymi deformacjami twa rzowymi/zębowymi [1]. Szczegółowe cele zdrowia jamy ustnej do uzy skania w Polsce w 2015 r. uwzględniające wytycz ne WHO na 2020 rok odnoszą się do frekwencji próchnicy oraz częstości występowania braków zębowych w określonych grupach wiekowych, ale nie uwzględniają występowania wad zgryzu [2, 3]. W Polsce nie udało się zrealizować wytycz nych WHO na 2000 r. odnośnie do częstości wy stępowania próchnicy i najprawdopodobniej nie uda się osiągnąć periodontologicznych celów zdrowia WHO na 2010 r. [4, 5]. W założeniach Narodowego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach 1997 2001 zapisano konieczność obniże nia zachorowalności na choroby narządu żucia oraz występowania wad zgryzu przez wdrożenie programów promocji zdrowia i intensyfikację za pobiegania próchnicy i zapaleniom dziąseł. Ocze kiwano, że odsetek dzieci i młodzieży z wadami zgryzu obniży się o 15% w stosunku do 1995 roku [6]. Dane z badań epidemiologicznych opubliko wanych w ostatnich 15 latach powinny umożliwić ocenę realizacji tego założenia oraz stanowić punkt odniesienia przy tworzeniu kolejnych pro gramów zdrowotnych umożliwiających osiągnię cie celów WHO. Celem pracy było porównanie danych epide miologicznych zebranych z publikacji z lat 1993 2008 dotyczących częstości występowania w Polsce zaburzeń zgryzowo zębowych wśród dzieci i młodzieży w poszczególnych grupach wiekowych. Zebrane dane epidemiologiczne po chodzą z badań własnych oraz 21 prac innych au torów, opublikowanych w latach 1993 2009, do tyczących występowania wad zgryzu w populacji osób ogólnie zdrowych w wieku 6, 8, 11, 12 i 18 lat. Prace były wyszukiwane z wykorzystaniem przeglądarki Głównej Bibliografii Lekarskiej. Kryterium doboru publikacji była: oryginalność pracy, określona grupa wiekowa badanych, bada nia populacyjne ogólnie zdrowych dzieci i mło dzieży. Epidemiologia wad zgryzowo zębowych w populacjach lokalnych w Polsce Częstości występowania wad zgryzowo zębo wych przedstawiono w tabeli 1. Częstość wad zgryzowo zębowych w popula cji 6 latków według badań przeprowadzonych w latach 1995 1998 wynosiła od 24,2% w Biel sko Białej do 60,8% w Poznaniu [7 11]. W bada niach z 2000 r. wady te stwierdzono u 29,2% dzie ci w województwie zachodniopomorskim i 65,6% dzieci w województwie mazowieckim [12, 13]. Według danych z 2003 r. wady zgryzowo zębowe występowały u 39,4% 6 latków we Wrocławiu [14]. Porównując wyniki badań populacyjnych prowadzonych w latach 1995 1998 oraz 2000 2003, można stwierdzić, że częstość występowa nia zaburzeń zgryzowo zębowych wśród dzieci 6 letnich utrzymuje się na stałym poziomie, gdyż w obu przedziałach czasowych zaobserwowano podobną rozpiętość wyników. Częstość wad zgryzowo zębowych w grupie 8 latków oceniono w 1999 r. na 78,8% w Grudzią dzu i 60,0% w Bielsko Białej, a w 2000 r. na 34,6% w województwie zachodniopomorskim [13, 15, 16]. Według publikacji z 2006 r. wady zgryzu i wady zębowe stwierdzono odpowiednio u 37,5 i 36,1% dzieci we Wrocławiu, a według ob serwacji z 2007 r. odpowiednio u 50,1 i 25,8% dzieci w Gdyni [17, 18]. W grupie wiekowej 11 lat wady zgryzu występowały u: 76,9% dzieci w Gru
Epidemiologia wad zgryzowo zębowych u dzieci i młodzieży 275 Tabela 1. Częstość występowania wad zgryzowo zębowych (wyrażona w procentach) w poszczególnych grupach wieko wych w latach 1993 2008 Table 1. Frequency of malocclusion (in %) with age between years 1993 2008 Rok ba Wiek grupy badanej lata (Age years) dania* 6 (6 year olds) (Year of 8 (8 year olds) 11 (11 year olds) 12 (12 year olds) 18 (18 year olds) study) 1993 mazowieckie lubelskie 62,8 (180) [22] 81,0 (100) [28] 1995 Bielsko Biała Polska Polska 24,2 (70) [7] 63,7 (1860) [20,21] 66,0 (1859) [20,21] Katowice szczecińskie dolnośląskie 55,0 (70) [7] 53,3 (180) [25] 70,8 (240) [29] poznańskie poznańskie 62,2 (230) [23] 60,6 (180) [23] gdańskie gdańskie 76,1 (180) [24] 71,2 (180) [24] 1996 Szczecin 42,9 (21) [8] 1997 Poznań 60,8 (186) [9] 1998 opolskie opolskie 47,6 (353) [11] 70,9 (491) [11] Lwówek Śląski 57,0 (100) [10] 1999 Grudziądz Grudziądz Grudziądz 78,8 (33) [15] 76,9 (13) [15] 73,3 (30) [15] Bielsko Biała Lublin 60,0 (1099) [16] 62,3 (589) [19] 2000 zachodnio zachodnio zachodnio zachodnio zachodnio pomorskie pomorskie pomorskie pomorskie pomorskie 29,2 (1084) [13] 34,6 (3217) [13] 31,5 (3512) [13] 28,2 (4265) [13] 8,5 (1557) [13] mazowieckie 65,6 (128) [12] 2003 Wrocław byłe szczecińskie 39,4 (160) [14] 56,6 (120) [27] 2005 mazowieckie 66,1 (62) [26] 2006 Wrocław 37,5/36,1 Wrocław 65,0/84,0 Wrocław 58,0/100,0 (280) [17] (280) [17] (280) [17] 2007 Gdynia 50,1/25,8 (403) [18] *Dane zaznaczone kursywą przyporządkowano według daty publikacji, ze względu na brak danych dotyczących czasu badania. 39,4 Wrocław (160) 14 oznacza częstość wad zgryzowo zębowych/ miejsce prowadzenia badania/ liczebność grupy bada nej/pozycję piśmiennictwa. 65,0/84,0 Wrocław (280) 17 oznacza częstość wad zgryzu/ częstość wad zębowych/ miejsce prowadzenia badania/ liczebność grupy badanej/pozycję piśmiennictwa. dziądzu, 62,3% w Lublinie, 31,5% w wojewódz twie zachodniopomorskim i 65% we Wrocławiu [13, 15, 17, 19]. Trudno jest ocenić zmiany często ści występowania wad zgryzu w czasie wśród dzieci w wieku 8 i 11 lat. W czterech badaniach prowadzonych w różnych województwach w zbli żonym okresie czasu rozrzut częstości występowa nia wad w obu grupach wiekowych wynosił ponad 40% W kolejnych latach opublikowano jedynie dwa badania epidemiologiczne dotyczące tych grup wiekowych, a ich wyniki wśród ośmiolatków różniły się o kilkanaście procent. Analizowano w nich oddzielnie wady zgryzu i wady zębowe, podczas gdy we wcześniejszych badaniach zabu rzenia te były traktowane łącznie. W ogólnopolskim badaniu epidemiologicz nym narządu żucia z 1995 r. wady zgryzowo zę bowe stwierdzono u 63,7% 12 latków [20, 21]. Ich
276 Tabela 2. Częstość występowania wad dotylnych tyło zgryzów, wyrażona w procentach, w trzech grupach wie kowych Table 2. Frequency of class II malocclusion (in %) in three age groups 6 latki 8 latki 12 latki (6 year olds) (9 year olds) (12 year olds) 13,7/34,9 [14] 16,4/43,8 [17] 30,0/51,5 [17] 23,7/42,3 [9] 19,4/32,6 [16] 45,0/68,2 [26] 27,0/47,3 [10] 26,3/52,4 [18] 46,0/70,2 [12] 13,7/34,9 14 oznacza częstość występowania tyłozgryzów w ogólnej populacji/ częstość występowania tyłozgryzów w odniesieniu do wad zgryzu/ pozycja piśmiennictwa. częstość była różna w poszczególnych regionach Polski i wynosiła: 53,3% w dawnym wojewódz twie szczecińskim, 62,2% w poznańskim, 62,8% w warszawskim i 76,1% w gdańskim [22 25]. W badaniach z lat 1998 2000 występowanie zabu rzeń zgryzowo zębowych oceniano na 28,2% w województwie zachodniopomorskim, 70,9% w opolskim i 73,3% w Grudziądzu [11, 13, 15]. Według danych z lat 2003 2006 wady zgryzowo zębowe występowały u 56,6% populacji dzieci w wieku 12 lat z dawnego województwa szczeciń skiego, 66,1% populacji 12 latków z wojewódz twa mazowieckiego i 100% populacji dzieci w tym wieku we Wrocławiu (58% miało wadę zgryzu, 100% wady zębowe) [17, 26, 27]. W gru pie 12 latków najbardziej miarodajne wydaje się zestawienie danych z prac dotyczących byłych województw: szczecińskiego z 1995 r. i 2003 r. oraz warszawskiego z 1993 i 2005 r. Z badań tych wynika, że w ciągu 10 lat nastąpi kilkuprocentowy wzrost częstości występowania wad zgryzu w tych regionach. We wspomnianym ogólnopolskim badaniu epidemiologicznym narządu żucia z 1995 r. oce niano również frekwencję wad zgryzu w populacji młodzieży w wieku 18 lat. W tej grupie wiekowej wady zgryzowo zębowe stwierdzono u 66,0% osób [20, 21]. W dawnym województwie poznań skim częstość wad wynosiła 60,6%, w dolnoślą skim 70,8%, w gdańskim 71,2%, w lubelskim 81% [23, 24, 28, 29]. W badaniu przeprowadzo nym w 2000 r. w województwie zachodniopomor skim stwierdzono wady zgryzu u 8,5% osiemna stolatków [13]. Niemożliwe jest określenie trendu w epidemiologii wad zgryzu w grupie 18 latków, gdyż w latach 1996 2008 opublikowano tylko jed no badanie obejmujące tę grupę wiekową, brakuje więc danych, które można porównać z wynikami badań z lat 1993 i 1995. B. KAWALA, M. SZUMIELEWICZ, A. KOZANECKA Częstość występowania wad w kolejnych grupach wiekowych Analiza częstości występowania wad zgryzu w poszczególnych rejonach Polski wśród dzieci w kolejnych grupach wiekowych wykazała: w czterech regionach (Szczecin, opolskie, Wrocław, Trójmiasto) znaczny (o 10 26%), wzrost liczby wad zgryzu wśród dzieci w wieku 12 lat w stosunku do populacji 6 i 8 latków [8, 11, 14, 17, 18, 24, 25], w dwóch regionach (mazowieckie i po znańskie) niewielki (o 0,5 1,4%) wzrost liczby wad zgryzu wśród dzieci dwunastoletnich w po równaniu z sześciolatkami [9, 12, 23, 26], w dwóch regionach (województwo zacho dniopomorskie i Grudziądz) niewielki (5,5 6,4%) spadek liczby wad zgryzu wśród dzieci dwunastolet nich w stosunku do dzieci w wieku 6 i 8 lat [13, 15]. Z porównania ogólnopolskich danych epidemio logicznych wynika, że w 1995 r. częstość wad zgry zowo zębowych była o 2,4% większa wśród osiem nastolatków w porównaniu z dziećmi 12 letnimi [20, 21]. W zestawieniu natomiast danych z badań 11, 12 i 18 latków w poszczególnych rejonach kraju z lat 1993 2005 można zauważyć kilka tendencji: od kilkunastoprocentowego wzrostu w Lublinie i Wro cławiu, przez kilkustopniowy spadek w byłych woje wództwach poznańskim i gdańskim, po znaczne ob niżenie liczby wad wśród 18 latków w wojewódz twie zachodniopomorskim [13, 17, 19, 23, 24, 28, 29]. Należy podkreślić, że dane z województwa za chodniopomorskiego znacznie odbiegają od wartości uzyskiwanych we wszystkich pozostałych badaniach i trzeba je interpretować z dużą ostrożnością, gdyż autorzy publikacji nie przedstawili ani metody, ani kryteriów oceny badanych wad zgryzu. Epidemiologia wad dotylnych Autorzy dostępnych prac stosowali różną me todologię i kryteria oceny wad, przy czym w ana lizowanych publikacjach dominują dwa typy kla syfikacji: podział na wady lekkie, średnie i ciężkie według WHO oraz podział wad w stosunku do trzech płaszczyzn przestrzennych według Orlik Grzybowskiej. Obie klasyfikacje mają pewne ograniczenia. Pierwsza z nich polega na ocenie su biektywnej, druga natomiast nie uwzględnia wad zębowych oraz możliwości występowania kilku wad u jednej osoby. Utrudnia to interpretację wy ników publikowanych prac, gdyż autorzy w od mienny sposób przedstawiają częstość zaburzeń
Epidemiologia wad zgryzowo zębowych u dzieci i młodzieży 277 zgryzowo zębowych, często nie rozgraniczając w jednoznaczny sposób liczby osób, u których stwierdzono jedynie wady zębowe od liczby osób, u których nieprawidłowości zębowe towarzyszą wadom zgryzu. W analizowanych pracach najczę ściej występującą wadą zgryzu, według klasyfika cji Orlik Grzybowskiej, był tyłozgryz. Według różnych autorów stanowił 28,2 70,2% wad zgry zu wśród dzieci w wieku rozwojowym. W odnie sieniu do populacji dzieci w wieku 6 12 lat czę stość jego występowania była oceniana na 13,7 46% (tab. 2) [9 12, 14, 16 18, 26]. Analiza piśmiennictwa odnośnie do występowania tej wa dy w poszczególnych grupach wiekowych (6, 8, 12 lat) ujawnia, że najrzadziej występuje ona u dzieci 8 letnich, a najczęściej u dzieci 12 let nich. Wydaje się więc, że podczas wymiany uzę bienia odsetek wad dotylnych zwiększa się, podobnie jak liczba nieprawidłowości zębowych. Podsumowanie Według danych z piśmiennictwa badania epide miologiczne 12 letnich dzieci i 18 letniej młodzieży z roku 1995 r. stanowiły jedyny w ciągu ostatnich 15 lat projekt badawczy o zasięgu ogólnopolskim. Pozostałe badania populacyjne miały charakter re gionalny i różniły się od siebie zarówno materiałem (liczebność grupy badanej), jak i metodą (kryteria oceny, sposób klasyfikacji wad). Z tego względu analiza porównawcza danych epidemiologicznych w publikowanych pracach jest bardzo trudna. Nie można jednoznacznie ocenić zmian zachodzących w narządzie żucia dotyczących zaburzeń zębowo zgryzowych u dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 15 lat w Polsce, chociaż jest możliwa ostrożna próba interpretacji dostępnych danych. Analiza prac oryginalnych opublikowanych w latach 1993 2009 i zawartych w nich danych epi demiologicznych odnoszących się do częstości wy stępowania zaburzeń zgryzowo zębowych u dzieci i młodzieży w wieku 6, 8, 11, 12 i 18 lat pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków: 1) większość badań epidemiologicznych pro wadzonych w ciągu ostatnich 15 lat miało charak ter regionalny i dotyczyło jedynie kilku rejonów Polski. Na ich podstawie można tworzyć lokalne programy zdrowotne, ale uzyskane z nich dane są niewystarczające do konstruowania projektów o charakterze ogólnopolskim; 2) na podstawie dostępnych danych nie można jednoznacznie ocenić realizacji założeń Narodo wego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach 1997 2001, chociaż wydaje się, że planowane ce le odnośnie do 15% spadku wad zgryzu nie zosta ły osiągnięte; 3) brakuje jednolitych kryteriów oceny zabu rzeń zgryzowo zębowych i ich klasyfikacji, co utru dnia analizę porównawczą danych uzyskanych w badaniach prowadzonych przez różnych autorów; 4) dominującą tendencją w częstości występo wania wad zgryzowo zębowych jest wzrost odset ka zaburzeń w kolejnych grupach wiekowych; 5) najczęściej występującymi wadami zgryzu wg klasyfikacji Orlik Grzybowskiej są wady do tylne tyłozgryzy. Biorąc pod uwagę wzrost częstości występowa nia wad zgryzowo zębowych w kolejnych grupach wiekowych, czemu może towarzyszyć próchnica, braki zębowe, peridontopatie, zaburzenia czynno ściowe oraz wiele innych zaburzeń, w populacji osób dorosłych należy oczekiwać licznego grona pa cjentów wymagających złożonego i kosztownego leczenia interdyscyplinarnego. Uwzględniając za leżności między zaburzeniami zgryzowo zębowymi a innymi patologiami w narządzie żucia, wydaje się, że profilaktyka, wczesna diagnostyka i leczenie wad zgryzu mogłyby okazać się pomocne w osiąganiu celów zdrowia jamy ustnej i powinny być uwzglę dnione w ministerialnym Programie poprawy opie ki stomatologicznej nad dziećmi i młodzieżą, którego wdrożenie jest jednym z zadań Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007 2015. Piśmiennictwo [1] HOBDELL M., PETERSEN P.E., CLARCKSON J., JOHNSON N.: Global goals for oral health 2020. Int. Dent J. 2003, 53, 285 288. [2] ADAMOWICZ KLEPALSKA B., WIERZBICKA M., STRUżYCKA I.: Założenia i cele zdrowia jamy ustnej w kraju na lata 2006 2020. Czas. Stomat. 2005, 58, 457 460. [3] Narodowy Program Zdrowia na lata 2007 2015. Załącznik do uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 ma ja 2007 r. [4] BANACH J.: Co z realizacją periodontologicznych celów zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia do 2010 r. w Pol sce? Dent. Med. Probl. 2002, 39, 9 12. [5] WIERZBICKA M., KACZMAREK U.: Trend choroby próchnicowej u 12 letnich dzieci na podstawie badań monitorin gowych stanu zdrowia jamy ustnej. Czy polskie dzieci mają szansę na osiągnięcie narodowego i europejskiego ce lu zdrowia jamy ustnej? Dent. Med. Probl. 2009, 46, 149 157. [6] WIERZBICKA M., ADAMOWICZ KLEPALSKA B., PIEKARCZYK J., PISULSKA OTREBA A., SPIECHOWICZ E., ZIĘTEK M.: Narodowy program ochrony narządu żucia w okresie 1997 2001. Czas. Stomat. 1999, 52, 271 278.
278 B. KAWALA, M. SZUMIELEWICZ, A. KOZANECKA [7] DOELLINGER R., GOŁBA ŚWIDER M., GRZESIEWSKA K.: Ocena stanu uzębienia mlecznego i stałego oraz warunków zgryzowych u dzieci 6 letnich z woj. katowickiego i bielsko bialskiego badania porównawcze. Magazyn Sto mat. 1998, 8, 4, 22 25. [8] SKOMRO P., ZIEMBA Z.: Stan zgryzu i potrzeby w zakresie leczenia ortoodntycznego u dzieci jednej ze szkół pod stawowych Szczecina. Czas. Stomat. 1998, 51, 277 281 [9] BIEDZIAK B., KURZAWSKI M., POSPIESZYŃSKA M.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci przedszkolnych w Poznaniu. Pozn. Stomat. 1998, 25, 177 184. [10] KANTOR B., WARYCH B.: Analiza wad zgryzu i typu ząbkowania u dzieci 6 7 letnich z Lwówka Śląskiego. Ma gazyn Stomat. 2000, 10, 48 50. [11] GRZYBOWSKA SUBTELNA J., PISULSKA OTRĘBA A.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci i młodzieży woje wództwa opolskiego. Czas. Stomat. 2001, 54, 51 56. [12] ZADURSKA M., PIEKARCZYK B., MARCZYŃSKA M., KOCHANEK A., MASZEWSKA M., RASAŁA A., ZAKRZEWSKA M.: Badania epidemiologiczne wad zgryzu i zaburzeń funkcji układu mięśniowo stawowego u dzieci w wieku przed szkolnym. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 2001, 34, 11 13. [13] MYŚLIWIEC L., BUCZKOWSKA RADLIŃSKA J., TARHONI M., SZUMIGALSKA KOZAK J.: Lecznicze potrzeby stomatolo giczne u dzieci i młodzieży z województwa zachodniopomorskiego. Zdr. Publ. 2004, 114, 189 192. [14] KAWALA B., BABIJCZUK T, CZEKAŃSKA A.: Występowanie dysfunkcji, parafunkcji i wad narządu żucia u dzieci w wieku przedszkolnym. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 319 325. [15] ŻYSKO CHRIST D.: Ocena stanu jamy ustnej dzieci 7 12 i 14 letnich w Szkole Podstawowej nr 2 w Grudziądzu. Magazyn Stomat. 2001, 11, 5, 24 28. [16] TRUSZEL M., ROZTOCZYŃSKA A., BECKER K.: Stan uzębienia dzieci 8 letnich w Bielsku Białej. Magazyn Stomat. 2002, 12, 7 8, 12 15. [17] KAWALA B.: Zmiany w narządzie żucia nieleczonych ortodontycznie mieszkańców Dolnego Śląska w odległych i współczesnych klinicznych badaniach porównawczych [rozprawa habilitacyjna], Akademia Medyczna, Wrocław 2006. [18] ONOSZKO M., WOJTASZEK SłOMIŃSKA A., ROSNOWSKA MAZURKIEWICZ A.: Występowanie wad zgryzu u 8 i 9 let nich dzieci z terenu Gdyni. Czas. Stomat. 2007, 60, 195 201. [19] KOMOROWSKA A.: Relacje między potrzebą a zapotrzebowaniem na leczenie ortodontyczne. Ortod. Współ. 1999, 1, 5 10. [20] JAŃCZUK Z.: Stan narządu żucia polskiej populacji. Nowa Stomat. 1997, 3, 45 49. [21] SUSZCZEWICZ A, LISIECKA K.: Stan zgryzu populacji 12 i 18 latków w Polsce w 1995 roku. Przegl. Stomat. Wie ku Rozw. 2001, 35 36, 20 23. [22] GORDON A., JANICHA J., REMISZEWSKI A., WACIŃSKA DRABIŃSKA M., TURSKA A., PERENDYK J.: Ocena warunków zgryzowych i stawów skroniowo żuchwowych u dzieci 7 i 12 letnich badania porównawcze. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1995, 10, 2, 34 38. [23] BORYSEWICZ LEWICKA M., CHŁAPOWSKA J., KRUSZYŃSKA ROSADA M., ŚNIATAŁA R.: Występowanie wad zgryzu u dzieci i młodzieży w wieku 12 i 18 lat województwa poznańskiego. Pozn. Stomat. 1995 1996, 129 135. [24] EMERICH POPLATEK K., ADAMOWICZ KLEPALSKA B., KACZMARCZYK J., MARASZKIEWICZ KULESZA M.: Stan zgryzu populacji w wieku rozwojowym z województwa gdańskiego. Czas. Stomat. 1999, 52, 301 306. [25] ROJEK R., LISIECKA K., SUSZCZEWICZ A.: Stan zgryzu szczecińskich 12 latków na podstawie badań epidemiolo gicznych. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 2001, 35 36, 31 34. [26] ZADURSKA M., PIEKARCZYK B., KOCHANEK A., MARCZYŃSKA M., MASZEWSKA M., RASAŁA A., ZAKRZEWSKA M.: Wady zgryzu i zaburzenia funkcji układu mięśniowo stawowego u dzieci w wieku 10 13 lat. Ortop. Szczęk. Ortod. 2005, 2, 14 17. [27] ROJEK R., LISIECKA K.: Analiza stanu zgryzu 12 latków w dawnym województwie szczecińskim w latach 1987 2003. Magazyn Stomat. 2009, 19, 1, 20 23. [28] MIELNIK BŁASZCZAK M., DUDZIK A., BOROWSKA M.: Ocena stanu narządu żucia u młodzieży w wieku 16, 17 i 18 lat. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1993, 1 2, 39 41. [29] MALEPSZY A., NOWAK MALINOWSKA H., KACZMAREK U.: Wybrane parametry stanu zdrowia narządu żucia 18 let niej młodzieży województwa dolnośląskiego. Wrocł. Stomat. 2000, 38, 103 109. Adres do korespondencji: Beata Kawala Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji AM we Wrocławiu ul. Krakowska 26 50 425 Wrocław tel.: +48 71 784 02 99 e mail: ws 3@stom.am.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 18.06.2009 r. Zaakceptowano do druku: 13.07.2009 r. Received: 18.06.2009 Accepted: 13.07.2009