AUTOR: Arkadiusz Kamiński KL. I, SEMESTR I TECHNIKUM ROLNICTWA SZKOŁA: NIEPUBLICZNA SZKOŁA POLICEALNA W STASZOWIE (uprawnienia szkoły publicznej) Temat z produkcji zwierzęcej NARZĄDY ZMYSŁÓW: UCHO Staszów, dn. 20.08.2008r. 1
UCHO JAKO NARZĄD SŁUCHU I RÓWNOWAGI. Definicja słuchu. SŁUCH, zmysł słuchu, zdolność odbioru przez zwierzęta i człowieka dźwięku; umożliwia porozumiewanie się osobników, u człowieka jest niezbędny do prawidłowego kształtowania mowy; narządem słuchu u kręgowców jest ucho; rolą ucha zewn. jest skupianie fal dźwiękowych przez małżowinę uszną i kierowanie ich przez przewód słuchowy zewn. do błony bębenkowej; drgania słupa powietrza w tym przewodzie udzielają się błonie bębenkowej, stąd przenoszą się na 3 kosteczki słuchowe w uchu środk. i dochodzą do błony okienka owalnego ślimaka w uchu wewn.; ruchy tej błony wymuszają drgania endolimfy i perylimfy płynów wypełniających ślimak; drgania endolimfy przenoszą się na błonę podstawową, na której spoczywa narząd Cortiego utworzony z komórek rzęsatych receptorowych komórek słuchowych; powstałe pod ich wpływem impulsy zostają przekazane nerwem słuchowym do podkorowych ośrodków słuchu, skąd biegną do ośrodków korowych w płacie skroniowym kory mózgowej. Kodowanie częstotliwości dźwięku jest wynikiem działania 2 mechanizmów; pierwszy polega na tym, że drgania o małej częstotliwości (odpowiadające tonom niskim) obejmują duże fragmenty błony podstawowej narządu Cortiego, a drgania o wysokiej częstotliwości (odpowiadające tonom wysokim) zostają wytłumione w początkowym odcinku błony; istotą drugiego mechanizmu są właściwości rezonansowe błony, które powodują, że pod wpływem dźwięków o określonych wysokościach silniej drgają określone odcinki błony; impulsy wywołane tonami o różnych wysokościach dochodzą do różnych części okolicy słuchowej kory mózgowej Definicja ucha. UCHO, narząd statyczno-słuchowy, narząd przedsionkowoślimakowy, narząd zmysłowy kręgowców stanowiący siedlisko zmysłu równowagi i zmysłu słuchu; część słuchowa ucha jest filogenetycznie młodsza i wywodzi się z części stat.; receptory obu zmysłów mieszczą się w strukturze zw. błędnikiem błoniastym, obrośniętym kostną lub chrzęstną ścianą puszki mózgowej; stanowi on tzw. ucho wewnętrzne; w przebiegu ewolucji pojawiają się jako narządy pomocnicze ucho środkowe i ucho zewnętrzne. U ssaków i człowieka ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewn. (u człowieka dł. ok. 35 mm), wysłanego zmodyfikowaną skórą zawierającą gruczoły woskowinowe (woskowina). Błona bębenkowa oddziela przewód od jamy bębenkowej, która wraz z trąbką słuchową, łączącą ją 2
z gardłem, tworzy ucho środkowe; jama bębenkowa, niewielka komora wypełniona powietrzem, wysłana błoną śluzową, zawiera łańcuch 3 kosteczek słuchowych, rozciągający się między błoną bębenkową a okienkiem owalnym (okienkiem przedsionka), prowadzącym do błędnika ucho wewnętrzne błędnik błoniasty, układ pęcherzyków i przewodów wypełnionych płynem (śródchłonką, endolimfą) leży w wydrążeniu kości skroniowej, tzw. błędniku kostnym, który jest jakby powiększonym nieco odlewem błędnika błoniastego; ich ściany oddziela szczelinowata przestrzeń wypełniona płynem (przychłonką, perylimfą); w błędniku błoniastym rozróżnia się: woreczek, łagiewkę (objęte rozszerzeniem błędnika kostnego, tzw. przedsionkiem) i łączące się z łagiewką 3 przewody półkoliste części zawierające receptory zmysłu równowagi, oraz odchodzący z woreczka spiralnie skręcony przewód ślimakowy (ślimak), w którym są zawarte receptory słuchowe (Cortiego narząd). Ucho pozostałych kręgowców ma budowę prostszą; nie występuje u nich ucho zewnętrzne, jedynie gady i ptaki mają zewn. przewód słuchowy; ucho środkowe pojawia się u płazów; jama bębenkowa u płazów, gadów, ptaków zawiera tylko 1 kostkę słuchową. Błędnik błoniasty jest zbud. podobnie jak u ssaków (z wyjątkiem przewodu ślimakowego), u ryb odgrywa gł. rolę narządu równowagi, jako narząd słuchu działa w połączeniu z tzw. narządem Webera. CHOROBY UCHA. Do najczęściej spotykanych schorzeń należą zapalenia (różnych części ucha) wywoływane przez drobnoustroje, uszkodzenia powodowane przez urazy mech. i akust., także przez leki ototoksyczne lub alkohol; typowe objawy: ból, wyciek z ucha, podwyższona temperatura, zawroty głowy, w różnym stopniu pogorszenie słuchu; ostre zapalenie ucha środkowego występuje często u dzieci, jako powikłanie ostrych stanów zapalnych górnych dróg oddechowych lub chorób zakaźnych; przewlekłe zapalenie ucha środkowego przebiega łagodnie, nie leczone prowadzi do stopniowego upośledzania słuchu; niezapalne choroby ucha to: otoskleroza, choroba Ménière'a, głuchota. OTOSKLEROZA [gr.], choroba o nieustalonej przyczynie, polegająca na unieruchomieniu strzemiączka (III kosteczki słuchowej) w niszy okienka owalnego, przez tkankę przypominającą kość; prowadzi do upośledzenia słuchu, często obustronnego i szumów usznych; częściej występuje u kobiet; leczenie mikrochirurgiczne zastąpienie unieruchomionego strzemiączka protezką przenoszącą drgania akust. do płynów ucha wewn. (stapedektomia). 3
MÉNIÈRE'A CHOROBA, choroba ucha wewn. o nieustalonej przyczynie; objawia się atakami zawrotów głowy, upośledzeniem słuchu i szumem w chorym uchu pogłębiającymi się przy kolejnych napadach choroby; atakom towarzyszą silne zaburzenia równowagi, oczopląs, wymioty (trwające od kilku do kilkunastu godz.); objawy te są spowodowane zaburzeniem w krążeniu endolimfy, z nadciśnieniem wyzwalającym napad choroby i prowadzącym do stopniowej destrukcji komórek zmysłu słuchu i zmysłu równowagi; opisana 1861 przez lekarza franc. P. Ménière'a. Rysunek 1. Ucho, budowa. 4
Rysunek 2. Budowa ucha. Rysunek 3. Ucho zewnętrzne 5
Rysunek 4. Ucho, przekrój w płaszczyźnie czołowej Rysunek 5. Kosteczki słuchowe 6
Rysunek 6. Ucho wewnętrzne 7
Rysunek 7. Budowa i strefy ucha Definicja kosteczek słuchowych. KOSTECZKI SŁUCHOWE, kostki słuchowe, kostki w jamie bębenkowej ucha, przenoszące drgania błony bębenkowej do ucha wewn.; u ssaków występują 3 kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko, strzemiączko, połączone ze sobą stawowo; z błoną bębenkową łączy się młoteczek, strzemiączko zamyka tzw. okienko owalne, położone w ścianie oddzielającej jamę bębenkową od ucha wewn.; u kręgowców niższych występuje jedna kosteczka słuchowa. Nazwy kosteczek słuchowych pochodzą od kształtu kosteczek. Wchodzą w skład ucha środkowego. Są to: KOWADEŁKO, STRZEMIĄCZKO i MŁOTECZEK. 8
ROLA POSZCZEGÓLNYCH KOSTECZEK SŁUCHOWYCH: MŁOTECZEK, anat. jedna z 3 kosteczek słuchowych ssaków i człowieka; łączy się z błoną bębenkową, dotyka błony bębenkowej; KOWADEŁKO, anat. jedna z 3 kosteczek słuchowych (środkowa) ssaków i człowieka. STRZEMIĄCZKO, jedna z 3 kosteczek słuchowych ssaków; łączy się z kowadełkiem i zamyka otwór okienka owalnego w ścianie między jamą bębenkową i uchem wewnętrznym, dotyka błony przysłaniającej wejście do ucha środkowego. ROLA POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW TWORZĄCYCH UCHO. ELEMENT UCHA MAŁŻOWINA USZNA PRZEWÓD SŁUCHOWY BŁONA BĘBENKOWA KOSTECZKI SŁUCHOWE DZIAŁANIE FIZJOLOGICZNE (ROLA BIOLOGICZNA, FUNKCJA BIOLOGICZNA) UCHO ZEWNĘTRZNE ODBIERANIE FAL DŹWIĘKOWYCH I KIEROWANIE ICH DO PRZEWODU SŁUCHOWEGO, BIEGNĄCEGO W OBRĘBIE KOŚCI SKRONIOWEJ CZASZKI. PRZEWÓD SŁUCHOWY POKRYTY JEST CIENKĄ WARSTWĄ SKÓRY, ZAWIERAJĄCEJ DUŻĄ LICZBĘ GRUCZOŁÓW ŁOJOWYCH, KTÓRE PRODUKUJĄ TZW. WOSKOWINĘ GĘSTĄ WYDZIELINĘ CHRONIĄĆĄ WNĘTRZE UCHA PRZED DOSTANIEM SIĘ OBCYCH CIAŁ. ELASTYCZNA MEMBRANA PRZENOSZĄCA DRGANIA NA KOSTECZKI SŁUCHOWE, ZNAJDUJE SIĘ NA WEWNĘTRZNYM KOŃCU PRZEWODU SŁUCHOWEGO; WRAZ Z KOSTECZKAMI SŁUCHOWYMI I TRĄBKĄ SŁUCHOWĄ (TRĄBKA EUSTACHIUSZA) TWORZY UCHO ŚRODKOWE UCHO ŚRODKOWE SĄ TO: MŁOTECZEK, KOWADEŁKO, STRZEMIĄCZKO. KOSTECZKI TE SĄ POŁĄCZONE STAWOWO 9
TRĄBKA SŁUCHOWA (TRĄBKA EUSTACHIUSZA) ŚLIMAK KANAŁY PÓŁKOLISTE NERW SŁUCHOWY I PRZENOSZĄ ORAZ WZMACNIAJĄ DRGANIA Z BŁONY BĘBENKOWEJ DO UCHA WEWNĘTRZNEGO. PRZEWÓD (U CZŁOWIEKA DŁ. OK. 36 MM) ŁĄCZĄCY JAMĘ BĘBENKOWĄ UCHA Z JAMĄ GARDŁA; SŁUŻY GŁ. DO WYRÓWNYWANIA CIŚNIENIA W JAMIE BĘBENKOWEJ Z CIŚNIENIEM ATMOSF. (PODCZAS OTWIERANIA SIĘ SŁUCHOWEJ TRĄBKI PRZY PRZEŁYKANIU); OPISANA W XVI W. PRZEZ B. EUSTACHIEGO. UCHO WEWNĘTRZNE JEST BŁONIASTĄ, ŚLIMAKOWATO ZWINIĘTĄ I ŚLEPO ZAKOŃCZONĄ RURKĄ. W JEGO WNĘTRZU ZNAJDUJĄ SIĘ LICZNE KOMÓRKI ZMYSŁOWE, ZWANE KOMÓRKAMI RZĘSATYMI. ZAWIERA ENDOLIMFĘ (PŁYN DRAŻNIĄCY NEURONY W NARZĄDZIE CORTIEGO WŁAŚCIWYM NARZĄDZIE SŁUCHU). TRZY RURKOWATE PRZEWODY USTAWIONE PROSTOPADLE DO SIEBIE, ZAWIERAJĄCE ENDOLIMFĘ (W NIEJ ZANURZONE SĄ OTOLITY KRYSZTAŁKI WĘGLANU WAPNIA), W ZALEŻNOŚCI OD USTAWIENIA CIAŁA OTOALITY POBUDZAJĄ RECEPTORY RÓWNOWAGI. POŁOŻENIE KANAŁÓW PÓŁKOLISTYCH: JEDEN LEŻY W PŁASZCZYŹNIE POZIOMEJ, DRUGI CZOŁOWEJ, TRZECI ZAŚ STRZAŁKOWEJ. PRZEWODZI BODŹCE MECHANICZNE I ZAMIENIA JE NA IMPUSLY NERWOWE TE IMUPLSY NERWOWE DOCIERAJĄ DO ODPOWIEDNIEGO OŚRODKA ZNAJDUJĄCEGO SIĘ W PŁACIE CZOŁOWYM KORY MÓZGOWEJ. Pojęcie endolimfy. ENDOLIMFA, śródchłonka, płyn wypełniający błędnik błoniasty ucha; przekazuje dochodzące do niego drgania receptorowi słuchu, narządowi Cortiego. 10
*** EWOLUCJA UCHA U POSZCZEGÓLNYCH GROMAD ZWIERZĄT. Gromada Ucho wewnętrzne Ucho środkowe Ucho zewnętrzne Kręgouste 2 kanały półkoliste Ryby 3 kanały półkoliste Płazy Gady i ptaki Ssaki 3 kanały półkoliste błędnik: błędnik z trzema kanałami półkolistymi. Rola to reagowanie na doprowadzone bodźce akustyczne i na zmiany położenia w przestrzeni, przekazywanie podrażnień nerwami do mózgu jedna kosteczka słuchowa, strzemiączko, powstałe z II łuku skrzelowego (gnykowego) po raz pierwszy młoteczek i kowadełko (powstałe z I łuku skrzelowego i kości stawowej i kwadratowej), obecne również strzemiączko. Rola: przeniesienie drgań do płynu ucha wewnętrznego, wyrównanie ciśnień przez połączenie z gardzielą (trąbka Eustachiusza) małżowina uszna, zewnętrzny przewód słuchowy (wydzielanie i naprowadzanie fal dźwiękowych, przewodzenie i skupienie fal słuchowych na kostki słuchowe Literatura: 1. J. Grzegorek, A. Jerzmanowski, K. Spalik, K. Staroń, Biologia. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum. Kształcenie w zakresie podstawowym, pod redakcją A. Jerzmanowskiego, WSiP, Warszawa 2002, Wydanie trzecie zmienione. 2. A. Czubaj, J. Grzegorek, A. Jerzmanowski, H. Rebandel, R. Skoczyłaś, K. Skwarło Sońta, J. Sotowska Brochocka, K. Spalik, K. Staroń, T. 11
Umiński, Biologia cz. 3 dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum. Kształcenie w zakresie rozszerzonym. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum pod redakcją K. Spalika, WSiP, Warszawa 2004, Wydanie pierwsze. Źródła: Encyklopedia PWN Biologia płyta CD. Hasła: Definicja słuchu. SŁUCH, zmysł słuchu. Definicja ucha. UCHO, narząd statyczno-słuchowy, narząd przedsionkowoślimakowy. CHOROBY UCHA. OTOSKLEROZA. MÉNIÈRE'A CHOROBA. Definicja kosteczek słuchowych. KOSTECZKI SŁUCHOWE, kostki słuchowe. Pojęcie endolimfy. ROLA POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW TWORZĄCYCH UCHO: Ucho ZEWNĘTRZNE: małżowina uszna, przewód słuchowy, błona bębenkowa. Ucho ŚRODKOWE: KOSTECZKI SŁUCHOWE, TRĄBKA SŁUCHOWA (TRĄBKA EUSTACHIUSZA). Ucho wewnętrzne: ŚLIMAK, KANAŁY PÓŁKOLISTE, NERW SŁUCHOWY. EWOLUCJA UCHA U POSZCZEGÓLNYCH GROMAD ZWIERZĄT opracowanie pani mgr A. Obcowskiej. 12