Partnerstwo Ponadnarodowe Life and Work Projekt PIW EQUAL Partnerstwo Rodzina Równość Praca

RÓWNOWAGA śycia ZAWODWEGO I RODZINNEGO W OPINII RESPONDENTÓW Z CZTERECH KRAJÓW (POLSKA, GRECJA, FRANCJA, HISZPANIA) Partnerstwo Ponadnarodowe Life and Work Projekt PIW EQUAL Partnerstwo Rodzina Równość Praca

2 1. Kwestia godzenia pracy zawodowej z Ŝyciem rodzinnym w świetle literatury Problem łączenia pracy zawodowej z Ŝyciem rodzinnym jest w ostatnich latach przedmiotem coraz większego zainteresowania badaczy z róŝnych dziedzin, ze względu na istotne znaczenie, zarówno ekonomiczne, jak i społeczne. Wszak kaŝde społeczeństwo opiera się na podziale pracy i dopóki zwycięŝała tradycja, nakazująca kobiecie opiekę nad dziećmi i domem problem ten moŝna było pomijać. W momencie jednak kiedy Ŝycie współczesnych kobiet przestało się ograniczać tylko do sfery prywatnej rodziny, domu i dzieci i na równi z męŝczyznami zaczęły uczestniczyć w rynku pracy i zarabianiu pieniędzy, kwestia powiązania pracy z Ŝyciem pozazawodowym nabrała kluczowego znaczenia. Konieczna stała się bowiem renegocjacja tradycyjnego kontraktu płci opartego na patriarchalnych wzorcach, a rozumianego jako szereg jawnych i ukrytych zasad, które determinują relacje między płciami, przydzielając kobietom i męŝczyznom inny zakres pracy, inne powinności i zobowiązania oraz przypisując im róŝną wartość (Grabowska (red.) 2002: 93; por. takŝe Walczewska 1999: 92-97). Oznacza to, Ŝe przemiany współczesnego świata zanegowały zasadność poglądu, iŝ to róŝnice biologiczne decydują o odmienności ról płciowych, które kobiety i męŝczyźni pełnią w społeczeństwie. Dotychczasowe przekonanie o tym, iŝ podstawowy sposób wyjaśniania zjawiska przydzielania ról kobietom i męŝczyznom musi odwoływać się do faktu, iŝ rodzenie i opiekowanie się dziećmi ustanawia silny i nieodwołalny prymat związku matki z małym dzieckiem (Parsons 1955: 23) zostało podwaŝone. Prymat ten nie oznacza bowiem, Ŝe męŝczyzna, który jest zwolniony z tych biologicznych funkcji, powinien specjalizować się w działaniach alternatywnych (zorientowanych na role zawodowe) (Parsons 1955: 23), wykluczając tym samym kobiety z działalności w sferach bardziej prestiŝowych i związanych z władzą. O tym, Ŝe praca zawodowa pozwala sprawować kontrolę nad kluczowymi zasobami w Ŝyciu gospodarczym, politycznym i społecznym wiedzą bowiem same kobiety. Udowodniły to badania Henryka Domańskiego, który w swojej ksiąŝce pt. Zadowolony niewolnik idzie do pracy, stwierdza: zdaniem samych kobiet, aktywność zawodowa przynosi im większy prestiŝ, niŝ rola pani domu zamkniętej w kręgu spraw związanych z rodziną i wychowaniem dzieci. Tak więc, przywiązują one wagę do podziału ról na dom i pracę! (Domański 1999: 6). Potwierdzają to równieŝ wyniki badań przeprowadzonych w Polsce w 1993 i 1996 roku. W surveyach tych, zrealizowanych przez Centrum Badania Opinii

3 Społecznej (CBOS) zapytano losowo dobrane reprezentantki dorosłych kobiet czy w naszym społeczeństwie bardziej szanowana jest: (i) kobieta pracująca zawodowo, (ii) gospodyni domowa, kobieta niepracująca zawodowo czy teŝ (iii) nie ma pomiędzy nimi róŝnicy. Zdecydowanie stwierdzono, Ŝe najbardziej szanowana jest kobieta pracująca zawodowo, przy czym opinię o wyŝszym prestiŝu kobiet pracujących zadeklarowało w 1993 roku 48,2% ankietowanych, a tylko 3,2% wyraziło pogląd, Ŝe gospodyni domowa cieszy się większym powaŝaniem. Trzy lata później juŝ 70,2% kobiet wyraziło przekonanie, Ŝe praca zawodowa wiąŝe się z większym prestiŝem, i tylko 2,3% podtrzymało opinię, Ŝe większym szacunkiem cieszą się gospodynie domowe (Domański 1999: 15-16). Dynamika tych zmian poglądów zasługuje na szczególną uwagę. Świadczyć to moŝe o tym, Ŝe kobiety cenią pracę zawodową w większym stopniu niŝ mogłoby się to wydawać, a ich obecność na rynku pracy nie podlega juŝ dyskusji i chęć uczestnictwa w nim będzie pobudzana nie tylko ze względu na prestiŝ, ale równieŝ z powodów ekonomicznych. Jak pisze Henryk Domański: Oczywiste, Ŝe kobiety potrzebują własnych pieniędzy, ale bezpośrednia satysfakcja z zarobków jest równieŝ wartością samą w sobie (<<lubię pomyśleć, ze ja równieŝ przynoszę jakieś pieniądze do domu>>). Własne dochody podnoszą samoocenę i dają poczucie władzy oparte na bardziej wymiernych podstawach niŝ zarządzanie domem (Domański 1999: 17). Zwykło się zatem przyjmować, Ŝe działalność na rzecz gospodarstwa domowego ma, generalnie rzecz biorąc, niŝszy prestiŝ niŝ działalność zawodowa, mimo, Ŝe jest uznawana za niezbędną przez wszystkie społeczeństwa, poniewaŝ prokreacja i wychowanie dzieci są podstawowymi funkcjami, nieodzownymi dla utrzymania i trwania grup (Wrzochalska 2003: 7). Pozycję społeczną wyznacza zatem praca zawodowa, która stanowi nie tylko źródło utrzymania i niezaleŝność finansową, ale oznacza równieŝ pozarodzinne relacje społeczne i moŝliwość decydowania o własnym losie (Kawczyńska-Butrym 2004: 42). Praca zawodowa sprzyja równieŝ demontaŝowi tradycyjnego modelu Ŝycia rodzinnego. Nie ulega jednak wątpliwości, Ŝe nawet wtedy, kiedy kobieta i męŝczyzna w rodzinie są zatrudnieni poza domem, największy cięŝar pracy niezarobkowej spada na barki kobiet. Na przykład w większości państw Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) kobiety są średnio o 7 28% bardziej obciąŝone pracą niŝ męŝczyźni. Prawdopodobnie stanowi to rezultat rodzinnego środowiska władzy, w którym czasu nie traktuje się jako kluczowego zasobu. Tak jak w przypadku innych zasobów, członkowie egalitarnego i demokratycznego gospodarstwa domowego powinni wspólnie decydować o tym, kto, gdzie i w jaki sposób będzie spędzać czas, tak aby było to jak najkorzystniejsze dla wszystkich zainteresowanych. Co więcej, jeŝeli czas nie zostanie uznany za waŝny zasób,

4 wkład, jaki wnoszą kobiety w pracę niezarobkową prawdopodobnie nie zostanie doceniony w gospodarstwie domowym, co moŝe niesprawiedliwie zmniejszyć ich moc decyzyjną (Neimanis 2006:56). Zwłaszcza, Ŝe cechy przypisywane kobietom i męŝczyznom są wyrazem przekonania, iŝ domeną kobiet jest dbanie o dobro innych ludzi (cechy ekspresyjne lub prospołeczne), podczas gdy męŝczyźni są asertywni i potrafią sprawować skuteczną kontrolę (cechy instrumentalne lub sprawcze). MęŜczyzn postrzega się zatem jako silniejszych i bardziej aktywnych, przejawiających silną potrzebę sukcesu, dominacji, autonomii i agresji; a kobiety jako osoby dąŝące do nawiązywania więzi (afiliacji), zajmujące się wychowaniem i przejawiające potrzebę szacunku (Wojciszke 2002: 360). Istotne jest równieŝ to, ze owe stereotypy wykazują zadziwiającą trwałość w czasie i przestrzeni (Wojciszke 2002: 360). Udowadniają to międzynarodowe badania przeprowadzone przez Williamsa i Besta w 1982 roku. Okazało się, Ŝe we wszystkich badanych kulturach istnieją podobne stereotypy płci, dotyczące róŝnych cech określanych jako kobiece, a związanych przede wszystkim z uczciwością, ciepłem, wraŝliwością, opiekuńczością, zdolnością do poświęceń, uległością lub nazywanych jako męskie związanych z pewnością siebie, skłonnością do ryzyka, niezaleŝnością, agresywnością, kompetencją, racjonalnością (Raport nr 29205: 7). Takie stereotypowe postrzeganie ról męskich i kobiecych powoduje, Ŝe często niemal cały cięŝar obowiązków domowych spoczywa na kobiecie, a w rezultacie wpływa na ich niekorzystną pozycję na rynku pracy. W raporcie Banku Światowego czytamy, iŝ w Polsce głównym ograniczeniem kariery zawodowej kobiet jest fakt, iŝ muszą one łączyć pracę zawodową z obowiązkami rodzinnymi, zwłaszcza w zakresie oczekiwań społecznych dotyczących roli kobiety jako matki i opiekunki osób starszych (Raport nr 29205: 10). Potwierdzeniem tego faktu są równieŝ badania socjologiczne przeprowadzone w Polsce na zlecenie Instytutu Socjologii i Filozofii Polskiej Akademii Nauk. Dowodzą one, Ŝe największa odpowiedzialność za zapewnienie opieki w licznych rodzinach spoczywa przede wszystkim na barkach kobiet (Tarkowska 2000: 260 288). DuŜy udział w takim stanie rzeczy mają procesy socjalizacji, poprzez które obie płcie edukowane są w kierunku róŝnych celów i wartości Ŝyciowych z odpowiadającymi im róŝnymi standardami doskonałości, mają róŝne motywacje osiągnięć i czego innego oczekują od przyszłości (Tchórzewska 1998: 35). Skutkiem tego kobiety mogą podejmować próby łączenia pracy w domu z pracą zawodową lub długotrwale wyłączyć się z Ŝycia zawodowego. W opinii badaczy często jednak próba godzenia przez kobietę obowiązków zawodowych i rodzinnych wiąŝe się z kosztami dla rodziny i samej kobiety oraz niską efektywnością pracy. Natomiast długotrwałe wyłączenie powoduje dezaktualizację kwalifikacji oraz trudności firmy związane z zapewnieniem

5 zastępstwa za pracownika nieobecnego w pracy. Oddziaływanie tych obiektywnych skutków utrwala stereotypy społeczno-kulturowe, będące podłoŝem kształtowania się subiektywnych czynników utrudniających godzenie Ŝycia zawodowego i rodzinnego (Sadowska-Snarska 2005: 26). Do subiektywnych czynników (nie wynikających z norm prawnych ani ograniczeń organizacyjnych) zaliczono: 1) niską aktywność męŝczyzn w pełnieniu obowiązków rodzinnych 2) niski poziom wykorzystania elastycznych form organizacji pracy 3) niedostosowanie do potrzeb pracujących rodziców systemu opieki nad dziećmi (Sadowska-Snarska 2005: 26). WyŜej wymienione grupy czynników zostały sformułowane na podstawie polskich doświadczeń, ale ich zasięg wydaje się uniwersalny. Jak wynika z wielu badań, na skutek tradycyjnych przekonań i niekorzystnych stereotypów oraz nadmiernego obciąŝenia kobiet obowiązkami rodzinnymi są one mniej cenionymi pracownikami bowiem pracodawca nie moŝe liczyć na ciągłość ich pracy i wysokie zaangaŝowanie w firmie, co powoduje, Ŝe kobiety otrzymują niŝsze wynagrodzenia i zajmują niŝsze stanowiska ((Sadowska-Snarska 2005: 26). I bynajmniej taki pogląd nie jest nieuzasadniony. Wyniki badań wyraźnie mówią, iŝ kobietom w krajach uprzemysłowionych zajęcia domowe zajmują średnio od 27 do 33,8 godzin tygodniowo. Co więcej badania wykazują największą nierównomierność rozkładu obowiązków domowych w związkach partnerskich posiadających dzieci w wieku poniŝej siedmiu lat. MęŜczyźni wtedy <<uciekają w pracę>>, a kobiety - ograniczają ją. W efekcie młodzi Szwedzi na przykład poświęcają gospodarstwu domowemu ponad dwa razy mniej czasu niŝ ich partnerki (Sadowska-Snarska 2005: 62). Ponadto wiadomo, Ŝe wiek rodzenia dzieci jest jednym z regulatorów przebiegu kariery zawodowej kobiet, związanym z charakterystycznymi falami wzrostu i spadku aktywizacji. (...) Na ogół wszędzie w wieku 25-30 lat następuje spadek natęŝenia aktywności zawodowej kobiet, związany z małŝeństwem i rodzeniem dzieci, po czy ma miejsce kilkuletnie załamanie, a następnie ponowny wzrost. Tylko w Danii i Francji tendencją dominującą okazał się płaski wzór kariery, charakteryzujący się wzrostem aktywizacji zawodowej po skończeniu szkoły i jej stabilizacją, trwającą do wieku emerytalnego (Domański 1999: 94-95). Gdy więc kobiety stwierdzają, Ŝe praca zawodowa pozwala im się uniezaleŝnić, to nie moŝna w tych kalkulacjach pominąć dzieci. Potrzeby dzieci są psychologiczną barierą i obawa przed ich zaniedbaniem powstrzymuje młode matki od formułowania daleko idącego poparcia dla wzoru emancypacji poprzez pracę (Domański 1999: 94-95). Z tego powodu matki częściej niŝ ojcowie rezygnują z pracy zawodowej i poświęcają się wychowaniu dziecka. Pracują w domu, nieodpłatnie, choć

6 z ustaleń niektórych badaczy wynika, Ŝe wartość pracy domowej jest porównywalna z wielkością przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, oraz Ŝe powiększa ona wartość dochodu narodowego brutto o blisko 23% (Górnicka-Boratyńska 2005: 36). Warto równieŝ zauwaŝyć, Ŝe osoby wykonujące pracę niezarobkową napotykają wiele barier. Przede wszystkim: czas, który mogą poświęcić na udział w płatnym rynku pracy jest ograniczony; maja ograniczone dochody osobiste ; maja ograniczoną skalę wyboru (np. jeŝeli chodzi o aktywność polityczną, dąŝenie do samorealizacji, rekreację), poniewaŝ maja mniej czasu i pieniędzy (Neimanis 2006:57). MoŜna się zatem zgodzić z poglądami badaczy, którzy twierdzą, iŝ praca niezarobkowa jest waŝnym czynnikiem, który naleŝy brać pod uwagę w analizach i tworzeniu polityki rynku pracy, poniewaŝ równouprawnienie na rynku pracy zostanie w pełni osiągnięte dopiero wtedy, kiedy za równoległy priorytet zostaną uznane działania na rzecz równości płci w sektorze pracy niezarobkowej. Inicjatywy, które uwzględniają wkład i konieczność pracy niezarobkowej ze względu na to, iŝ stanowi ona wsparcie dla rynku pracy płatnej, musza się stać częścią polityki pracy (Neimanis 2006:57). Chodzi o osiągnięcie dwóch celów: jednakowych współczynników udziału kobiet i męŝczyzn w produkcyjnej sile roboczej równego podziału pracy niezarobkowej między kobietami i męŝczyznami. śeby osiągnąć te cele długofalowe, celem średnioterminowym musi być zwiększenie moŝliwości wyboru kobiet i męŝczyzn dzięki polityce, która będzie zachęcać do bardziej zrównowaŝonego podziału pracy produkcyjnej i niezarobkowej (Neimanis 2006:57). Tymczasem badania pokazują, Ŝe zapewnienie matkom pewnych udogodnień (tak jak ma to miejsce w Niemczech i Szwecji), chociaŝby w formie rozwiniętej sieci Ŝłobków i przedszkoli, wielu kobietom stwarza realne moŝliwości pogodzenia aktywności zawodowej z rolą matki i gospodyni domowej (Domański 1999: 90). W tym kierunku zmierza równieŝ polityka Unii Europejskiej, czego wyrazem stały się obrady Rady Europejskiej w Barcelonie w 2002 dotyczące określania kierunków realizacji strategii zatrudnienia. Rozwój opieki nad dziećmi był wówczas przedmiotem duŝego zainteresowania i ustalono, Ŝe do roku 2010 z usług opieki pozarodzinnej powinno korzystać 33% dzieci w wieku do trzech lat oraz 90% populacji w wieku od trzech lat do wieku obowiązkowej nauki w szkole (Głogosz 2004: 21).

7 Obecnie coraz większe znaczenie w koncepcjach związanych z osiąganiem równowagi pomiędzy pracą zawodową a Ŝyciem rodzinnym mają równieŝ nietypowe formy zatrudnienia, które mają ułatwić pracownikom, w szczególności kobietom wychowującym małe dzieci łączenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi. Zgodnie z preambułą dyrektywy nr 96/34/WE dotyczącej urlopów rodzicielskich środki mające na celu pogodzenie pracy z Ŝyciem rodzinnym powinny zachęcać do wprowadzania nowych, elastycznych sposobów organizacji pracy i czasu pracy, które są lepiej dopasowane do zmieniających się potrzeb społeczeństwa i które uwzględniają potrzeby zarówno przedsiębiorstw, jak i pracowników (Suszczewicz 2004: 207). RównieŜ według wielu badaczy znawców problematyki elastyczne formy zatrudnienia zaliczane są do czynników ułatwiających godzenie Ŝycia zawodowego i rodzinnego (Balcerzak-Paradowska 2004: 209; Firlit-Fesnak 2005: 193; Borkowska 2002: 78). Termin elastycznych form zatrudnienia najczęściej jest stosowany do określenia zatrudnienia w innej formie niŝ tradycyjna, jaką jest zatrudnienie w przewidzianym ustawowo pełnym wymiarze czasu pracy i na czas nieograniczony, z ustalonym ośmiogodzinnym dniem pracy, trwające od poniedziałku do piątku. Podmiotami elastycznego zatrudnienia są osoby zatrudnione przez firmę na czas określony lub do wykonania konkretnej pracy, pracujące w niepełnym wymiarze godzin, niektóre kategorie pracowników niezaleŝnych, pracownicy dniówkowi lub pracujący w domu lub w systemie telepracy równieŝ niektóre kategorie podwykonawców (Kryńska 2003: 143). Formy te wpisują się w nowe koncepcje polityki rynku pracy, oparte o zasadę flexicurity, polegającą na łączeniu elastycznych form zatrudnienia z zapewnieniem bezpieczeństwa socjalnego (Borkowska 2002: 76). Do elastycznych form zatrudnienia, które pomagają efektywnie łączyć Ŝycie zawodowe z rodzinnym naleŝy: telepraca 1 praca w niepełnym wymiarze czasu pracy dzielenie pracy (job-sharing 2 ) 1 Telepraca oznacza prace poza siedzibą firmy przy wykorzystaniu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Daje to moŝliwość łączenia pracy z pełnieniem funkcji opiekuńczych oraz unikania codziennych dojazdów do siedziby firmy. W praktyce moŝemy wyróŝnić kilka rodzajów telepracy: (Bedanrski, Machol-Zajda 2003: 150-151) Telepraca domowa, gdy pracownik lub zleceniobiorca wykonuje swoja prace w domu lub mieszkaniu wyposaŝonym w odpowiednie środki łączności i nie dojeŝdŝa do firmy. Telepraca przemienna (wahadłowa), gdy część pracy wykonywana jest w domu, a część w siedzibie firmy. Telepraca mobilna (nomadyczna), gdy pracownik nie ma głównego miesjca pracy a swoje obowiązki wykonuje w podróŝy lub u odbiorców lub klientów.

8 praca na zastępstwo praca tymczasowa praca w domu WyŜej wymienione formy zatrudnienia uznaje się za takie, które pozwalają zarówno kobietom, jak i męŝczyznom łączyć obowiązki związane z praca zarobkowa i niezarobkową. UwaŜa się, Ŝe dzięki nim kształtuje się tzw. dobre środowisko pracy, które obejmuje dwa kluczowe aspekty, dotyczące potrzeb rodziców: atmosferę w miejscu pracy i jego elastyczność (zarówno jeŝeli chodzi o przedstawioną na piśmie politykę, jak i ogólne nastawienie). Dobre środowisko pracy wiąŝe się zatem z poczuciem odpowiedzialności pracodawcy za zapewnienie rodzinom konkretnego wsparcia w kwestii udogodnień związanych z opieką nad dziećmi (Neimanis 2006: 66). Taka postawa pracodawcy jest jednak trudna do osiągnięcia, chociaŝby z tego względu, Ŝe dane z całego świata pokazują, Ŝe w sektorze prywatnym znaczną większość przedsiębiorców, właścicieli firm i menedŝerów wysokiego szczebla stanowią męŝczyźni. W konsekwencji priorytety na ogół ustalają męŝczyźni i to oni przewaŝnie podejmują decyzje (np. w sprawie świadczeń dla pracowników, polityki opieki nad dziećmi, zatrudnienia w niepełnym wymiarze godzin, urlopów rodzicielskich). Ten zdominowany przez męŝczyzn system rządzenia moŝe się okazać błędnym kołem poniewaŝ polityka sektora prywatnego nie jest przychylna kobietom, są one pozbawiane moŝliwości awansu na stanowiska decyzyjne w tym sektorze i nie maja wpływu na kształtowanie polityki firmy. Tymczasem im bardziej elastyczny i prorodzinny system pracy tym silniejsza rodzina, wyŝsza jakość Ŝycia (bo istnieje moŝliwość wyboru i godzenia róŝnych sfer Ŝycia) i lepsze wzajemne stosunki w społeczeństwie. Jak napisano w podręczniku wydanym z inicjatywy UNDP: Kiedy rodzina jest silna stanowi zabezpieczenie przed ryzykiem w okresie bezrobocia, jest terenem rozwoju dzieci, kapitałem inwestycyjnym dla edukacji i szkolenia dzieci i dorosłych, siecią dającą oparcie osobom poszukującym pracy, zwiększającą mobilność, zapewniającą bezpieczeństwo osobiste i rozwój. Biorąc pod uwagę zakres, w jakim to <<rodzinne centrum>> moŝe poprawić jakość Ŝycia i szans, istotne wydaje się, by polityka rynku pracy raczej wspierała i wzmacniała rozwój silnych rodzin niŝ była dla niego zagroŝeniem (Neimanis 2006: 67). 2 Job-sharing (podział miejsca pracy) oznacza, Ŝe dwie osoby dzielą między siebie obowiązki i czas pracy wykonywane zwykle przez jedną osobę. Partnerzy takiego tandemu dzielą między siebie pracę, czas pracy, czas wolny, oraz płacę.

9 Próbą oceny tego, na ile we współczesnych krajach europejskich polityka rynku pracy pomaga rodzinom (w ich subiektywnych opiniach) łączyć obowiązki zawodowe z domowymi i ułatwia realizację planów prokreacyjnych są przedstawione poniŝej badania. Miały one charakter jakościowy i zostały przeprowadzone, w oparciu o kwestionariusz pytań, w czterech krajach: Polsce, Grecji, Hiszpanii i Francji. Analiza wyników badań stała się podstawą sformułowania wniosków dotyczących umiejętności, moŝliwości i strategii radzenia sobie z łączeniem Ŝycia zawodowego z rodzinnym przez męŝczyzn i kobiety w kaŝdym z wyŝej wymienionych krajów.

10 2. Cel badań i sposób ich przeprowadzenia Zrealizowane badanie miało na celu poznanie potrzeb i doświadczeń respondentów w zakresie godzenia i równowagi Ŝycia domowego, rodzinnego z Ŝyciem zawodowym. Badania prowadzono w oparciu o kwestionariusz wywiadu, który został podzielony na 5 podstawowych części. Pierwszą stanowiła metryczka umoŝliwiająca charakterystykę respondentów ze względu na kluczowe dla badania cechy. W części drugiej znalazły się pytania dotyczące podziału obowiązków domowych i rodzinnych. Część trzecia zawierała pytania związane z dostępem do usług opiekuńczych (zinstytucjonalizowanych i nieformalnych). Część czwarta diagnozowała sytuacje respondentów na rynku pracy, natomiast ostatnia badała zaangaŝowanie respondentów w Ŝycie polityczne i kulturalne oraz była weryfikacją wcześniej podanych informacji (poprzez opis typowego spędzania dnia). Wśród respondentów najliczniejszą grupę stanowiły kobiety w wieku od 25 do 40 lat. MęŜczyzn uwzględniono tylko w ramach francuskiej części badania. Większość przebadanych kobiet i męŝczyzn zatrudniona była w oparciu o umowę o pracę (na pełen etat lub na niepełny etat), choć wśród respondentów są równieŝ przykłady osób bezrobotnych oraz pracujących dorywczo, bez jakiejkolwiek umowy o pracę. Zgodnie z wymogiem ustanowionym w czasie planowania badania kaŝdy z respondentów miał przynajmniej jedno dziecko. Dominująca grupą byli ci, którzy posiadali dwoje i więcej dzieci.

11 3. Ogólna charakterystyka wyników badania w kaŝdym z krajów Francja Sytuacja respondentów francuskich jest róŝna w zaleŝności od tego czy w danej rodzinie istnieje konflikt pomiędzy pełnieniem obowiązków zawodowych i domowych (co jest sytuacją o wiele częściej obserwowaną) czy teŝ respondentom udaje się łączyć te dwa wymiary Ŝycia w sposób, w jaki najbardziej im to odpowiada (co występuje niezwykle rzadko). W przypadku tej pierwszej sytuacji niemoŝność osiągnięcia równowagi rozwiązywana jest tak, iŝ jeden z partnerów wycofuje się z Ŝycia zawodowego. Najczęściej podejmowała się tego kobieta. Warto jednak zwrócić uwagę, iŝ w kaŝdym zbadanym przypadku pozostawanie w domu w związku z pojawieniem się dziecka traktowane było jako przymusowa przerwa, która powinna zakończyć się powrotem do pracy zawodowej. Jeśli respondenci nie rezygnowali z pracy całkowicie i pomimo konieczności opieki nad dzieckiem, kontynuowali pracę (np. na pół etatu) wówczas pojawiał się problem uzyskania pomocy z zewnątrz. Skorzystanie z usług odpowiednich instytucji bardzo często było niemoŝliwe, głównie z powodu braku przedszkoli, czy Ŝłobków w okolicy zamieszkania, lub ze względu na niedogodne godziny otwarcia. Problemy pojawiały się takŝe w przypadku chęci zatrudnienia opiekunki. Brak profesjonalnych agencji pośrednictwa, które ułatwiałby wybór, skazywał rodziców dziecka na wielotygodniowe poszukiwania i kilkakrotne rozczarowania zanim znajdowali odpowiednią osobę. Trud ten, w opinii respondentów, wynagradzany był jednak przez moŝliwość dopasowania godzin pracy opiekunki do własnego rozkładu zajęć. Trzeba jednak wspomnieć, iŝ stosunkowo niewiele osób mogło skorzystać z tego rodzaju wsparcia. Zatrudnienie opiekunki wiązało się bowiem z duŝym wysiłkiem finansowym, który przerastał moŝliwości wielu respondentów. Ten problem nie istniał w przypadku korzystania z pomocy rodziny lub znajomych. Jednak wtedy pomoc miała zazwyczaj charakter jednorazowy i była uzaleŝniona od szeregu czynników, które niejednokrotnie eliminowały korzystanie z tej formy wsparcia. Podstawowymi przeszkodami były: zanadto oddalone miejsce zamieszania krewnych, którzy mogliby pomóc, róŝnica pokoleń utrudniająca porozumienie i obawa przed naduŝywaniem czyjejś przyjaźni.

12 Natomiast u tej części respondentów, która twierdziła, Ŝe udaje im się łączyć obowiązki rodzinne z zawodowymi, pomimo składanych deklaracji ich sytuacja Ŝyciowa nie zawsze okazywała się pełna harmonii. Wzajemne dopasowanie obu aktywności, było moŝliwe zazwyczaj poprzez dopasowanie swoich zajęć zawodowych do zajęć domowych. Najczęściej dzieło się to przez próby pracy na niepełnym etacie, uelastycznianie godzin obecnej pracy lub próby podjęcia nowej pracy. Obowiązki domowe w związkach, w których kaŝdy z partnerów rozwijał swą zawodową karierę, dzielone były, wg opinii respondentów, nie ze względu na płeć, ale ze względu na to kto wcześniej kończy pracę i spędza więcej czasu w domu. Podział taki nie miał charakteru stałego, zmieniał się w raz z rozkładem zajęć partnerów. Od tego schematu istniał jednak pewien wyjątek. Dotyczył osób pracujących na roli. W gospodarstwach rolnych zwycięŝała bowiem siła tradycji i to kobiety wykonywały większość prac związanych z prowadzeniem domu i opieką nad dziećmi. Osobnymi przypadkami były rodziny posiadające większą liczbę dzieci (przynajmniej 2), z których część była juŝ na tyle odpowiedzialna, Ŝe przejmowały cześć zadań domowych czy opiekuńczych. W takich rodzinach łączenie obowiązków zawodowych i rodzinnych było najbardziej harmonijne. Ponad połowa z przebadanych osób deklarowała równieŝ, Ŝe uczestniczy lub uczestniczyła Ŝyciu publicznym. Podkreślano jednak, iŝ jest to trudne i często ograniczane przez takie czynniki jak: konieczność poświęcenia wolnego czasu rodzinie, czasochłonna praca zawodowa, opieka nad dzieckiem. Grecja W Grecji, podobnie jak we Francji, pojawienie się dziecka wymuszało na partnerach reorganizację dotychczasowego Ŝycia i rozwiązanie problemu opieki nad potomstwem. Najczęstszym wyjściem z tej sytuacji była decyzja kobiet o przerwaniu kariery zawodowej. Podobnie jednak jak we Francji, poświęcenie się na rzecz domu traktowane było jako sytuacja tymczasowa i liczono na powrót na rynek pracy po około 5-6 latach, czyli w momencie gdy dzieci osiągną wiek szkolny. Planowany okres opieki nad dzieckiem był zdecydowanie dłuŝszy niŝ w innych badanych krajach, głównie z tego powodu, iŝ w niektórych wsiach państwowe przedszkola i Ŝłobki są prawie w ogóle niedostępne, a dowoŝenie dziecka do innej

13 wsi jest praktycznie niemoŝliwe. Tylko kobiety posiadające stałą pracę w sektorze publicznym, były całkowicie zadowolone z instytucjonalnych usług opiekuńczych i mogły sobie pozwolić na wcześniejszy powrót do pracy. Dzieje się tak dlatego poniewaŝ usługi opiekuńcze na terenach wiejskich ograniczają się do publicznych Ŝłobków dla dzieci do lat 3, otwartych w godzinach od 9 do 15; specjalnych klas szkolnych prowadzonych w godzinach od 7 do 16; prywatnych przedszkoli, które choć otwarte w bardziej przyjaznych godzinach to jednak kosztowne oraz nieformalnych usług opiekuńczych świadczonych przez niewykształcone młode dziewczęta. PowaŜnym problemem, poza niedopasowaniem godzin otwarcia publicznych placówek do potrzeb respondentów, jest takŝe niedostateczna ilość miejsc. Najczęściej zatem pojawienie się dziecka oznacza rezygnację z pracy zawodowej, ewentualnie jeśli jest taka moŝliwość poproszenie o pomoc dziadków. Zwłaszcza, Ŝe dla wielu rodzin prywatne usługi opiekuńcze są stanowczo zbyt drogie. Istnieje więc milczące porozumienie pomiędzy dziadkami i ich dziećmi dotyczące wzajemnej pomocy. Warto przy tym zauwaŝyć, Ŝe obie strony uwaŝają, ze jest to rozwiązanie optymalne i najlepsze dla wnuków. Pracujące matki sądzą zatem, Ŝe nie ma moŝliwości zrównowaŝenia Ŝycia zawodowego i rodzinnego i zawsze któraś z tych sfer Ŝycia pozostaje nieco zaniedbana. Praca zawodowa z jednej strony jest konieczna by zapewnić rodzinie byt materialny, a z drugiej strony za bardzo czasochłonna. Dobrym rozwiązaniem byłaby w opinii respondentów praca na pół etatu jednak w badanym rejonie była to zupełnie niepopularna forma zatrudnienia. Efektem był niezwykle napięty plan dnia, w którym wszystko rozplanowane jest co do minuty, a większość zajęć wykonywana jest kosztem odpoczynku. Ten stan rzeczy pogłębia tradycjonalizm w podziale obowiązków. Fakt, Ŝe kobieta pracuje, nie powodował bowiem większego zaangaŝowania się w prace domowe przez jej partnera, choć oczywiście wśród respondentów były pojedyńcze przypadki gdy męŝczyźni pomagali w gotowaniu, robieniu zakupów czy opiece nad dziećmi (zazwyczaj polegała ona na wspólnym odrabianiu lekcji). Zdecydowanie unikali jednak takich prac jak: sprzątanie, pranie czy prasowanie. W rezultacie ponad 2/3 pracujących kobiet poświęcało na prace typowo domowe około 20 godzin tygodniowo. Kobiety zajmujące się dziećmi nie mają takŝe czasu na uczestnictwo w imprezach kulturalnych i rozrywkowych bądź w organizacjach społecznych. Nie ma Ŝadnych instytucji opiekuńczych pracujących w weekendy, więc cały ten czas jest poświęcany dla rodziny.

14 Hiszpania Sytuacja respondentów hiszpańskich była szczególnie trudna. Wynika to zarówno ze specyfiki badanego regionu (obszar wiejski), jak i z silnie zakorzenionych tradycji. Skutkiem tego w wiejskich regionach Hiszpanii praca kobiet traktowana jest jako dodatkowe źródło dochodu w budŝecie domowym. Kobiety zajmują się głównie pracami sezonowymi, nie wymagającymi wysokich kwalifikacji i uwaŝa się, Ŝe głównym polem ich działania powinien być dom. Nawet praca dorywcza wymaga jednak podjęcia pewnych przedsięwzięć, które pozwoliłyby połączyć ją z opieką nad dzieckiem. Pomocne okazywały się wówczas publiczne przedszkola i Ŝłobki. Gdy do takich usług nie było dostępu dziećmi zajmowali się członkowie najbliŝszej rodziny. Prywatne usługi opiekuńcze były dostępne jedynie dla kobiet z wysokimi zarobkami, gdyŝ ich cena jest zbliŝona do przeciętnej pensji otrzymywanej za prace sezonowe. NaleŜy jednak zauwaŝyć, Ŝe na obszarach wiejskich oferta usług opiekuńczych jest mocno ograniczona. Większość pracujących kobiet nie korzysta jednak nawet i z tej wąskiej oferty, poprzestając na darmowej pomocy ze strony rodziny (dziadków). WiąŜe się to z ceną usług opiekuńczych oraz niedopasowaniem godzin pracy do godzin otwarcia przedszkoli czy innych ośrodków opiekuńczych. Korzystanie z pomocy rodziny pozostaje więc najwaŝniejszym sposobem uzyskiwania pomocy w godzeniu Ŝycia zawodowego i domowego. Ciekawe jest, Ŝe zdaniem matek niepracujących, moŝliwe jest godzenie Ŝycia zawodowego i rodzinnego, jednak kobiety pracujące są odmiennego zdania. Brak moŝliwości pracy na pół etatu i częste nadgodziny powodują, Ŝe te kobiety, które próbują godzić Ŝycie zawodowe i domowe są przemęczone nadmiarem obowiązków. U większości respondentek dzień był rozplanowany właściwie co do minuty i podobnie jak w Grecji, harmonogram dnia nie uwzględniał czasu na odpoczynek. MoŜna odnieść wraŝenie, Ŝe gdyby nie pomoc rodziny w opiece na dziećmi, sytuacja, w której obje małŝonków pracuje byłaby niemoŝliwa do zrealizowania. W większości gospodarstw pracami domowymi zajmują się wyłącznie kobiety i pomimo, Ŝe część z nich pracowała zawodowo nie powodowało to zwykle u ich partnerów zwiększenia zaangaŝowania w obowiązki domowe. Warto jednak dodać, iŝ wiele kobiet deklarowało, Ŝe taka sytuacja jest dla nich komfortowa i naturalna. Natomiast większość męŝczyzn uwaŝała, Ŝe powinni dzielić prace domowe ze swymi partnerkami. Były to jednak puste deklaracje, gdyŝ w ogromnej większości męŝczyźni albo w ogóle nie pomagali w

15 domach, albo robili to w bardzo ograniczonym zakresie, poprzestając na udziale w takich zajęciach jak: gotowanie, robienie zakupów czy ścielenie łóŝek. Polska Podział obowiązków domowych w polskiej rodzinie zaleŝy przede wszystkim od tego, kto jest głównym Ŝywicielem rodziny. Jeśli z dwojga rodziców pracuje tylko męŝczyzna, kobieta zdecydowanie dźwiga cały cięŝar obowiązków rodzinnych oraz domowych. Jest to związane równieŝ z przypisywaniem im typowo kobiecego charakteru. W przypadku, kiedy oboje rodzice są czynni zawodowo, kobiety odciąŝane są z pozazawodowych obowiązków przez instytucje opiekuńcze oraz rodzinę. Wśród respondentów nie było natomiast ani jednego przypadku takiej sytuacji, kiedy to kobieta podejmuje pracę, męŝczyzna zaś opiekuje się dziećmi oraz domem. Mimo nakładania się wielu obowiązków związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego, wychowywaniem dzieci oraz pracą zawodową kobiety stanowczo twierdzą, Ŝe godzą wszystkie te zobowiązania bez większych problemów. Jednak koniecznie naleŝy zaznaczyć, Ŝe niemal wszystkie korzystają z pomocy w postaci instytucjonalnej bądź mniej formalnej opieki dziadków, bez czego pogodzenie tylu sfer aktywności Ŝyciowej wydaje się niemoŝliwe. Bez względu na status zawodowy, kobiety w Polsce nie wykazują zbyt wielkiej aktywności pozazawodowej i pozarodzinnej. Przede wszystkim nie korzystają z kursów dokształcających czy szkoleń. Jeśli pojawia się zainteresowanie podnoszeniem kwalifikacji, to jest ono obwarowane licznymi warunkami. Sfera Ŝycia publicznego takŝe nie wydaje się dla kobiet w Polsce interesująca. Nie angaŝują się w działalność organizacji pozarządowych ani politycznych, tłumacząc się brakiem czasu.

16 4. Analiza wyników badania NajwaŜniejszym wnioskiem, który płynie z badań jest fakt umocnienia się w świadomości kobiet potrzeby tworzenia modelu rodziny bazującego na partnerstwie i równym podziale obowiązków domowych i rodzinnych pomiędzy wszystkich jej członków. Pomimo, Ŝe realizacja tego załoŝenia nie zawsze jest moŝliwa, zdecydowana większość kobiet oraz męŝczyzn sądziła, Ŝe jeśli są ku temu warunki i moŝliwości, próby godzenia Ŝycia zawodowego z rodzinnym powinny być cięŝarem obojga małŝonków i kaŝde z nich powinno mieć taką samą moŝliwość podjęcia pracy zawodowej. Choć generalnie we wszystkich przebadanych krajach panowała zgoda co do tego, iŝ w pierwszych miesiącach Ŝycia dzieckiem powinna opiekować się kobieta, to większość respondentek wyraziła chęć powrotu do pracy zawodowej po urlopie macierzyńskim lub wychowawczym, czasami łącząc ją z aktywną postawą w tym względzie, np. poprzez uczestnictwo w kursach podnoszących kwalifikacje. Respondentki zgodne były równieŝ, co do tego, Ŝe ich powrót na rynek pracy powinien być wspierany przez męŝa lub partnera, przede wszystkim poprzez przejęcie części obowiązków związanych z domem i opieką nad potomstwem. Umocnienie się w świadomości kobiet modelu rodziny opartego na równościowych zasadach niekoniecznie wiązało się jednak z jego realizowaniem w praktyce. Najczęściej, zwłaszcza w związkach z dziećmi poniŝej wieku przedszkolnego, większość prac domowych naleŝała do kobiety i to one rezygnowały z pracy zawodowej na rzecz dobra rodziny. W opinii respondentów ten stan rzeczy wynikał przede wszystkim z sytuacji na rynku pracy, rzadziej motywowano go przywiązaniem do tradycyjnego podziału obowiązków (choć niewątpliwie odgrywał on ogromną rolę). Np. w Polsce dość często pojawiała się opinia, Ŝe rezygnacja z pracy zawodowej jest wymuszana przez pracodawcę w momencie pojawienia się ciąŝy (jeśli praca jest na umowę o czas określony to zazwyczaj się jej nie przedłuŝa, nawet jeśli dotychczas kobieta była uwaŝana za cenionego pracownika), a poniewaŝ utrzymanie rodziny jest kosztowne, męŝczyzna zmuszony był podejmować dodatkowe prace lub nadgodziny, co powodowało zdaniem respondentów sytuację, Ŝe chcąc nie chcąc cała odpowiedzialność za dom spada na barki kobiety. Wymowną ilustracją tej sytuacji jest wypowiedź bezrobotnej matki dwójki dzieci: Straciłam pracę po zajściu w ciąŝę z drugim dzieckiem. Po prostu nie przedłuŝono mi umowy. Ja siedzę w domu, mąŝ pracuje. Dziećmi zajmuję się sama. MąŜ mógłby czasem pozmywać naczynia czy odkurzyć; ja ten czas przeznaczyłabym na odpoczynek, ale z drugiej strony mąŝ ma taką pracę, Ŝe przychodzi do

17 domu wykończony i ja się go staram nie obciąŝać dodatkowo (pracuje w piekarni na dwóch zmianach jedna jest dwunastogodzinna, druga dziewięciogodzinna i po tej krótszej, Ŝeby nas utrzymać ma jeszcze dodatkową pracę kładzie ludziom kafelki, więc do domu dociera bardzo zmęczony). W sytuacji gdy kobieta, z róŝnych przyczyn, nie pracuje lub gdy mąŝ pracuje za granicą podział obowiązków w rodzinie na zapewniającego materialny byt męŝa, partnera i zajmującą się domem i dziećmi kobietę wydawał się nieuchronny i podyktowany Ŝyciową sytuacją. Interesujący był natomiast rozkład zajęć wśród par, w których kaŝda z osób pracowała zawodowo. Pomimo, Ŝe badani starali się tworzyć wraŝenie, Ŝe myślą kategoriami równościowymi i prace domowe rozdzielane są według moŝliwości i ilości czasu danego członka rodziny a nie ze względu na płeć ( Dlaczego moja Ŝona ma robić prace domowe, a ja mechaniczne? Nie myślimy w ten sposób ), rzeczywistość często okazywała się jednak duŝo bardziej skomplikowana. Fakt podjęcia przez kobietę pracy zawodowej nie oznaczał, Ŝe ich partnerzy bardziej angaŝują się w prace domowe. Owszem, byli męŝczyźni którzy wyraŝali gotowość pomocy w takich czynnościach jak gotowanie i opieka nad dziećmi, ale czasem siła stereotypów sprawiała, iŝ mówili: Czułbym się zakłopotany jeśli ludzie zobaczyliby mnie sprzątającego, gdyŝ nie jest to uwaŝane za czynność męską. DuŜą siłę mają równieŝ wymagania społeczne, które wyznaczają męŝczyznom rolę Ŝywiciela męŝczyzny i człowieka aktywnego przede wszystkim na polu pracy zawodowej. Świadomość tych ograniczających stereotypów mieli równieŝ sami badani. Na przykład jeden z francuskich respondentów stwierdził: Istnieje taka wizja społeczeństwa: aby pokazać, ze jesteś męŝczyzną, przynosisz pieniądze do domu. MoŜna stwierdzić, Ŝe bez względu na uwarunkowania kulturowe i róŝnice, w kaŝdym z badanych krajów, dominowała wizja męŝczyzny jako tego, który zarabia i utrzymuje rodzinę i nie powinien rezygnować z kariery zawodowej na rzecz domu i dzieci. Taka rola przypadała kobiecie. Niewątpliwie jednym z głównych powodów, dla którego to kobiety rezygnowały z pracy w momencie pojawienia się dziecka jest fakt, iŝ przekonania opisane zarówno wyŝej, jak i w rozdziale 1. są silnie zakorzenione równieŝ w mentalności pracodawców. Często to wyłącznie kobietom przypisuje się takie niekorzystne cechy jak: częsta absencja w pracy, posiadanie zobowiązań rodzinnych, emocjonalność, niska efektywność ze względu na zaabsorbowanie Ŝyciem domowym. Natomiast męŝczyźni widziani są jako osoby bardziej dyspozycyjne, rzadziej korzystające ze zwolnień lekarskich i ceniące bardziej role zawodowe niŝ rodzinne. Takie podejście pracodawców z pewnością przyczynia się do obecnego stanu rzeczy i do nawarstwiania stereotypów. Kobiety, w obawie, Ŝe bez względu na ich postawę, pracodawca i tak odsunie je od pracy w momencie urodzenia

18 dziecka wolą same odchodzić na urlopy wychowawcze niŝ zlecać to swoim partnerom, których praca widziana jest jako bardziej stabilna, rozwojowa, a jak wynika ze statystyk Unii Europejskiej z reguły równieŝ lepiej płatna. Choć zatem z rozmów wnikało, Ŝe podział obowiązków domowych przebiega według schematu: domem zajmuje się ta osoba, która ma mniej absorbująca pracę zawodową i więcej w nim przebywa, to moŝna stwierdzić, iŝ to, kto przebywa więcej w domu jest silnie uwarunkowane kulturowo i z góry wiadomo, Ŝe ta część Ŝycia, zwłaszcza, gdy dzieci wymagają stałej opieki, stanie się domeną kobiet. W tym kontekście nie dziwią takie wypowiedzi kobiet jak: W domu w zasadzie wszystko jest na mojej głowie ; MąŜ czasami mi pomaga jak ma dobry dzień. Są takie rzeczy, które tylko on robi, bo ja się na tym nie znam - jakieś mniejsze czy większe naprawy. Ale typowe sprzątanie to pole do popisu dla mnie ; Po lunchu, oboje sprzątamy kuchnię i rozmawiamy o dniu roboczym. O 17.00 mój mąŝ ma sjestę a ja zaczynam prace domowe ; Partner robi zakupy, sprząta sporadycznie raz w tygodniu, w sobotę pomaga mi przy duŝych porządkach. Od czasu do czasu reguluje rachunki. Do mnie naleŝy sprzątanie, gotowanie, prasowanie, regulowanie rachunków, drobne naprawy. Robienie zakupów sporadycznie Czasem robi zakupy; do niego naleŝą naprawy i przynoszenie węgla z piwnicy tym zajmuje się tylko on. Ja robię pranie, sprzątanie, gotowanie, prasowanie, regulowanie rachunków, zmywanie MąŜ prowadzi swój biznes, więc nie ma czasu na obowiązki domowe Godzenie się przez kobiety na wykonywanie tak szerokiego zakresu prac i pozostawanie w domu aŝ do momentu względnego usamodzielnienia dziecka niekoniecznie jest ich wyborem i niekoniecznie wiąŝe się z pełną akceptacją takiej sytuacji. Często było to postrzegane jako konieczność, stan tymczasowy, po którym nastąpi powrót do pracy zawodowej lub jeśli kobieta była bezrobotna pozostawanie w domu z dzieckiem było łączone z poszukiwaniem pracy. Jednocześnie, choć większość kobiet milcząco godziła się na brak zaangaŝowania partnera w obowiązki domowe, w momencie gdy one same pozostawały w domu, większość z nich przyznawała: partner mógłby się zająć więcej dzieckiem ja bym miała więcej czasu Ŝeby zająć się sobą: pouczyć się angielskiego, wyjść gdzieś, pójść na areobik - generalnie rozwijać się i dokształcać lub MoŜe trochę za mało zajmuje się dziećmi; mógłby teŝ pomóc w zakupach; zrobiłabym wtedy coś dla siebie. W tych wypowiedziach widać jednocześnie, jak wiele jest błędnych mitów o pracy w domu i jak

19 głęboko zakorzenionych. Uznaje się bowiem, Ŝe kobieta, która zostaje w domu z dzieckiem pracuje w o wiele przyjemniejszy i mniej wyczerpujący sposób niŝ męŝczyzna zatrudniony na pełnopłatnym etacie. Tym sposobem męŝczyźni czują się całkowicie zwolnieni od zainteresowania sprawami domu i najczęściej Ŝyją w przekonaniu, ze ich partnerki mają więcej wolnego czasu, a oni są tymi, którzy pracują. Tymczasem kobiety, które mają dwoje lub więcej małych dzieci często nie maja w ogóle czasu dla siebie i całe ich Ŝycie jest podporządkowane potrzebom dzieci. PoniewaŜ jednak respondentki przyznawały, iŝ nie skarŝą się i nie rozmawiają z męŝem o swojej sytuacji tradycyjny kontrakt płci, pomimo deklaracji, a niekiedy silnie odczuwanej potrzeby zmiany wciąŝ trwa. Skutkiem jest nie tylko to, Ŝe kobiety na urlopie macierzyńskim czy wychowawczym marzą o chwili zastępstwa by móc wyjść na zakupy czy wyrwać się z rytmu dnia wyznaczonego porami karmienia, zabawy z dzieckiem, sprzątania i gotowania, ale przede wszystkim z kaŝdym dniem tracą część swojej wartości na rozwijającym się dynamicznie rynku pracy. Skoro bowiem nie maja czasu na odpoczynek to tym bardziej nie mają go na dokształcanie i w rezultacie czas poświęcony dziecku jest jednocześnie czasem dezaktualizacji zawodowych kwalifikacji. Sądząc zaś po wypowiedziach kobiet (i męŝczyzny, który spędził z córka pierwszy etap jej Ŝycia) brak udziału w kursach i szkoleniach nie jest tylko ich wyborem: Brak Ŝłobków uniemoŝliwił poszukiwanie pracy, nie mogłem zaangaŝować się w pracę, poniewaŝ nie miałem opieki nad moją córką Chciałam jeszcze pójść do jakiejś szkoły, bo skończyłam edukację na maturze, ale nie mam z kim dzieci zostawić nawet na chwilę Mam studia podyplomowe i korzystam ze szkoleń organizowanych przez firmę, ale szkolenia wyjazdowe ze względu na dziecko nie wchodzą w grę Uczę się angielskiego, ale na coś więcej brakuje mi czasu Aktywność w tej sferze na pewno byłaby bardziej moŝliwa, gdyby istniały instytucje wykwalifikowane w opiece nad dziećmi i dostosowane do potrzeb rodziców. Problem z uzyskaniem pomocy, w pierwszym okresie Ŝycia i wychowywania dziecka pojawiał się bowiem niemal w kaŝdym z wywiadów we wszystkich badanych krajach. Respondenci często mówili, Ŝe bardzo trudno znaleźć choćby na krótką chwilę kogoś kto zajmie się małym dzieckiem. Prywatna opiekunka była dogodnym rozwiązaniem tylko dla zamoŝniejszych respondentów, choć nawet ci, którzy decydowali się na skorzystanie z tego rodzaju usługi nie byli do końca zadowoleni. Przede wszystkim, niemal w kaŝdym przypadku, dość długo trwały poszukiwania odpowiedniej osoby. Jeden z respondentów powiedział: Nie było łatwo znaleźć

20 opiekę nad naszą córką. Trwało to długi czas, nie mniej niŝ trzy miesiące. Nie znaliśmy nikogo gdy się sprowadziliśmy, więc nie mogliśmy być zorientowani. Jednocześnie, mimowolnie zdiagnozował przyczyny takiego stanu rzeczy. OtóŜ, w opinii badanych, niezaleŝnie od kraju zamieszkania, opiekunka nie moŝe być osobą zupełnie obcą i najlepszym rozwiązaniem jest wynajęcie osoby polecanej przez znajomych lub posiadającej zaświadczenie o swoich kwalifikacjach z jakiejś firmy pośredniczącej w tego typu usługach. Niestety, jeśli brakowało wokół znajomych, którzy mogli w tej kwestii coś doradzić lub profesjonalnej agencji, która poszukiwania mogłaby przejąć na siebie, zazwyczaj znalezienie osoby godnej zaufania urastało do rangi prawdziwego wyzwania. Zwłaszcza, Ŝe: Opiekunki przyjmują dzieci, które chodzą do szkoły. Tak więc wcześniej nie ma organizacji która je przyjmie. Ponadto: Niektóre opiekunki nie przyjmują dzieci wyłącznie na czas przed i po szkole, poniewaŝ wiele opiekunek nie jest zainteresowanych opieką na pół etatu. Ten czynnik bardzo utrudnia znalezienie fachowej opieki. W rezultacie niewielu respondentów regularnie korzystało z usług opiekunek, a ich doświadczenia w tej kwestii były krótkotrwałe i zazwyczaj niezbyt pozytywne. Jednym atutem tego rodzaju pomocy była moŝliwość takiego ułoŝenia grafiku dnia, aby znalazło się w nim miejsce na pracę zawodową. Zwłaszcza, gdy kobiety nie mają wyjścia i muszą do niej wracać jak najszybciej po urodzeniu dziecka. Taka sytuacja często miała miejsce w Polsce. Kobiety mówiły: Nic innego nie mogłam zrobićmusiałam wrócić do pracy! lub Wynajmuję opiekunkę do mojego dziecka; dba o wszystko jak ja jestem w pracy. Chciałam zostać z dzieckiem dłuŝej w domu, ale musiałam po urlopie macierzyńskim wrócić do pracy, bo urlop wychowawczy jest bezpłatny, a my mamy dwa kredyty do spłacenia i nie było wyjścia choć było mi cięŝko zostawić dziecko z obcą osobą; kwestie finansowe mnie zmusiły. To juŝ jest druga opiekunka bo pierwsza była starszą panią myślałam, Ŝe jej doświadczenie będzie przydatne, ale nie dawała sobie rady; pracowała u nas pół roku teraz mamy nową opiekunkę i jestem zadowolona. Jeśli istnieją Ŝłobki to bardzo często zdarza się, Ŝe ich godziny otwarcia są na tyle niesatysfakcjonujące, Ŝe skorzystanie z ich usług jest niemoŝliwe. Ten problem szczególnie często zgłaszali respondenci z Hiszpanii i Grecji, których sytuacja była wyjątkowa równieŝ ze względu na rolniczy charakter badanych miejscowości. W związku z tym w Hiszpanii dostęp do Ŝłobka miały głównie te osoby, które pracowały w sektorze rolniczym. Powodem tego było zarówno to, iŝ: rodzice pracujący w rolnictwie mają pierwszeństwo, jak i to, Ŝe Ŝłobek jest otwarty do 17:00 podczas gdy mój mąŝ i ja musimy pracować po 17:00. Biorąc pod uwagę, Ŝe czas pracy w sektorze rolniczym trwał z reguły od 7 do 15 wyjaśnia to dlaczego Ŝłobek był dobrym rozwiązaniem tylko dla tych osób, które były w nim zatrudnione.

21 Rodzice, którzy mieli bardziej nienormowane godziny pracy zmuszeni byli zostawiać dzieci z krewnymi, co często wiązało się z poczuciem winy ( Jest mi dość niezręcznie Ŝe inni ludzie muszą brać odpowiedzialność za moje własne dzieci ). Szczególnie trudną sytuacje miały osoby pracujące wieczorami. Zarówno w Grecji, jak i w Hiszpanii częste były wypowiedzi utrzymane w następującym tonie: Pracuję do 19:00 a Ŝłobek jest otwarty do 17:00. Moja siostra musi odbierać mojego syna i opiekować się nim dopóki nie skończę pracy. Gdy nie moŝe tego robić muszę znajdować inną osobę do opieki nad nim wieczorami Nie było łatwo znaleźć rozwiązanie dla moich potrzeb i wciąŝ nie jest łatwo gdyŝ nie ma usług w okolicy dla ludzi którzy mają dzieci i pracują rano i wieczorem W tych godzinach gdy nie ma usług opiekuńczych i my z partnerem pracujemy, musimy zostawiać nasze dzieci u przyjaciół i krewnych, zwłaszcza wieczorami gdy nie ma ośrodków zabawy i innych placówek opiekuńczych Pracuję do 19:00 a Ŝłobek jest otwarty do 17:00. Moja siostra musi odbierać mojego syna i opiekować się nim dopóki nie skończę pracy. Gdy nie moŝe tego robić muszę znajdować inną osobę do opieki nad nim wieczorami Pracuję rano i po południu i jest mi dość trudno pogodzić pracę i Ŝycie zawodowe gdyŝ nie ma Ŝadnych usług opiekuńczych w godzinach mojej pracy Nie ma dziennego Ŝłobka dla najmłodszych. Jeden jest oddalony o 15 minut i jest zamykany między 12.00 a 14.00 DuŜo lepiej oceniane były przedszkola. MoŜna się domyślać, Ŝe jednym powodów było przekonanie, Ŝe dla prawidłowego rozwoju dziecka jest to etap potrzebny i poniekąd naturalna droga rozpoczęcia edukacji. Jedna z matek ujęła to następującymi słowami: korzystam z przedszkola przede wszystkim dlatego Ŝeby mój syn miał kontakt z dziećmi i uczył się wspólnej zabawy. Poza tym nie miałam jak jednocześnie opiekować się dzieckiem i pracować. Drugi z wymienionych powodów pojawiał się bardzo często w wypowiedziach respondentów z wszystkich krajów, naleŝy jednak zauwaŝyć, iŝ rodzice, zwykle nieco inaczej oceniali oddanie dziecka do przedszkola i do Ŝłobka. To drugie uwaŝane było zwykle za konieczność i nacechowane było poczuciem winy rodziców wobec dziecka. Większość decydowała się na ten krok tylko z obawy przed utratą pracy i twierdziła, Ŝe gdyby ich sytuacja na rynku pracy była stabilniejsza z pewnością sami poświęciliby się opiece nad swym potomkiem. Natomiast zapisanie dziecka do przedszkola nie było postrzegane w

22 kategoriach konieczności i nie wiązało się z tak silnymi emocjami jak decyzja o skorzystaniu z usług Ŝłobka. Pojawiały się głosy, iŝ jest to przechowalnia dla dzieci i rozwiązanie, którego się nie wybiera, a które narzuca samo Ŝycie, generalnie jednak twierdzono, Ŝe skoro się nie ma babci, to przedszkole to najlepszy wybór. Ostatnia z cytowanych wypowiedzi jest znamienna w kontekście kaŝdego z przebadanych krajów. Choć bowiem problemy z wyborem czy dostępem do Ŝłobka i przedszkola oceniane były róŝnie, to jednak jedna rzecz pozostawała niezmienna, a właściwie nieoceniona: pomoc dziadków. Okazało się bowiem, Ŝe jest to jedna z najskuteczniejszych form uzupełnienia niedostatku usług opiekuńczych, jak równieŝ w opinii rodziców najbezpieczniejsza i najlepsza opieka dla dziecka. Pomoc dziadków w kaŝdym z krajów była uwaŝana za czynnik, który znacząco wpływa na moŝliwości godzenia Ŝycia zawodowego i obowiązków domowych. Świadczona była w róŝnym zakresie: czasem była to niemal całodzienna opieka nad wnukami, czasem dotyczyła tylko odprowadzania i odbierania dzieci ze szkoły, czasem dziadkowie oprócz opieki nad dziećmi pomagali w gotowaniu, praniu. NajwaŜniejsze jednak jest to, Ŝeby jak powiedziała jedna z badanych babcia była z dziewczynkami i ona je kładła do spania ( ) ja wtedy czuję się bezpiecznie, one są zadowolone. Mieszkanie z rodzicami lub niedaleko nich postrzegane było jako duŝe ułatwienie bo zawsze moŝna sobie tak podzielić obowiązki, Ŝe raz ja coś robię a raz mama. Respondenci często mówili równieŝ, Ŝe gdyby nie pomoc dziadków, niemoŝliwa byłaby ich praca zawodowa. Pojawiały się równieŝ opinie gdybyśmy nie mieli przyjaciół lub znajomych, było by trudno, zdecydowanie jednak, udział dziadków w wychowaniu wnuków wymieniany była jako najbardziej znacząca forma pomocy. Niekiedy wspominano o tym, Ŝe jest to trudna współpraca, ze względu na róŝnicę pokoleń, czy absolutny brak prywatności, bo jeśli ktoś tak bardzo angaŝuje się w Twoje Ŝycie to wie o nim wszystko i trudno zachować coś dla siebie. Pomimo tych niedogodności, według respondentów wszystkich krajów, było to najbardziej optymalne rozwiązanie takie, które pozwala na największa elastyczność i najmniej konfliktowe godzenie Ŝycia zawodowego i rodzinnego. Warto przy tym zwrócić uwagę, iŝ pomoc ze strony dziadków największe znaczenie miała w Hiszpanii, Grecji i Polsce. Działo się tak nie tylko dlatego, Ŝe sieć instytucjonalnej pomocy rodzicom była w tych krajach słabiej rozwinięta niŝ we Francji, ale równieŝ z tego względu, Ŝe była to pomoc darmowa, udzielana w ramach pewnej niewypowiedzianej umowy, polegającej na przekonaniu, Ŝe w rodzinie trzeba się wspierać. Wiele o tym, w jaki sposób respondenci radzą sobie z godzeniem Ŝycia zawodowego i rodzinnego mówi równieŝ ich uczestnictwo w Ŝyciu kulturalnym, publicznym i