Epidemiologiczne dowody skutków kancerogennego narażenia na pył azbestu w środowisku na podstawie przeglądu piśmiennictwa

Świątkowska Probl Hig Epidemiol B. Epidemiologiczne 2009, 90(3): 299-305 dowody skutków kancerogennego narażenia na pył azbestu w środowisku... 299 Epidemiologiczne dowody skutków kancerogennego narażenia na pył azbestu w środowisku na podstawie przeglądu piśmiennictwa Carcinogenic effects of environmental exposure to asbestos an epidemiological review Beata Świątkowska Zakład Epidemiologii Środowiskowej, Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi Wprowadzenie. W porównaniu z dobrze udokumentowanym dorobkiem naukowym dotyczącym ekspozycji zawodowej na pył azbestu i skutkom zdrowotnym tego narażenia, epidemiologiczne badania na temat środowiskowego narażenia na azbest są niezbyt liczne. Cel pracy. Dokonanie przeglądu najważniejszych danych epidemiologicznych na temat skutków zdrowotnych niezawodowego narażenia na pył azbestu. Materiał i metody. Poszukując wiarygodnych danych dokonano przeglądu komputerowych baz piśmiennictwa medycznego: Medline, EBSCO oraz PubMed. Wyniki wyszukiwania ograniczono do okresu od stycznia 1970 r. do czerwca 2009 r. i do następujących słów kluczowych w tytułach artykułów: azbest, ekspozycja środowiskowa, międzybłoniak opłucnej oraz skutki zdrowotne narażenia. Informacje na ten temat pochodzące z rozdziałów książek, monografii, doniesień naukowych oraz innych naukowych źródeł również zostały włączone do przeglądu. Wyniki. Dostępne dane wskazują, iż głównym skutkiem zdrowotnym środowiskowego narażenia na pył azbestu jest międzybłoniak opłucnej. W literaturze rozważa się wpływ dwóch źródeł tej ekspozycji: zanieczyszczenia azbestem wnętrza pomieszczeń zamieszkania oraz zanieczyszczenia sąsiedztwa miejsca zamieszkania. Najczęstszym źródłem pierwszej ekspozycji są różnego rodzaju materiały lub urządzenia zawierające azbest używane w przeszłości w budownictwie. Dodatkowym źródłem tej ekspozycji są zanieczyszczenia przenoszone przez członków rodzin narażonych na pył azbestu w ich miejscu pracy (ekspozycja parazawodowa). Głównym powodem zanieczyszczenia sąsiedztwa miejsca zamieszkania jest natomiast bliskie usytuowanie zakładów produkujących i przerabiających azbest, kopalń lub naturalnie występujących złóż azbestu. Wnioski. Szerokie zastosowanie azbestu i jego wyrobów, unikalne właściwości włókien azbestowych oraz ich szkodliwe działanie stanowią bardzo istotny problem zdrowia publicznego. W celu dalszego rozwoju strategii pozwalających na zredukowanie ekspozycji środowiskowej na pył azbestu, kontynuacja badań epidemiologicznych w tym zakresie jest niezbędna. Introduction. Relatively little epidemiological data exist on the environmental asbestos fibers exposure, as compared with the welldocumented correlation between occupational asbestos exposure and its health consequences. Objective. To provide a brief overview of health effects of environmental exposure to asbestos dust, based on the epidemiological studies. Material and Methods. The data sources were MEDLINE, EBSCO, and PubMed from January 1970 to June 2009. Search terms included the following key words in the article titles: asbestos, environmental exposure, mesothelioma, and health impacts. Book chapters, monographs, relevant news reports, and Web material were also reviewed to find articles and reviews. Results. Available data indicate that the main consequence of environmental asbestos exposure is an increased risk of malignant mesothelioma. Two circumstances for possible non-occupational hazardous exposure to asbestos have been investigated in the literature: domestic and environmental exposure. Domestic exposure is mainly derived from the presence of asbestos in building materials for domestic application (e.g., asbestos-cement products), and results from exposure to asbestos brought home by asbestos workers (para-occupational exposure). Environmental exposure may result from residence in the vicinity of asbestos industrial plants, factories or mines (neighborhood exposure), but also from natural asbestos contamination of the soil. Conclusion. The widespread use of asbestos products and the ambient nature of asbestos have caused a serious public health problem. Further research is needed to develop public health strategies to reduce exposure to asbestos from environmental sources. Keywords: asbestos, environmental exposure, mesothelioma, health effects Słowa kluczowe: azbest, ekspozycja środowiskowa, międzybłoniak, skutki zdrowotne Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 299-305 www.phie.pl Nadesłano: 14.08.2009 Zakwalifikowano do druku: 26.09.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Beata Świątkowska Zakład Epidemiologii Środowiskowej, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi ul. Św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8, 91-348 Łódź tel. (042) 631-45-66, fax: (042) 631-45-62 e-mail: beata_sn@imp.lodz.pl

300 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 299-305 Wprowadzenie Unikalne właściwości fizyczne i chemiczne azbestu, jego odporność na korozje, ogniotrwałość oraz wytrzymałość na działania mechaniczne, spowodowały powszechne zastosowanie wyrobów azbestowych w otaczającym nas środowisku. Szczytowa produkcja azbestu przypadła na 1977 r., kiedy to zużyto 4,8 mln ton azbestu, a około 85 krajów na świecie korzystało z wyprodukowanych wyrobów azbestowych [1]. Obecnie ze względu na udowodnioną szkodliwość wdychanych włókien azbestu dla zdrowia, dalsze sprowadzanie i produkowanie azbestu zostało zabronione w krajach członkowskich Unii Europejskiej, a warunki dalszego stosowania wyrobów azbestowych w już istniejących obiektach, instalacjach i urządzeniach zostały ściśle określone w licznych rozporządzeniach. W porównaniu z dobrze udokumentowanymi publikacjami na temat zawodowej ekspozycji na pył azbestu, dotychczas opublikowane badania poświęcone środowiskowemu narażeniu na azbest są niezbyt liczne. Większość doniesień zebranych z piśmiennictwa na temat skutków zdrowotnych środowiskowej ekspozycji na pył azbestu dowodzi wzrostu ryzyka zachorowania na międzybłoniaka opłucnej oraz raka płuca, przy czym pojawienie się tych patologii można najczęściej zaobserwować po upływie kilkunastu lat od pierwszego narażenia [2]. Niektóre z tych badań zostały zamieszczone w tabeli I. W literaturze rozważa się wpływ dwóch źródeł środowiskowego narażenia na pył azbestu: zanieczyszczenia wnętrza pomieszczeń zamieszkania oraz zanieczyszczenia sąsiedztwa miejsca zamieszkania [3]. Głównym źródłem pierwszej ekspozycji są istniejące instalacje lub urządzenia znajdujące się we wnętrzu budynków mieszkalnych, zarówno te pracujące, jak i te wyłączone z użytku, oraz sytuacje wymagające naprawy, wymiany bądź usunięcia różnego rodzaju materiałów lub instalacji zawierających azbest. Wielkość wymienionych zanieczyszczeń uzależniona jest od technologii związania włókien azbestu w danym wyrobie, sposobu użytkowania wyrobów, procesów ich degradacji oraz przestrzegania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy mogących powodować jego uwalnianie się w szczególności działań zmierzających do eliminacji emisji włókien azbestu podczas prac rozbiórkowych i remontowych. Dodatkowym źródłem tej ekspozycji są zanieczyszczenia przenoszone na różnych przedmiotach i częściach garderoby przez pracowników narażonych na pył azbestu do ich miejsca zamieszkania powodując ekspozycję współmieszkańców (ekspozycja parazawodowa). Głównym powodem zanieczyszczenia sąsiedztwa miejsca zamieszkania jest bliskie usytuowanie zakładów produkujących lub przerabiających azbest lub materiały zawierające ten minerał. Innym źródłem emisji włókien azbestu do środowiska mogą być budynki, instalacje i urządzenia znajdujące się w sąsiedztwie zajmowanego lokalu oraz prace remontowe wykonywane w obrębie tych obiektów. Przyczyną zanieczyszczenia powietrza w miejscu zamieszkania może być także bliskie usytuowanie kopalń azbestu oraz naturalna erozja skał zawierających azbest. Zanieczyszczenia wnętrza pomieszczeń azbestem Powszechne stosowanie wyrobów azbestowych, z których to włókna azbestowe w mniejszym lub większym stopniu mogą uwalniać się do otoczenia, spowodowało wzrost zainteresowania naukowców zdrowotnymi skutkami środowiskowej ekspozycji na azbest. W przypadku zanieczyszczeń wnętrza miejsca zamieszkania pyłem azbestu istnieją naukowe dowody na wzrost występowania chorób azbestozależnych u członków rodzin osób pracujących w narażeniu na azbest. Przyczyną tego zjawiska najczęściej jest emisja tych włókien z ubrań i butów pracowników w których to zazwyczaj wracali, po skończonej pracy, do domów oraz zanieczyszczonych, niczym niezabezpieczonych w czasie pracy włosów. Artykuł Schneidera i wsp. ujawnił sześć takich przypadków, pięć u małżonek pracowników zakładów azbestowych, czyszczonych ubrania i buty mężów i jeden u syna takiego pracownika, który często odwiedzał swojego ojca w jego miejscu pracy [4]. W kolejnym opracowaniu radiologiczne zmiany charakterystyczne dla chorób azbestozależnych odnotowano u 11,3% z 274 żon pracowników stoczni w Los Angeles County. Zmiany te występowały również u 7,6% synów i 2,1% córek tych pracowników. Wszyscy oni nie mieli w przeszłości zawodowego kontaktu z azbestem [5]. Badanie, obejmujące ponad osiemset osób, nienarażonych zawodowo na pył azbestu, mieszkających z pracownikami Zakładu UNARCO, produkującego azbestowe wyroby izolacyjne (amozyt), wykazało, że do 1 stycznia 1990 r. wśród wszystkich zgonów w tej grupie 38% spowodowane było nowotworami: międzybłoniakiem opłucnej (4 przypadki), chłoniakiem nieziarniczym (7 przypadków), rakiem płuca (12 przypadków) i nowotworami układu trawiennego (10 przypadków) oraz rakiem piersi (4 przypadki). Udział zgonów z powodu nowotworów w ogólnej umieralność ludności w Stanach Zjednoczonych wynosił wtedy tylko 22% [6]. Przegląd 39 650 zgonów dokonany we Włoszech latach 1975-1988 w Leghorn i za okres od 1958 do 1988 r. w La Spezia ujawnił, iż 262 przypadki spowodowane były międzybłoniakiem opłucnej. Główną przyczyną tych zgonów była zawodowa ekspozycja na azbest związana z produkcją statków, przy czym

Świątkowska B. Epidemiologiczne dowody skutków kancerogennego narażenia na pył azbestu w środowisku... 301 Tabela I. Wybrane badania dotyczące skutków środowiskowego narażenia na azbest Table I. Selected epidemiological studies on environmental exposure to asbestos Obszar badania /Study area Los Angeles County, California, USA New Jersey, USA Leghorn La Spezia, Włochy Casale Monferrato, Włochy Hrabstwo Yorkshire, Anglia Włochy, Szwajcaria, Hiszpania Południowa Afryka, Kanada, Włochy, Turcja, Wielka Brytania Cape Providence, Południowa Afryka Szczucin, Polska Południowa Afryka Wittenoon, Australia Quebec, Kanada Anatolia, Turcja New Caledonia, Malezja Chiny Typ badania /Study type Badanie klinicznokontrolne Badanie kohortowe 1975-1990 Opis przypadków 1975-1988 1958-1988 Badanie kohortowe 1965-1988 1980-1991 Badanie klinicznokontrolne 1979-1991 Populacyjne badanie kliniczno-kontrolne 1993-1997 Meta analiza 8 badań kliniczno-kontrolnych, ekologicznych i kohortowych 1968-1977 Opis przypadków 1987-2007 Opis przypadków 1956-1970 Badanie kohortowe 1943-1993 1970-1980 1977-1978 1993-1995 Retrospektywne badanie kohortowe 1987-1995 Populacja objęta badaniem /Study population Członkowie rodzin pracowników stoczni bez zawodowej historii narażenia na azbest (274 żon, 79 synów, 140 córek) 878 członków rodzin pracowników Zakładów UNARCO produkującego azbestowe wyroby izolacyjne Przegląd 39 650 kart zgonów mieszkańców Leghorn i La Spezia Wynik badania /Results Występowanie radiologicznych zmian charakterystycznych dla chorób azbestozależnych u 11,3% żon, 7,6% synów i 2,1% córek pracowników stoczni 38% zgonów z powodu nowotworów (4 przypadki międzybłoniaka opłucnej) 262 przypadki spowodowane międzybłoniakiem opłucnej (13 dotyczyło kobiet piorących ubrania swoich krewnych pracujących przy azbeście, 6 było spowodowane ekspozycją na włókna azbestu z domowej instalacji ogniotrwałej) Kohorta 1740 kobiet nienarażonych zawodowo na azbest, małżonek pracowników 4,3-12) 44 przypadki międzybłoniaka opłucnej Ryzyko międzybłoniaka opłucnej RR=7,8; (95%CI: zakładów azbestowo-cementowych Osoby nigdy nienarażone zawodowo na pył azbestu i niemieszkające z osobami pracującymi przy azbeście Przegląd 185 zgonów mieszkańców Yorkshire Mieszkańcy obszarów na których znajdowały się zakłady produkujące azbest lub materiały zawierające ten minerał (53 przypadki międzybłoniaka opłucnej i 232 kontrole bez ekspozycji zawodowej) Osoby narażone na środowiskową emisję włókien azbestu Osoby zamieszkujące trzy obszary położone w bliskiej odległości od kopalni krokidolitu Mieszkańcy gminy narażeni na skutek niewłaściwego postępowania z odpadami poprodukcyjnym, bądź też zamieszkania z osoba pracującą w zakładzie przetwórstwa azbestu Mieszkańcy terenów położonych w bliskiej odległości od kopalni krokidolitu (232 przypadki międzybłoniaka) Osoby mieszkające przynajmniej jeden miesiąc w Wittenoon w Zachodniej Australii, nienarażone zawodowo na azbest Kobiety zamieszkujące prowincję Quebec w Kanadzie Mieszkańcy trzech rolniczych terenów, gdzie znajdują się naturalne złoża tremolitu Mieszkańcy wyspy, gdzie znajdują się naturalne złoża tremolitu Rolnicy, którzy byli w przeszłości eksponowani na krokydolit niebieską glinę, występujący naturalnie w środowisku 17 przypadków międzybłoniaka opłucnej spowodowanego parazawodowym narażeniem na azbest (OR=5,8; 95%CI: 1,7-19) Ryzyko międzybłoniaka opłucnej OR=4,81 (95%CI: 1,8-13,1) dla osób narażonych na zanieczyszczenie miejsca zamieszkania pyłem azbestu i OR=11,5 (95%CI: 3,5-38,2) dla osób mieszkających w odległości 2000 m od kopalni azbestu, stoczni, zakładów produkcji włókien azbestowych, wyrobów ciernych azbestowych Ryzyko międzybłoniaka opłucnej RR=8,1 (95%CI: 5,3-12) dla osób narażonych na zanieczyszczenie miejsca zamieszkania pyłem azbestu i RR=7,0 (95%CI: 4,7-11) dla osób mieszkających w pobliżu źródła emisji przemysłowej azbestu Pozycja piśmiennictwa /Reference 33 przypadki międzybłoniaka opłucnej 17 41 przypadków międzybłoniaka opłucnej 130 przypadków międzybłonika u osób bez zawodowego kontaktu z azbestem 67 przypadków międzybłoniaka opłucnej. Ryzyko międzybłoniaka opłucnej RR=2,6 (95%CI: 1,4-4,7) i RR=6,7 (95%CI: 2,0-22,2) dla odpowiednio 12-59 miesięcy i powyżej 60 miesięcy ekspozycji w porównaniu do osób mieszkających do 11 miesięcy na tym terenie Ryzyko zgonu na międzybłoniaka opłucnej SMR=7,6; (95%CI: 3,1-16) dla kobiet zamieszkujących te tereny w porównaniu do mieszkanek innych terenów położonych w prowincji Ryzyko międzybłoniaka opłucnej RR=21,0; (95%CI: 2,8-156) dla osób mieszkających na tych terenach w porównaniu z sąsiednimi obszarami Ryzyko międzybłoniaka opłucnej RR=40,9; (95%CI: 5,15-325), ryzyko raka płuca dla kobiet RR=4,89; (95%CI: 1,13-21,2) w porównaniu do kobiet, które nie stosowały tremolitu Ryzyko międzybłoniaka opłucnej RR=182,3, ryzyko raka płuca RR=5,67 dla osób mieszających na tym obszarze w porównaniu do nieeksponowanych OR iloraz szans/odds ratio, RR ryzyko względne/relative risk, SMR standaryzowany współczynnik śmiertelności/standard mortality ratio 5 6 7 8 9 10 11 19 24, 26 28 33 35 38

302 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 299-305 w trzynastu przypadkach były to kobiety, które prały ubrania swoich krewnych pracujących w narażeniu na azbest. Po raz pierwszy ujawniono również inne czynniki powodujące zanieczyszczenie wnętrza budynków i mogące przyczynić się do zwiększonej liczby zachorowań na choroby azbestozależne. Sześć przypadków zgonów spowodowane międzybłoniakiem opłucnej mogły zostać wyjaśnione ekspozycją na włókna azbestu pochodzące z instalacji ogniotrwałej zawierającej włókna azbestu [7]. Analiza dotycząca kohorty 1 740 kobiet, żon pracowników zakładów azbestowo-cementowych w Casale Monferrato, małym miasteczku położonym w północno-zachodnich Włoszech, wykazała, iż kobiety te miały prawie 8-krotnie wyższe ryzyko zachorowania na międzybłoniaka opłucnej w porównaniu do kobiet, które nie mieszkały z pracownikami tego zakładu [8]. Badanie kliniczno-kontrolne obejmujące 185 osób zmarłych w latach 1979-1991 z powodu międzybłoniaka opłucnej w czterech okręgach hrabstwa Yorkshire na północy Anglii, wykazało 17 przypadków spowodowanych parazawodową ekspozycją w środowisku domowym tych osób (OR=5,8; 95%CI: 1,7-19) [9]. Międzynarodowe kliniczno-kontrolnym badanie (53 przypadków międzybłoniaka opłucnej i 232 kontroli) prowadzone na terenie obszarów na których znajdowały się zakłady produkujące azbest lub materiały zawierające ten minerał, we Włoszech, Szwajcarii i Hiszpanii ujawniło, iż ryzyko względne międzybłoniaka opłucnej u osób z wysokim prawdopodobieństwem narażenia na pył azbestu w miejscu zamieszkania było prawie 5-krotnie wyższe w porównaniu z osobami bez takiej ekspozycji (OR=4,8; 95%CI: 1,8-13,1). Osobami zaliczonymi do grupy o najwyższym ryzyku były osoby piorące lub dotykające zanieczyszczone pyłem azbestu części garderoby lub mające kontakt z materiałami azbestowymi podatnymi na zniszczenie [10]. Meta-analiza 8 badań dotyczących środowiskowego narażenia na pył azbestu przeprowadzona w 2000 roku wykazała, iż narażenie na emisję włókien azbestu związane z zanieczyszczeniem wnętrza miejsca zamieszkania wiąże się z ponad 8-krotnym wzrostem ryzyka międzybłoniaka opłucnej w porównaniu z osobami nie przebywającymi w takich pomieszczeniach (RR=8,1; 95%CI:5,3-12) [11]. Badanie obejmujące kobiety zamieszkujące Hof van Twente w Holandii, miejscowości w której domy i drogi zbudowane były z dużej ilości materiałów zawierających azbest, wykazało 10-krotny wzrost ryzyka zgonu z powodu międzybłoniaka opłucnej (SMR=1090; 95%CI: 465-2551), u mieszkanek nienarażonych zawodowo na pył azbestu i które nie mieszkały w domach zawierających azbest, w porównaniu z obserwowaną umieralnością w Holandii w latach 1996-2002 [12]. Bliskie usytuowanie zakładów przerabiających azbest Pomimo prowadzenia szeregu badań dotyczących zawodowego narażenia pracowników zatrudnionych przy przetwórstwie azbestu, rzadko podejmowane były równoczesne próby oceny ryzyka występowania chorób azbestozależnych wśród mieszkańców terenów na których znajdowały się te zakłady. Jednym z takich obszarów jest wspominane wcześniej Casale Monferrato, w którym znajdował się największy zakład przetwórstwa azbestu we Włoszech produkujący w latach 1907-1985 azbestocement. Żadna inna działalność związana z produkcją azbestu nie była prowadzona na tym obszarze. W 1991 r. Magnani i wsp. opublikowali wyniki badania przeprowadzonego wśród mieszkańców tego terenu. Badaniem objęte zostały osoby, które nigdy nie były zawodowo narażone na pył azbestu i które nie mieszkały z osobami pracującymi przy azbeście. W okresie od 1980 do 1989 r. stwierdzono 44 przypadki międzybłoniaka opłucnej u tych osób (około 20% wszystkich przypadków międzybłoniaka zarejestrowanego we Włoszech), 26 u mężczyzn i 18 u kobiet. Standaryzowany roczny współczynnik zachorowalności na nowotwór o tej lokalizacji (wsp./100 tys.) wynosił 4,2 dla mężczyzn (1,8 dla całego kraju) i 2,3 dla kobiet (0,6 dla całego kraju) [13]. Opublikowane w 2007 r. wyniki badania kliniczno-kontrolnego, obejmującego 103 przypadki międzybłoniaka opłucnej i 272 kontroli z tego regionu, wykazało ryzyko zachorowania na nowotwór o tej lokalizacji OR=10,5 (95%CI: 3,8-50,1) [14]. W międzynarodowym kliniczno-kontrolnym badaniu, szacowane ryzyko względne zachorowania na międzybłoniaka opłucnej dla osób mieszkających w odległości do 2000 m od kopalni azbestu, zakładów azbestowo-cementowych, zakładów produkcji włókien azbestowych, stoczni lub zakładów produkujących wyroby cierne azbestowe, wyniosło 11,5 (95%CI: 3,5-38,2) [10]. Stosunkowo niedawno opublikowana meta-analiza badań dotyczących środowiskowego narażenia na pył azbestu wykazała, iż ryzyko międzybłoniaka opłucnej jest siedmiokrotnie wyższe u osób mieszkających w pobliżu źródła emisji przemysłowej azbestu w porównaniu z osobami z sąsiednich terenów bez tej ekspozycji [11]. Obszarami stanowiącymi zagrożenie w naszym kraju są tereny oddziaływania zakładów azbestowocementowych, dzikie wysypiska odpadów azbestowo-cementowych, miejsca w których została zużyta duża liczba wyrobów azbestowych, w tym do celów gospodarczych. Szczególnie dokładne i właściwie

Świątkowska B. Epidemiologiczne dowody skutków kancerogennego narażenia na pył azbestu w środowisku... 303 jedyne epidemiologicznie udokumentowane rozeznanie środowiskowej szkodliwości na pył azbestu przeprowadzono na terenie oddziaływania jednego z dużych zakładów wyrobów azbestowo-cementowych w gminie Szczucin, położonej w północnej części województwa małopolskiego. Zakłady Materiałów Izolacji Budowlanych Eternit uruchomiły produkcję azbestu w 1959 r. Do 1993 r. w zakładzie tym przetworzono 350 tys. ton azbestu, w tym 65 tys. ton azbestu niebieskiego krokidolitu. W latach 80. pośród mieszkańców tego terenu, nienarażonych zawodowo na pył azbestu, odnotowano pierwsze przypadki międzybłoniaka opłucnej. W latach 1987-2007 wśród mieszkańców gminy Szczucin zarejestrowano 88 przypadków międzybłoniaka opłucnej, w tym 41 zachorowań osób, które nigdy nie pracowały w wytwórni materiałów azbestowo-cementowych. Znaczna cześć z tych osób podlegała środowiskowemu narażeniu na pył azbestu od dzieciństwa. Głównym źródłem emisji pyłu azbestowego do powietrza atmosferycznego w tym przypadku były nawierzchnie dróg, podwórzy, mieszkania i pomieszczenia gospodarcze, w których zastosowano złom wyrobów azbestowo-cementowych (rur i eternitu) jako materiały budowlane i wykończeniowe. W większości przypadków ustalono środowiskowe narażenie na pył azbestu związane z transportem odpadów azbestowo-cementowych oraz ich zastosowaniu do różnych celów gospodarczych przez użytkowników posesji. Kilka przypadków dotyczyła domowników zamieszkałych wspólnie z pracownikiem zakładów azbestowych [15, 16]. Bliskie usytuowanie kopalni zajmujących się wydobywaniem azbestu Jednym z pierwszych dowodów na istnienie związku przyczynowego pomiędzy środowiskowym narażeniem na pył azbestu, w tym przypadku krokidolitu, a zwiększonym zachorowaniem na międzybłoniaka opłucnej, było doniesienie o 33 przypadkach międzybłoniaka wśród mieszkańców Cape Providence w Południowej Afryce [17]. Osoby te zamieszkiwały tereny położone w bliskiej odległości od kopalni krokidolitu a większość z nich nie pracowała w narażeniu na azbest. Również i późniejsze badanie wykazało, iż wśród 22 pacjentów z rozpoznanym międzybłoniakiem opłucnej, narażonych wyłącznie na środowiskową emisję pyłu azbestu, aż 20 pochodziło z obszaru zanieczyszczonego przez kopalnię krokidolitu [18]. Podobne wyniki uzyskał Webster w 1973 roku. Przeprowadzone przez niego badanie, obejmujące lata 1956-1970 ujawniło 130 przypadków międzybłoniaka u osób bez zawodowego kontaktu z azbestem, przy czym 86 osób z tej grupy mieszkało w pobliżu kopalni krokidolitu [19]. Na terenach występowania kopalni krokidolitu obserwowano również zwiększoną umieralność z powodu raka płuca, azbestozy i międzybłoniaka opłucnej [20, 21]. W badaniu kliniczno-kontrolnym przeprowadzonym w latach 1993-1995, obejmującym 183 przypadki raka płuca u mężczyzn i 60 przypadków u kobiet, środowiskowe narażenie na azbest związane było prawie z 3-krotnym wzrostem ryzyka zachorowania na nowotwór o tej lokalizacji u mężczyzn (OR=2,8; 95%CI: 0,7-10,4) i ponad 5-krotnym w grupie kobiet (OR=5,4; 95%CI: 1,3-22,5) [22]. Nie tylko obszar Afryki Południowej wiązany jest ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na choroby azbestozależne w wyniku narażenia na emisję włókien azbestu z kopalni i naturalnych złóż tego minerału. Innym rejonem, gdzie odnotowywano taką zależność jest kopalnia krokidolitu w Wittenoon w Zachodniej Australii. W kopalni tej azbest był wydobywany od 1943 do 1966 r. W latach 1960-1964 i 1980 1982, szacowana zapadalność na międzybłoniaka opłucnej u osób w wieku powyżej 35 lat wzrosła z 0,6 (wsp./100 tys.) u mężczyzn i 0,1 (wsp./100 tys.) u kobiet do wartości odpowiednio 6,6 i 0,7 na 100 tys. mieszkańców. Około 97 na 138 osób chorych na nowotwór o tej lokalizacji (70%) było w przeszłości eksponowanych na pył azbestu, z czego 56 pracowało w kopalni krokidolitu w Wittenoom. U czterech osób stwierdzono środowiskowe narażenie na azbest związane z zamieszkiwaniem w pobliżu tej kopalni [23]. W kolejnym badaniu, obejmującym 4 659 osób nienarażonych zawodowo na pył azbestu zamieszkujących przynajmniej jeden miesiąc w latach 1943-1993 w Wittenoom, do końca 1993 r. zdiagnozowano 27 przypadków międzybłoniaka opłucnej. Ryzyko wzrastało wraz ze wzrostem czasu jaki upłynął od pierwszej ekspozycji, czasu trwania ekspozycji i wielkości skumulowanej ekspozycji [24]. Oszacowano także, iż ok. 1,1% dzieci i 1,9% kobiet zamieszkujących Wittenoom umrze z powodu międzybłoniaka opłucnej [25]. W ostatnio opublikowanych badaniach wskazano, iż do roku 2002, liczba rozpoznanych międzybłoniaków opłucnej wśród mieszkańców tego regionu wzrosła do 67 przypadków [26], natomiast standaryzowany współczynnik umieralności dla kobiet wynosi 2,67 (95%CI: 0,77-9,21) [27]. Kolejnym obszarem, gdzie odnotowuje się wzrost zachorowalności i umieralności na choroby azbestozależne spowodowany bliskim sąsiedztwem kopalni azbestu jest Kanada. Badanie prowadzone na terenie dwóch obszarów wydobywania chryzotylu, w prowincji Quebec w latach 1970-1980 wśród kobiet zamieszkujących te tereny, wykazało ponad 7-krotnie wyższe ryzyko zgonu z powodu nowotworów opłucnej u tych kobiet (SMR=7,6; 95%CI: 3,1-16), w porównaniu do mieszkanek innych prowincji, gdzie nie znajdowały się podobne kopalnie [28].

304 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 299-305 Również i w innych krajach obserwowano większą częstotliwość występowania chorób azbestozależnych wśród osób mieszkających w pobliżu miejsc wydobywania azbestu. Badania zespołów Kiviluoto i wsp. w Finlandii [29], Zolov i wsp. w Bułgarii [30] oraz Hiraoka i wsp. w Japonii [31] wskazują na częstsze występowanie zmian opłucnowych u osób mieszkających w sąsiedztwie kopalń antofilitu (amfibolowej postaci włókien azbestu). Naturalne występowanie złóż azbestu W regionach, gdzie występują naturalne złoża azbestu bez wartości rynkowej, bardzo często jest on wykorzystywany przez okolicznych mieszkańców jako tani materiał do wyrabiania tynków, izolacji, bielenia ścian, podłóg i dachów budynków, w których zamieszkują a nawet jako zasypki dla niemowląt. Jednym z takich obszarów są pewne rolnicze regiony znajdujące się w Turcji. Badanie prowadzone w centralnej Anatolii, należącym obecnie do Turcji półwyspie w Azji, wykazało, iż średnia roczna zachorowalność na międzybłoniaka opłucnej wśród mieszkańców 11 wiosek wynosiła 114,8 (wsp./100 tys.) u mężczyzn i 159,8 (wsp./100 tys.) u kobiet. Współczynniki te były przeszło 80-krotnie wyższe u mężczyzn i prawie 800-krotnie wyższe u kobiet, niż analogiczne odnotowywane na świecie [32]. Badanie, obejmujące osoby narażone na środowiskową emisję włókien azbestu tremolitowego w południowo-wschodniej Turcji, ujawniło nie tylko wysoką zapadalność na międzybłoniaka opłucnej, ale również bardzo częste występowanie pylicy azbestowej płuc i zgrubień blaszek opłucnej wśród mieszkańców. Średnia wieku tych osób wynosiła 50 lat z czego 25% były to przypadki przez czterdziestym rokiem życia [33]. U mieszkańców Metsovo, małego miasteczka położonego w górach Pindosu w Grecji, również od dzieciństwa eksponowanych na azbest tremolitowy (zwany luto soil ), zachorowalność na międzybłoniaka opłucnej w latach 1981-1985 była około 300 razy wyższa w porównaniu do wartości obserwowanych u osób nieeksponowanych [34]. Kliniczno-kontrolne badanie przypadków w Nowej Kaledonii, położonej w południowo-zachodniej części Oceanu Spokojnego w Melanezji, ujawniało także wysoką zachorowalność na międzybłoniaka opłucnej wśród mieszkańców eksponowanych na tremolit (zwany po ), używany do bielenia budynków. Ryzyko względne występowania nowotworu o tej lokalizacji wynosiło 40,9 (95%CI: 5,1-325). Wśród ludności melanezyjskiej płci żeńskiej stwierdzono również wzrost zachorowania na raka płuca (OR=4,89; 95%CI: 1,1-21,2) w porównaniu do kobiet, które nie używały tremolitu [35]. Środowiskowe narażenie na tremolit było również przyczyną zwiększonej zachorowalności na międzybłoniaka opłucnej wśród mieszkańców wschodniej Sycylii, gdzie był on transportowany z pobliskich kamieniołomów i używany do budowy miejscowych budynków [36] oraz większej częstości (41%) występowania blaszek opłucnej wśród mieszkańców Północnej Korsyki w stosunku do nienarażonych u których schorzenie to występowało jedynie u 7,5% [37]. Badanie, przeprowadzone wśród chińskich rolników mieszkających na obszarze zanieczyszczonym przez naturalne występowanie krokidolitu, zwanego popularnie niebieską gliną, wykazało roczną umieralność mieszkańców z powodu raka płuca na poziomie 43,75/100 tys. oraz 36,46 /100 tys. w odniesieniu do międzybłoniaka opłucnej [38]. Podsumowanie i wnioski Szerokie zastosowanie azbestu i jego wyrobów, unikalne właściwości włókien azbestowych oraz ich szkodliwe działanie stanowią bardzo istotny problem zdrowia publicznego. Badania dotyczące skutków zdrowotnych środowiskowej ekspozycji na pył azbestu pomimo, iż nie są liczne i nie ujawnią całości problemu, pozwalają na wysunięcie następujących wniosków: narażenie środowiskowe na emisję włókien azbestu dotyczy: zanieczyszczenia wnętrza pomieszczeń pyłem azbestu oraz zanieczyszczenie sąsiedztwa miejsca zamieszkania azbestem obejmujące: bliskie usytuowanie zakładów przerabiających azbest, kopalni zajmujących się wydobywaniem azbestu a także naturalne występowanie złóż azbestu; głównym typem azbestu odpowiedzialnym za ekspozycję środowiskową jest azbest amfibolowy (krokidolit, tremolit i antofilit). Niekiedy czynnikiem przyczynowym występowania skutków zdrowotnych środowiskowego narażenia na pył azbestu jest azbest chryzotylowy; w ekspozycji środowiskowej na pył azbestu, głównym skutkiem zdrowotnym, który należy brać pod uwagę jest międzybłoniak opłucnej. Może być również obserwowany wzrost zachorowania na raka płuca oraz wzrost częstości występowania zmian opłucnowych pod postacią blaszek i zgrubień; skutki zdrowotne środowiskowej ekspozycji na pył azbestu mogą ujawniać się jeszcze przez wiele lat po ustaniu narażenia. Uzyskane wyniki umożliwiają poznanie rzeczywistego stanu rozwoju badań w zakresie skutków środowiskowej ekspozycji na pył azbestu oraz regionów, które stanowią lub stanowiły szczególne niebezpieczeństwo dla mieszkańców. W celu dalszego rozpoznania zależności pozwalających na zredukowanie narażenia niezawodowego na pył azbestu, kontynuacja badań epidemiologicznych w tym zakresie wydaje się być niezbędna.

Świątkowska B. Epidemiologiczne dowody skutków kancerogennego narażenia na pył azbestu w środowisku... 305 Piśmiennictwo / References 1. Virta RL. Worldwide asbestos supply and consumption trends from 1900 through 2003. US Geological Survey, Virginia 2003. 2. International Programme on Chemical Safety. Asbestos and Other Natural Mineral Fibres. Environmental Health Criteria 53. World Health Organization, Geneva 1986. 3. Pasetto R, Comba P, Marconi A. Mesothelioma associated with environmental exposure. Med Lav 2005, 96: 330 337. 4. Schneider J, Straif K, Woitowitz HJ. Pleural mesothelioma and household asbestos exposure. Rev Environ Health 1996, 11: 65-70. 5. Kilburn KH, Lilis R, et al. Asbestos disease in family contacts of shipyard workers. Am J Public Health 1985, 75: 615 617. 6. Joubert L, Seidman H, Selikoff IJ. Mortality experience of family contacts of asbestos factory workers. Ann NY Acad Sci 1991, 31: 416-418. 7. Dodoli D, Del Nevo M, et al. Environmental household exposures to asbestos and occurrence of pleural mesothelioma. Am J Ind Med 1992, 21: 681-687. 8. Magnani C, Terracini B, et al. A cohort study on mortality among wives of workers in the asbestos cement industry in Casale Monferrato, Italy. Br J Ind Med 1993, 50: 779-784. 9. Howel D, Arblaster L, et al. Routes of asbestos exposure and the development of mesothelioma in an English region. Occup Environ Med 1997, 54: 403-409. 10. Magnani C, Agudo A, et al. Multicentric study on malignant pleural mesothelioma and non-occupational exposure to asbestos. Br J Cancer 2000, 83: 104-111. 11. Bourdes V, Boffetta P, Pisani P. Environmental exposure to asbestos and risk of pleural mesothelioma: review and metaanalysis. Eur J Epidemiol 2000, 16: 411-417. 12. Burdorf A, Dahhan M, Swuste PH. Pleural mesothelioma in women is associated with environmental exposure to asbestos. Ned Tijdschr Geneeskd 2004, 148: 1727-1731. 13. Magnani C, Terracini B, et al. Pleural malignant mesothelioma and non-occupational exposure to asbestos in Casale Monferrato, Italy. Occup Environ Med 1995, 52: 362-367. 14. Maule MM, Magnani C, et al. Modeling Mesothelioma Risk Associated with Environmental Asbestos Exposure. Environ Health Perspect. 2007, 115: 1066-1071. 15. Szeszenia-Dąbrowska N (red). Azbest. Ekspozycja zawodowa i środowiskowa. Skutki, profilaktyka. IMP, Łódź 2004. 16. Szeszenia-Dąbrowska N. Azbest jako czynnik ryzyka rozwoju chorób płuc. Prz Lek 2008, 65: 26-34. 17. Wagner JC, Sleggs CA, Marchand P. Diffuse pleural mesothelioma and asbestos exposure in North Western Cape Province. Br J Ind Med 1960, 17: 260-271. 18. Rees D, Goodman K, et al. Asbestos exposure and mesothelioma in South Africa. S Afr Med J 1999, 89: 627 634. 19. Webster I. Asbestos and malignancy. South Afr Med J 1973, 47: 165-171. 20. Botha JL, Irwig LM, Strebel PM. Excess mortality from stomach cancer, lung cancer, and asbestosis and or mesothelioma in crocidolite mining districts in South Africa. Am T Epidemiol 1986, 123: 30-40. 21. Kielkowski D, Nelson G, Rees D. Risk of mesothelioma from exposure to crocidolite sbestos: A 1995 update of a South African mortality study. Occup Environ Med 2000, 57: 563 567. 22. Mzileni O, Sitas F, et al. Lung cancer, tobacco, and environmental factors in the African population of the Northern Province, South Africa. Tob Control 1999, 8: 398 401. 23. Armstrong BK, Musk AW, et al. Epidemiology of malignant mesothelioma in Western Australia. Med J Aust 1984, 41: 86-88. 24. Hansen J, de Klerk NH, et al. Environmental exposure to crocidolite and mesothelioma: exposure-response relationships. Am J Respir Crit Care Med 1998, 157: 69 75. 25. Rogers A, Nevill M. Occupational and environmental mesotheliomas due to crocidolite mining activities in Wittenoom, Western Australia. Scan J Work Environ Health 1995, 21: 259-264. 26. Reid A, Berry G, et al. Age and sex differences in malignant mesothelioma after residential exposure to blue asbestos (crocidolite). Chest 2007, 131: 376-382. 27. Reid A, Heyworth J, et al. The mortality of women exposed environmentally and domestically to blue asbestos at Wittenoom, Western Australia. Occup Environ Med 2008, 65: 743-749. 28. Camus M, Siemiatycki J, Meek B. Nonoccupational exposure to chrysotile asbestos and the risk of lung cancer. N Engl J Med 1998, 338: 1565-1571. 29. Kiviluoto R. Pleural calcification as a roentgenologic sign of non-occupational endemic anthophyllite-asbestosis. Acta Radiol 1960, Suppl 194: 1-67. 30. Zolov C, Bourilkov T, Babadjov L. Pleural asbestosis in agricultural workers. Environ Res 1967, 1: 287-292. 31. Hiraoka T, Ohkura M, et al. Anthophyllite exposure and endemic pleural plaques in Kumamoto, Japan. Scand J Work Environ Health 1998, 24: 392-397. 32. Metintas S, Metintas M, et al. Malignant mesothelioma due to environmental exposure to asbestos: follow-up of a Turkish cohort living in a rural area. Chest 2002, 122: 2224-2229. 33. Yazicioglu S, Ilcayto R, et al. Pleural calcification, pleural mesotheliomas, and bronchial cancers caused by tremolite dust. Thorax 1980, 35: 564-569. 34. Sakellariou K, Malamou-Mitsi V, et al. Malignant pleural mesothelioma from nonoccupational asbestos exposure in Metsovo (north-west Greece): slow end of an epidemic? Eur Respir J 1996, 9: 1206-1210. 35. Luce D, Bugel I, et al. Environmental exposure to tremolite and respiratory cancer in New Caledonia: a case-control study. Am J Epidemiol 2000, 151: 259-265. 36. Paoletti L, Batisti D, et al. Unusually high incidence of malignant pleural mesothelioma in a town of eastern Sicily: an epidemiological and environmental study. Arch Environ Health 2000, 55: 392-398. 37. Rey F, Boutin C, et al. Environmental pleural plaques in an asbestos exposed population of northeast Corsica. Eur Respir J 1993, 6: 978-982. 38. Luo S, Zhang Y, et al. The risk of lung cancer and mesothelioma in farmers exposed to crocidolite in environment. Hua Xi Yi Ke Da Xue Xue Bao 1998, 29: 63-65.