1 UWAGI ANALITYCZNE 1. Udział dochodów z działalności rolniczej w dochodach gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego w 2002 r. W maju 2002 r. w województwie łódzkim było 209,4 tys. gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. Działalność rolniczą prowadziło 80,5%, tj. 168,6 tys. gospodarstw. Pozostałe 40,8 tys. gospodarstw nie prowadziło działalności rolniczej, tzn. odłogowało całą posiadaną powierzchnię użytków rolnych i w momencie spisu nie posiadało zwierząt. Użytkownicy gospodarstw rolnych udzielając odpowiedzi na pytanie dotyczące źródła dochodów gospodarstwa domowego określili w jakiej części ich dochody pochodzą: - z działalności rolniczej, - z działalności pozarolniczej, - z pracy najemnej, - z emerytury lub renty. Wykres 1. Struktura gospodarstw indywidualnych według głównego źródła dochodu w 2002 r. Analiza zebranych danych pozwala stwierdzić, że działalność rolnicza stanowiła główne źródło dochodów tylko w niespełna 1 / 3 gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. Niewiele mniej gospodarstw rolnych utrzymywało się głównie z rent i emerytur lub z pracy najemnej. Dochody z działalności pozarolniczej były dominującymi tylko w znikomej części gospodarstw rolnych.
2 Wykres 2. Udział dochodów z działalności rolniczej w dochodach ogółem gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego Mniej niż 2 / 5 gospodarstw rolnych indywidualnych uzyskało dochody z działalności rolniczej przekraczające 50% ich dochodów ogółem, w blisko połowie gospodarstw dochody te stanowiły mniej niż 30% ogólnych dochodów gospodarstwa domowego. Udział dochodów z działalności rolniczej był silnie powiązany z obszarem gospodarstw rolnych. Liczba gospodarstw uzyskujących z działalności rolniczej tylko do 30% dochodów ogółem wyraźnie zmniejszała się w miarę przechodzenia do większych gospodarstw. W gospodarstwach uzyskujących ponad 90% dochodów z działalności rolniczej udział gospodarstw dużych, o powierzchni powyżej 20 ha, wyniósł 61,7%. Gospodarstwa domowe z użytkownikiem gospodarstwa rolnego to w większości gospodarstwa składające się z 4-5 osób (39,5%) oraz gospodarstwa 2-3 osobowe (34,9%). Gospodarstwa najmniejsze, 1 osobowe, stanowiły 9,8% ogółu, a najliczniejsze, 6 i więcej osobowe, 15,8% ogólnej liczby gospodarstw. Analizując liczebność gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego w połączeniu z udziałem dochodów z działalności rolniczej w dochodach ogółem wyraźnie widać, że im mniejsza liczba osób w gospodarstwie, tym większy odsetek takich
3 gospodarstw w grupie tych, w których dochody z działalności rolniczej nie przekraczają 30% ogólnej kwoty dochodów. W miarę wzrostu liczby osób w gospodarstwie domowym zwiększał się udział takich gospodarstw wśród tych, gdzie dochody z działalności rolniczej wynosiły ponad 50% dochodów ogółem. Wykres 3. Struktura gospodarstw indywidualnych według celu produkcji rolniczej w 2002 r. Wśród gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego wyróżniono gospodarstwa prowadzące produkcję rolniczą głównie na rynek (tj. realizujące sprzedaż produktów rolnych powyżej 3 tys. zł rocznie) oraz głównie na własne potrzeby (sprzedaż roczna poniżej 3 tys.) i wyłącznie na własne potrzeby. Wykres 4. Struktura gospodarstw indywidualnych prowadzących działalność rolniczą i produkujących głównie na rynek według wartości sprzedaży w 2002 r.
4 Wśród gospodarstw rolnych produkujących głównie na rynek tylko co dziesiąte uzyskało sprzedaż powyżej 50 tys. zł rocznie, pozostałe dokonały sprzedaży na niewielką skalę nie zapewniającą realizacji inwestycji i możliwości rozwoju gospodarstwa. 2. Produkcja towarowa Według danych Powszechnego Spisu Rolnego rolnicza produkcja towarowa w roku gospodarczym 2001/2002 w województwie łódzkim wyniosła 2642,8 mln zł, w tym w gospodarstwach indywidualnych powyżej 1 ha UR - 2457,4 mln zł. Wyniki spisu pozwoliły określić powiązanie produkcji towarowej z jakością użytków rolnych oraz takimi cechami gospodarstwa jak: obszar, cel i kierunek produkcji, wielkość stada zwierząt, wiek i płeć użytkownika gospodarstwa oraz jego wykształcenie. Charakteryzując produkcję towarową w korelacji z powierzchnią gospodarstwa dostrzec można, że przeciętnie gospodarstwa o powierzchni poniżej 10 ha miały niższą produkcję towarową od średniej przypadającej na 1 gospodarstwo wynoszącej 18,4 tys. zł. W gospodarstwach o powierzchni 10-30 ha produkcja towarowa była 2,7 razy wyższa od średniej, w gospodarstwach 30-50 ha wskaźnik ten wzrósł do 8,4, a w gospodarstwach powyżej 50 ha osiągnął 100-krotną wartość średniej. Produkcja towarowa przypadająca na 1 ha użytków rolnych była w poszczególnych grupach obszarowych stosunkowo mało zróżnicowana. Wyższy od przeciętnego (2,4 tys. zł/1 ha UR) poziom produkcji towarowej osiągnęły gospodarstwa o powierzchni powyżej 15 ha. Produkcja towarowa przypadająca na 1 pełnozatrudnionego (patrz uwagi metodyczne) była mocno powiązana z wielkością gospodarstwa. Przy średniej wartości produkcji towarowej wynoszącej 13,6 tys. zł na 1 pełnozatrudnionego, w gospodarstwach do 10 ha była niższa od tej średniej, natomiast w gospodarstwach większych wzrastała sukcesywnie i w grupach powyżej 200 ha osiągnęła wielkość 10-krotnie wyższą od średniej. Gospodarstwa rolne produkujące głównie na własne potrzeby sprzedawały produkty rolne średnio za kwotę 1056 zł, zaś gospodarstwa produkujące głównie na rynek za kwotę 25,2 tys. zł. Wartość produkcji towarowej w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych w pierwszej grupie wyniosła 317 zł/1ha, a w grupie drugiej 2722 zł/ha. Wielkość produkcji towarowej była również silnie skorelowana z wielkością stada zwierząt w gospodarstwie. Wyższe od przeciętnych wskaźniki produkcji towarowej w przeliczeniu na 1 ha UR i 1 pełnozatrudnionego osiągnęły te gospodarstwa, które posiadały
5 stada powyżej 10 sztuk dużych. Przy stadach powyżej 100 szt dużych produkcja na 1 ha była wyższa 10-krotnie, a produkcja na 1 pełnozatrudnionego 300 razy wyższa od średniej. Spis wykazał, że gospodarstwa rolne prowadzone przez mężczyzn charakteryzowały się zdecydowanie wyższą produkcją towarową, czego wyrazem są wskaźniki zawarte w poniższym zestawieniu. PŁEĆ UŻYTKOWNIKA GOSPODARSTWA na 1 pełnozatrudnionego Produkcja towarowa w złotych na 1 ha użytków rolnych na 1 gospodarstwo Mężczyźni... 14749 2550 20933 Kobiety... 8655 1778 9862 Przeciętnie produkcja towarowa na 1 gospodarstwo prowadzone przez kobietę była ponad dwukrotnie niższa od wytworzonej w gospodarstwie, którego użytkownikiem był mężczyzna. Najwyższe wskaźniki produkcji towarowej osiągały gospodarstwa indywidualne, w których użytkownicy byli w wieku 35-44 lata, a najsłabsze w tych, w których byli oni w wieku 65 i więcej lat. Wskaźniki produkcji towarowej w korelacji z poziomem wykształcenia użytkownika gospodarstwa rolnego ilustruje poniższe zestawienie. POZIOM WYKSZTAŁCENIA na 1 pełnozatrudnionego Produkcja towarowa w złotych na 1 ha użytków rolnych na 1 gospodarstwo Wyższe... 34687 3594 32371 Policealne... 19185 2913 17363 Średnie... 20218 3024 24296 Zasadnicze zawodowe... 13488 2400 19024 Podstawowe i bez wykształcenia.. 9217 1906 13148
6 Gospodarstwa, których użytkownicy mają wykształcenie wyższe, osiągnęły zdecydowanie większą od średniej produkcję towarową: - na 1 pełnozatrudnionego - 2,6 raza, - na 1 ha użytkowników rolnych - 1,5 raza, - na 1 gospodarstwo - 1,8 raza. 3. Ważniejsze wydatki poniesione przez gospodarstwa rolne na cele inwestycyjne i produkcyjne w okresie 20 V 2001 r. - 20 V 2002 r. Wydatki poniesione przez gospodarstwa rolne na cele inwestycyjne i na bieżącą produkcję rolną wyniosły łącznie 1780,8 mln zł, w tym w gospodarstwach indywidualnych powyżej 1 ha 1718,8 mln zł. Średnio na 1 gospodarstwo rolne wydatki te wyniosły 13,0 tys. zł, natomiast w przeliczeniu na 1 ha UR 1,7 tys. zł. Poziom wydatków na 1 ha UR był wyraźnie wyższy w gospodarstwach małych (1-2 ha 3,3 tys. zł i 2-3 ha 2,2 tys. zł) oraz w gospodarstwach dużych (200-300 ha 2,9 tys. zł i 300-500 ha 3,4 tys. zł). Wykres 5. Ważniejsze wydatki poniesione przez gospodarstwa rolne w 2002 r.
7 W okresie 12 miesięcy poprzedzających spis w gospodarstwach rolnych 60,4% wydatków kierowano na bieżącą produkcję rolniczą natomiast 39,6% na inwestycje. Na 1 ha UR wydatki inwestycyjne wynosiły średnio 1,3 tys. zł, natomiast wydatki produkcyjne osiągnęły poziom 1,0 tys. zł. Wykres 6. Struktura wydatków inwestycyjnych poniesionych przez gospodarstwa rolne na zakup środków trwałych w 2002 r. Najwyższe wydatki inwestycyjne w przeliczeniu na 1 ha UR były w gospodarstwach małych 1-2 ha i wynosiły ponad 5 tys. zł. Natomiast poziom wydatków na bieżącą produkcję rolniczą w przeliczeniu na 1 ha UR wykazywał mniejsze zróżnicowanie, za wyjątkiem gospodarstw powyżej 1000 ha, gdzie wydatki były najniższe i wyniosły niecałe 0,5 tys. zł. Najwyższym poziomem wydatków (inwestycyjnych i produkcyjnych) na 1 ha UR (około 4,3 tys. zł) charakteryzowały się gospodarstwa rolne realizujące w skali roku sprzedaż produktów rolnych powyżej 100 tys. zł. Spis wykazał, że 18,9 tys. gospodarstw rolnych poniosło wydatki na środki trwałe w łącznej wysokości 276,5 mln zł. Ziemię zakupiło 3,6 tys. gospodarstw, ciągniki i inne środki transportowe oraz maszyny i urządzenia 15,3 tys. gospodarstw, a inne wydatki na zakup środków trwałych miały miejsce w 1,4 tys. gospodarstw. Wydatki na zakup środków transportowych, maszyn i urządzeń stanowiły 51,3% wydatków na środki trwałe a łącznie z ciągnikami udział ten wzrósł do 69,2%. Na zakup ziemi gospodarstwa rolne przeznaczyły 20,2% tych wydatków (około 55,9 mln zł). Najwyższy udział wydatków na zakup ziemi (35,7%) miały gospodarstwa w grupie obszarowej 50-100 ha UR, a na zakup ciągników i innych środków transportowych (88,8%) gospodarstwa z grupy 500 do 1000 ha UR.
8 Wykres 7. Struktura wydatków inwestycyjnych (pozostałych a/ ) poniesionych przez gospodarstwa rolne w 2002 r. a/ Poza wydatkami na zakup środków trwałych. Wydatki inwestycyjne, których strukturę obrazuje wykres 7 zostały poniesione w 50,7 tys. gospodarstw rolnych na łączną sumę 428,0 mln zł, przy czym wydatki na budowę, remont i modernizację budynków mieszkalnych stanowiły blisko połowę, a budynków gospodarczych prawie 1 / 3 tej kwoty. Największe wydatki na zwiększenie stada podstawowego oraz nowe nasadzenia i zmianę kierunku produkcji poniesiono w gospodarstwach obszarowo dużych (powyżej 100 ha). Wśród gospodarstw rolnych, które ponosiły wydatki inwestycyjne i jednocześnie wykazały wartość sprzedanych produktów w 43,3% gospodarstw wydatki te stanowiły poniżej 30% ich produkcji towarowej, w 33,8% gospodarstw osiągały od 30 100% produkcji towarowej a w pozostałych 22,9% gospodarstw były wyższe od wartości sprzedaży. Analizując wysokość ponoszonych wydatków inwestycyjnych na 1 ha UR w korelacji z poziomem wykształcenia użytkownika gospodarstwa, widać wyraźnie wyższą skłonność do ponoszenia takich wydatków wśród użytkowników z wyższym i średnim wykształceniem. Przeciętnie w gospodarstwach z użytkownikiem posiadającym wyższe wykształcenie ponoszono wydatki w wysokości 2,2 tys. zł na 1 ha UR, natomiast w gospodarstwach kierowanych przez osoby z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia 0,9 tys. zł.
9 Tylko 2,2% gospodarstw indywidualnych (powyżej 1 ha UR) w okresie 12 miesiący poprzedzających spis dokonało zakupu ziemi. Zakupów dokonywały głównie gospodarstwa większe o powierzchni 10-30 ha UR. Wydatki na zakup materiałów i usług na bieżącą produkcję poniesione zostały przez 82,2% gospodarstw. Z ogólnej liczby 79,4% poniosło wydatki na zakup nawozów i środki ochrony roślin, 58,5% na paliwo, 46,5% na pasze oraz 62,4% na usługi. Z dzierżawy ziemi korzystało tylko 5,6% ogólnej liczby gospodarstw. Wykres 8. Struktura wydatków poniesionych przez gospodarstwa rolne na bieżącą produkcję rolniczą w 2002 r. Wydatki poniesione na zakup materiałów i usług oraz dzierżawę ziemi stanowiły średnio 41,5% wartości towarowej produkcji rolniczej, w tym 42,5% w gospodarstwach indywidualnych powyżej 1 ha UR. Wydatki na paliwo to 9,9% produkcji towarowej, wydatki na nawozy i środki ochrony roślin 14,4%, wydatki na pasze 16,8% i wydatki na usługi rolnicze 8,5% wartości produkcji. Na dzierżawę ziemi gospodarstwa rolne przeznaczyły 2,2% produkcji towarowej. Wydatki poniesione przez gospodarstwa rolne na bieżącą produkcję rolniczą wyniosły średnio na 1 gospodarstwo 7,9 tys. zł. W przeliczeniu na 1 ha UR wyniosły średnio: na paliwo 266 zł, na nawozy i środki ochrony roślin 353 zł oraz na pasze 462 zł.
10 4. Spłaty kredytów i pożyczek oraz stan zadłużenia gospodarstw rolnych Według danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. w województwie łódzkim było 38,5 tys. gospodarstw rolnych spłacających kredyty i pożyczki (w tym 38,4 tys. gospodarstw indywidualnych), co stanowiło 23,3% ogólnej ich liczby. Odsetek gospodarstw indywidualnych spłacających kredyty i pożyczki wzrastał wraz ze wzrostem powierzchni posiadanych użytków rolnych. Wykres 9. Gospodarstwa indywidualne spłacające kredyty i pożyczki według grup obszarowych w 2002 r. Korzystanie z kredytu było silnie powiązane z uzyskaną rolniczą produkcją towarową, jako że blisko 92% gospodarstw produkujących głównie na rynek spłacało kredyty i pożyczki. Średnia wielkość rocznych spłat wynosiła 16,6% towarowej produkcji rolniczej. Obciążenie kredytami produkcji towarowej było większe w mniejszych gospodarstwach niż w gospodarstwach dużych i tak w przedziale 1-5 ha UR spłaty stanowiły blisko 1 / 3 produkcji towarowej podczas gdy w gospodarstwach o powierzchni UR 200-500 ha już tylko 14%. Wydatki poniesione na spłaty kredytów i pożyczek przez gospodarstwa sprzedające produkty rolne wyniosły przeciętnie na jedno gospodarstwo 5,7 tys. zł, a w przeliczeniu na 1 ha UR 0,5 tys. zł. Wydatki te w przeliczeniu na 1 gospodarstwo zwiększały się wraz ze wzrostem powierzchni UR. Tendencja ta nie była zachowana w gospodarstwach najmniejszych (1-3 ha). W grupie tej znajdują się gospodarstwa zajmujące się rolniczymi
11 działami specjalnymi (m. in. ogrodnictwo, drobiarstwo) i ich wydatki były wyższe od przeciętnych. Wykres 10. Wydatki poniesione w gospodarstwach indywidualnych na spłaty kredytów i pożyczek w przeliczeniu na 1 gospodarstwo oraz na 1 ha UR według grup obszarowych UR w 2002 r. W gospodarstwach indywidualnych częściej z kredytów korzystały gospodarstwa prowadzone przez mężczyzn niż przez kobiety. Gospodarstw prowadzonych przez mężczyzn i spłacających kredyty było 31,1 tys. (25,9% ogólnej ich liczby), a przez kobiety 7,5 tys. (16,4%). Liczba gospodarstw indywidualnych zadłużonych na dzień 20 V 2002 r. wynosiła 40,7 tys., co stanowiło 24,7% ogółu gospodarstw indywidualnych. Spośród gospodarstw zadłużonych najliczniejszą grupę stanowiły gospodarstwa, których zobowiązania mieściły się w przedziale 4-15 tys. zł (34,7%).
12 Wykres 11. Struktura gospodarstw indywidualnych według wysokości zadłużenia w 2002 r. Wykres 12. Struktura gospodarstw indywidualnych według wysokości zadłużenia i rodzaju kredytu w 2002 r.
13 Gospodarstw obciążonych kredytem bieżącym było 29,2 tys. (17,7% ogółu), a kredytem inwestycyjnym 13,5 tys. (8,2%). Wśród gospodarstw zadłużonych z tytułu kredytów bieżących najliczniejszą grupę stanowiły te gospodarstwa, których zadłużenie wyniosło od 2 do 4 tys. zł, natomiast z tytułu kredytów inwestycyjnych od 4 do 15 tys. zł. Według danych PSR 2002 przeciętne zadłużenie gospodarstwa wyniosło 11,5 tys. zł, w tym z tytułu kredytu inwestycyjnego znacznie więcej, bo 20,9 tys. zł, natomiast z kredytu bieżącego tylko 5,2 tys. zł. W przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych zadłużenie wyniosło 1,1 tys. zł, w tym z tytułu kredytu inwestycyjnego i bieżącego odpowiednio 1,6 oraz 0,5 tys. zł.