Oblicza starości przegląd piśmiennictwa Faces of of old age review of the literature

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2012;9(2):77-86 artykuł oryginalny original article Oblicza starości przegląd piśmiennictwa Faces of of old age review of the literature Marta Makara-Studzińska, Karolina Kryś-Noszczyk Samodzielna Pracownia Zdrowia Psychicznego, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Słowa kluczowe: biologiczne starzenie się, psychiatria geriatryczna Key words: biological aging, psychogeriatric Streszczenie Granica starości wyznaczona wiekiem kalendarzowym nie zawsze przekłada się na wiek biologiczny, określany też wiekiem sprawnościowym lub czynnościowym wynikającym ze zmian narządowych. Proces starzenia się przebiega indywidualnie dla każdego człowieka i nie ma możliwości zatrzymania go. Wiąże się to z potrzebą jak najlepszego rozpoznania cech człowieka starzejącego się i poszczególnych oblicz starości. Znajomość ta będzie stanowiła o udzielaniu wyspecjalizowanej i dostosowanej do potrzeb starszych pomocy ze strony osób spokrewnionych, przyjaciół i obcych zaangażowanych w pomoc zawodowo. W Europie występuje szczególnie szybkie tempo starzenia się zwane często siwieniem kontynentu, co wiąże się z ogromnymi i pilnymi potrzebami zabezpieczenia pojawiających się nowych wymagań osób starszych dla poprawy ich jakości życia. Niniejsza praca ma na celu rozpoznanie aktualnie występujących chorób somatycznych osób starszych, potrzeb ludzi starszych w aspekcie psychologicznym i społecznym, adekwatnych do dzisiejszych czasów. Abstract Age limit determined calendar age does not always compare to biological age, also referred to physical or functional age resulting from changes in organ. The aging process is carried out individually for each person and there is no way to stop it. This implies a need to identify human qualities and individual calculating age. This knowledge will provide a specialized and tailored care to the needs of older, help from relatives, friends and strangers involved in helping professionally. In Europe there is a particularly rapid rate of aging often called graying of the continent, which involves enormous and urgent needs of new emerging security needs of the elderly to improve their quality of life. This paper aims to identify the currently existing somatic disease of the elderly, the needs of older people in the psychological and social aspects, relevant to the present time. PGP 159 Adres korespondencyjny: Karolina Kryś-Noszczyk karolinakrysum@gmail.com Samodzielna Pracownia Zdrowia Psychicznego Uniwersytet Medyczny w Lublinie e-mail: sekretariat@psychogeriatria.fozp.org.pl Copyright 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

78 Wstęp W wielu krajach, na różnych kontynentach wiek starzenia się może być odmienny, co ma ścisły związek z rozwojem ekonomicznym państwa, polityką społeczną i zdrowotną, świadomością i wykształceniem mieszkańców, dostępem do opieki zdrowotnej, stylem życia i czynnikami genetycznymi. W krajach o niskim wskaźniku rozwoju ekonomicznego obserwuje się obniżenie średniego wieku przeciętnej długości życia. Brak zabezpieczenia podstawowych potrzeb życiowych powoduje wzmożone występowanie procesów patologicznych i tym samym przyspieszony proces starzenia się. Granica starości wyznaczona wiekiem kalendarzowym nie zawsze przekłada się na wiek biologiczny, określany też wiekiem sprawnościowym lub czynnościowym wynikającym ze zmian narządowych. Podane w literaturze granice podziałów wiekowych są tylko umownymi i raczej związane są z ustaleniem wieku przejścia na emeryturę, który wiąże się z powstaniem zupełnie nowej sytuacji życiowej osoby starszej. W literaturze przedmiotu funkcjonuje też pojęcie genów starzenia i starzenia zaprogramowanego genetycznie. Mówi się o genach starzenia i długowieczności w kontekście ich udziału w metabolizmie, a także w regulacji procesów komórkowych, zaliczając tu produkcję reaktywnych form tlenu i obronę antyoksydacyjną. Różnice w długości życia ludzi mogą być warunkowane różnymi wariantami genów w populacji. Prawdopodobieństwo identyfikacji tych genów u osób starzejących się wzrasta proporcjonalnie wraz z wiekiem. Badania bliźniąt wskazują, że udział genów w procesie starzenia się szacuje się na 20-30%. Pozostałe 70-80% prawdopodobieństwa dotyczy wpływu środowiska i przypadku. Nie zostało wykluczone, iż geny długowieczności wpływają na zmniejszenie zachorowalności na choroby wieku podeszłego. Szacuje się natomiast, że eliminacja tych chorób mogłaby wydłużyć życie człowieka średnio o około 15 lat. Poznano geny modulujące proces starzenia i długości życia poprzez ich mutacje. Jednak te badania prowadzone były dopiero na organizmach modelowych (wolno żyjący nicień, muszka owocowa, mysz) [1]. Społeczne i psychologiczne aspekty starzenia się Proces starzenia się dotyka bezpośrednio wszystkich ludzi, a jego przebieg warunkowany jest wieloma czynnikami. Poza czynnikami biologicznymi starzenia się, występują również czynniki społeczne i psychologiczne. Wśród osób starszych znajdują się osoby zdrowe i prowadzące aktywny tryb życia, chorzy sprawni pomimo toczących się procesów chorobowych oraz chorzy z różnego stopnia niesprawnością funkcjonalną. Każda z tych osób w młodości pełniła różne role społeczne, zależne od prowadzonej działalności oraz mogła zaspokajać swoje potrzeby. Zgodnie z koncepcją Maslowa, do potrzeb niższych należą potrzeby natury fizjologicznej (odżywianie, oddychanie, sen, unikanie bólu, termoregulacji) i potrzeby natury psychologicznej (bezpieczeństwo, stabilizacja, niezmienność otoczenia, potrzeba przynależności i miłości, szacunku). Potrzeby wyższe rozróżnia się na potrzeby poznawcze (wiedza, zrozumienie, zaspokajanie ciekawości), potrzeby estetyczne (piękna, wiary, porządku) oraz potrzebę samorealizacji. Potrzeba najwyższa może zostać osiągnięta dopiero, gdy wszystkie potrzeby niższego rzędu zostaną zaspokojone. W procesie starzenia się dochodzi do zmiany znaczenia poszczególnych potrzeb i sposobów ich zaspokajania. Ma to ścisły związek z pogarszającym się stanem zdrowia, przeobrażeniami zachodzącymi w najbliższym otoczeniu społecznym. Niektóre potrzeby pozostają na tym samym poziomie, niektóre z potrzeb słabną, a inne odczuwane są intensywniej [2]. W analizie literatury przedmiotu obserwuje się różne hierarchie potrzeb osób starszych. Pojęcie hierarchia potrzeb w psychologii oznacza stopniowanie potrzeb. Zmiana hierarchii potrzeb osób starszych ma głównie związek ze stanem zdrowia danej osoby. Osoby starzejące się fizjologicznie najbardziej intensywnie odczuwają potrzebę szacunku do samego siebie i szacunku ze strony innych, potrzebę kontaktu z osobami bliskimi, bezpieczeństwa i akceptacji społecznej. U tych osób maleją potrzeby seksualne, co jest związane ze zmianami w układzie rozrodczym, z innymi czynnikami psychospołecznymi takimi jak: narastanie trudności ze znalezieniem partnera, brak akceptacji społecznej dla seksualnych zachowań osób starszych lub obawa przed niepowodzeniem i odrzuceniem. Potrzeba bezpieczeństwa znacząco wzrasta wskutek pojawiających się problemów zdrowotnych, niewystarczającej opieki medycznej, złej sytuacji materialnej i braku wsparcia ze strony osób z najbliższego otoczenia [3].

79 Pogarszająca się kondycja prowadzi do stanu niesamodzielności i potrzeby pomocy ze strony innych osób. Niesamodzielność to niezdolność do samodzielnej egzystencji, powodująca konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy osób drugich w wykonywaniu czynności dnia codziennego w zakresie przemieszczania się, odżywiania, pielęgnacji ciała i zaopatrzenia gospodarstwa domowego. Rosnące oczekiwania lepszej jakości życia i obserwowane zmiany demograficzne w Polsce sprawiają, że niesprawność stała się problemem społecznym. Ilość osób niesamodzielnych w Polsce szacuje się na ponad milion [4]. Niesamodzielność można podzielić na trzy stopnie ze względu na czas trwania niezbędnej pielęgnacji i opieki, według Skali Barthel: 1. I stopień + niesamodzielność całkowita (0 punktów w Skali Barthel) Wymagany czas na indywidualną pielęgnację podstawową średnio 260 minut. Pomoc i opieka muszą być udzielane całodobowo o różnych porach dnia i we wszystkich czynnościach i zakresach dnia codziennego. I stopień niesamodzielność całkowita (od 5-20 punktów w Skali Barthel) Wymagany czas na indywidualną pielęgnację podstawową średnio 160 minut oraz 90 minut na pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Pomoc musi być udzielana w ciągu dnia we wszystkich zakresach podstawowej pielęgnacji. 2. II stopień niesamodzielność znaczna (od 25-75 punktów w Skali Barthel) Wymagany czas na indywidualną pielęgnację podstawową średnio 110 minut oraz 90 minut na pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Pomoc musi być udzielana o różnych porach dnia, w co najmniej kilku czynnościach w wymienionych rodzajach świadczeń w zakresie podstawowej pielęgnacji. 3. III stopień niesamodzielność umiarkowana (od 80-100 punktów w Skali Barthel) Pacjent z możliwością samodzielnego funkcjonowania przy niewielkiej codziennej pomocy, co najmniej jeden raz dziennie. Wymagany czas na pielęgnację podstawową wynosi 50 minut oraz 40 minut na czynności pielęgnacyjne wykonywane przez pacjenta przy pomocy lub pod nadzorem opiekuna i na 90 minut na pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego trzy razy w tygodniu [5]. U osób niesamodzielnych dominują potrzeby niższego rzędu i natury fizjologicznej, spośród których najbardziej charakterystyczną jest potrzeba zniesienia bólu. Drugą bardzo ważną potrzebą staje się potrzeba własnej wartości i szacunku, dlatego tak ważne na tym etapie życia człowieka jest jego podmiotowe traktowanie. Uwydatniają się też potrzeby społeczne osoby niesamodzielnej. Często pojawiające się choroby u osób w podeszłym wieku są przyczyną postępującej niesprawności i niesamodzielności, ale może zdarzyć się wprost odwrotnie: kiedy to niesprawność wystąpi u osoby starszej z powodu np. braku wsparcia emocjonalnego czy z powodu niskiej samooceny stanu zdrowia, co przedstawia Rycina 1 poniżej. Znaczący wzrost potrzeby kontaktu z bliskimi (szczególnie dziećmi i wnukami) potwierdza badanie Dziadkowie i wnuki o sobie, wzajemnych relacjach i ludziach starszych, zrealizowane prze TNS OBOP w marcu 2007 roku dla Forum 50+Seniorzy XXI wieku. Seniorzy najczęściej poświęcają swój czas na spotkania z rodziną. Częściej na spotkania w gronie rodziny decydują się natomiast starsze panie. Innymi wymienianymi przez seniorów zajęciami były: praca na działce, oglądanie telewizji i słuchanie radio. Zdecydowanie rzadziej seniorzy czytają, zwiedzają, uprawiają sport lub odwiedzają kina, teatry, muzea, co ma związek z miejscem zamieszkania. Ponad połowa osób starszych jest zdania, że wszystko, co w życiu najlepsze, mają już za sobą, natomiast blisko połowa uważa, że ma jeszcze w życiu wiele do zrobienia. Prawie 75% osób starszych nigdy nie korzystało z komputera, a co czwarta osoba zgłaszała chęć nauki obsługi komputera lub języka obcego. Seniorzy deklarują też chęć podjęcia dodatkowej aktywności fizycznej, a trzy na cztery osoby chętnie zaangażowałaby się w pomoc innym. Więcej niż połowa osób starszych z chęcią podzieliłaby się swoją wiedzą zawodową i włączyła w działalność organizacji na rzecz osób starszych. Większość osób starszych pomaga młodym pokoleniom w wychowywaniu wnuków, ale mimo to seniorzy czują się odsunięci na margines życia społecznego, czują się też bezużyteczni i niepotrzebni [6]. Niezbędnym wydaje się więc zwiększenie aktywności psychospołecznej osób starszych. Aktywność ludzi starszych można podzielić na cztery rodzaje. Pierwszym rodzajem aktywności będzie wypoczywanie,

80 Rycina 1. Czynniki wpływające na rozwój niesprawności. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Skalska, 2007:124]. rekreacja i rozrywka. Kolejnym aktywność w połowie wypoczynkowa, do której zalicza się: uprawę ogródka, majsterkowanie, robótki ręczne. Trzecim rodzajem aktywności jest życie rodzinne, a ostatnim aktywność społeczna [7]. Można też rozpatrywać osoby starsze w aspekcie potrzeb w tej dziedzinie i preferencji oraz w aspekcie możliwości aktywnego spędzania czasu. Wtedy muszą wystąpić pewne warunki, aby osoba starsza mogła się aktywizować. Przede wszystkim stan zdrowia nie powinien ograniczać wybranej aktywności. Osoba taka musi posiadać trwałe zamiłowania, ulubione zajęcia, nabytą potrzebę aktywności i musi wystąpić szereg czynników, które umożliwiłyby realizację tych upodobań: zamieszkanie w mieście lub na wsi, odpowiednie zabezpieczenie finansowe [8]. Poziom aktywności w wieku starszym jest pochodną stylu życia i zależy od aktywności, jaką dana osoba reprezentowała w młodości. Do aktywnej starości należy się przygotowywać przez całe życie. Należy pielęgnować zamiłowania, odnajdywać nowe hobby, trzeba wytworzyć nawyki aktywnego spędzania wolnego czasu. Kształt starości ulega formowaniu w trakcie całego życia. Fizjologiczna starość jest efektem wieloletniej pracy, przyzwyczajeń prozdrowotnych i aktywności. Stylowi życia przypisano ogromną wartość w 1978 roku, kiedy powstał raport Lalonda, przedstawiający jego potężny wpływ na zdrowie człowieka. Dotyczył on aż 50 % czynników warunkujących stan zdrowia, a pozostałe 50% rozkładało się na czynniki środowiskowe, czynniki genetyczne i w najmniejszym stopniu czynniki związane ze świadczeniem usług ochrony zdrowia. Zaawansowane choroby wyzwalają zmiany zachowań i postawy społeczne [9]. Wyróżnia się pięć typów postaw osób starszych wynikających z ich przystosowania do negatywnej sytuacji. Pierwsza z nich postawa konstruktywna charakteryzuje się zgodnością osoby z otoczeniem, samokrytycyzmem i tolerancją. Osoba o tej postawie potrafi postępować zgodnie z zasadami. Kolejna postawa zależności cechuje się biernością, brakiem odpowiedzialności za siebie i zaniechaniem podejmowania wysiłków dla poprawy sytuacji. Trzecią postawą jest postawa obronna, która uwidacznia się lękiem przed starością, pesymizmem, samowystarczalnością, opanowaniem i skrępowaniem zwyczajami. Postawę wrogości przedstawia agresja, podejrzliwość, obwinianie, obrona przed starością nadmierna pracą. Ostatnią postawą jest postawa wrogości wobec samego siebie, kiedy osoba jest zbyt krytyczna a prawie pogardliwa w stosunku do siebie, ma za sobą wiele osobistych i ekonomicznych niepowodzeń [10]. Psychologiczne teorie starzenia się wskazują na istnienie dwóch szczególnie ważnych teorii. Pierwsza z nich związana jest z psychologią poznawczą, natomiast druga z teoriami osobowościowymi. Koncepcje poznawcze zakładają, że u osób z wysoką inteligencją i wykształconych w mniejszym stopniu dochodzi do pogorszenia się aktywności w procesie starzenia się. Do znaczącego pogorszenia się aktywności psychicznej dochodzi u osób z niższym poziomem inteligencji i słabo wykształconych. Niezależnie jednak od poziomu wykształcenia osoby starsze funkcjonują mniej sprawnie w nowych sytuacjach.

81 Teoria starzenia się związana z typem osobowości uwzględnia stwierdzenie, że osobowość człowieka ulega zmianom, co powoduje znaczące pogorszenie życia społecznego. Pogorszenie funkcjonowania zależą od typu osobowości osoby starszej. Do cech wpływających na szybkość starzenia się, zalicza się: neurotyzm, ekstrawersję, otwartość na doświadczenia, skrupulatność [11]. Częstym zjawiskiem występującym w procesie starzenia się jest cierpienie. Może być ono spowodowane zbliżającą się perspektywą śmierci, utratą osób bliskich lub pogarszającym się stanem zdrowia. Bardzo ważne jest wtedy otoczenie osoby starszej wsparciem społecznym, które może przybierać różne formy. Matecka wyróżnia wsparcie instrumentalne, informacyjne, wsparcie przez świadczenie usług, emocjonalne i materialne. Wsparcie instrumentalne polega na udzielaniu wskazówek o sposobach postępowania w sytuacjach dnia codziennego. Ludzie starsi często nie nadążają za zmianami związanymi z postępem technicznym, a ich wiedza okazuje się niewystarczająca w radzeniu sobie z licznymi wyzwaniami. Bardzo ważne jest, aby osoba starsza była jak najdłużej samodzielna, stąd ogromne zapotrzebowanie na tego rodzaju wsparcie. Przykładem wsparcia instrumentalnego może być wskazanie na sposoby radzenia sobie ze stresem, trening pozytywnego myślenia lub ćwiczenie np. pomiaru ciśnienia czy korzystania z telefonu komórkowego. Wsparcie informacyjne to przekazywanie informacji, które wpłyną na poprawę sytuacji życiowej seniora. Można zaliczyć tutaj informowanie o właściwym przyjmowaniu leków, o celu stosowanych zabiegów leczniczych czy wyjaśnianie wszelkich wątpliwości w przebiegu choroby i leczenia. Istotne jest, aby informacja była przekazywana w sposób dostępny dla słuchacza. Należy odpowiednio formułować przekazywane informacje, mówić z dostosowanym natężeniem lub używać dodatkowych sposobów komunikowania się, np. informacje pisemne, czytelne. Ważne jest też otrzymanie informacji zwrotnej od słuchacza, czy na pewno zapamiętał i zrozumiał całą treść komunikatu. Kolejnym rodzajem wsparcia jest wsparcie przez świadczenie usług. Jest to pomoc lub wyręczanie osoby starszej w wykonywaniu czynności, z którymi sobie nie radzi. Może polegać na pomocy w realizowaniu recept, pomocy w utrzymaniu higieny osobistej, pomocy w gospodarstwie domowym czy sporządzanie listy najważniejszych numerów telefonów. Wsparcie emocjonalne to stosowanie komunikatów, które oddziałują pozytywnie na samoocenę i samopoczucie osoby starszej. Komunikaty werbalne i niewerbalne są sposobem na okazywanie życzliwości. Ważne jest utrzymywanie kontaktu wzrokowego z osobą starszą, uśmiechanie się do niej czy trzymanie za rękę. Seniorowi daje to poczucie przynależności do społeczności, umożliwia ekspresję emocji i wyzwala nadzieję. Wsparcie materialne jest ostatnią formą wsparcia, która polega na zabezpieczeniu potrzeb rzeczowych i finansowych osobie starszej. Szczególnie ważne jest zabezpieczenie w sprzęt rehabilitacyjny, który ułatwi poruszanie się i znacząco poprawi jakość życia osoby starszej. Warunkiem jest jednak odpowiednie dopasowanie sprzętu do danej osoby. Wsparcie polega również na dostarczeniu osobie starszej lekarstw, żywności i zapewnieniu odpowiednich warunków mieszkaniowych [2]. Na podstawie stanu psychofizycznego osoby starszej analizuje się formy pomocy, wsparcia. Wtedy też dostosowuje się potrzeby danej osoby do oferowanych form wsparcia. Należy wykluczyć wszelkie przejawy dyskryminacji, uprzedzeń w zabezpieczaniu potrzeb człowieka starszego. Funkcjonujące stereotypy przyczyniają się do stygmatyzacji starszych, umacniają dyskryminację i krzywdzą seniorów. Przejawy te określono mianem ageizmu i uprzedzają społeczeństwo wobec osób starszych. Ageizm wyraża w społeczeństwach lęk przed starością i ogromną niechęć niesłuszną. Pozycja społeczna osób starszych często wynika z trzech założeń teoretycznych, z których ostatnie jest najbardziej nowoczesnym, do którego powinny dążyć wszystkie społeczności. W myśl pierwszej teorii wyłączania, pozycja społeczna seniorów zmienia się wraz ze zmianą dotychczas pełnionych ról społecznych. Ma to związek z przejściem w wiek emerytalny i obniżeniem się aktywności zawodowej. Istotne jest jednak, czy osoba starsza z własnej woli decyduje o zaprzestaniu pracy, czy też zmiany te zostają jej odgórnie narzucone. Druga teoria mówi o strukturalnej zależności, kiedy pozycja społeczna

82 zależy od podejmowanych decyzji przez instytucje polityczne i ekonomiczne. Ostatnia, najbardziej nowoczesna i pozytywna teoria pełnego sukcesu wieku podeszłego (successful fulfilling third age) odnosi się do wysokiej pozycji społecznej osób starszych, kiedy społeczeństwa stwarzają warunki, w których starsi ludzie mogą dalej się rozwijać. Takie podejście może zatrzeć granice wieku emerytalnego i zapobiegnie wyłączaniu się seniorów z aktywności społecznej. Według seniorów zdrowe starzenie się jest równoznaczne z zasadą going and doing, czyli posiadaniem zadania i umiejętności do wykonania go. Niezbędne jest posiadanie zasobów psychospołecznych i motywacji do działania [12]. Z przeglądu literatury przedmiotu wynika, że proces starzenia się bywa okresem trudnych sytuacji i cierpienia, natomiast coraz częściej można obserwować pozytywne przejawy starzenia się. Doświadczenia krajów wysokorozwiniętych wskazują na liczne możliwości poprawy sytuacji osób starszych, co wymaga przede wszystkim zmiany nastawienia licznych społeczności, zaczynając od jednostek, a kończąc na całych populacjach ludności krajów. Proces ten na pewno nie nastąpi z dnia na dzień, ale w dłuższej perspektywie czasu może sprawić, że osoby starsze poczują się szczęśliwe, potrzebne i nadal zadowolone ze swojego życia. Dodatkowo należy pamiętać, iż czas mija każdemu nieubłagalnie i należy rozpocząć pracę nad poprawą sytuacji osób starszych jak najprędzej, co będzie przykładem dla najmłodszego pokolenia. Choroby somatyczne osób starszych Typową cechą pacjentów gerontologicznych jest współwystępowanie kilku chorób przewlekłych, zwane polipatologią, czyli wielochorobowością. Choroby somatyczne często diagnozowane są razem z chorobami psychicznymi. Kolejną cechą charakteryzującą pacjentów geriatrycznych jest efekt domina, który oznacza, iż w przypadku powstawania zmian degeneracyjnych jednego narządu, ryzyko powstawania zmian wielonarządowych wzrasta. Efekt domina powoduje reakcję lawinową, która może się kończyć niewydolnością wielonarządową. Efektem wielochorobowości osób starszych jest także wielolekowość, czyli codzienne zażywanie przez chorego dużej liczby leków [13]. Wraz ze wzrostem liczby zażywanych leków wzrasta ryzyko pobierania co najmniej jednego leku, co do którego zażywania nie ma wskazań [14]. Cechą okresu starzenia się jest występowanie wielkich zespołów geriatrycznych (ang. geriatric giants). To przewlekłe zaburzenia negatywnie wpływające na jakość życia osób starszych, prowadzące do stopniowej niesprawności funkcjonalnej osoby starszej. Wieczorowska Tobis do zespołów tych zalicza: zaburzenia mobilności i upadki, zaburzenia wzroku i słuchu (majaczenia), depresję i otępienie, nietrzymanie moczu i stolca, niedożywienie [15]. Orski do wielkich zespołów geriatrycznych zalicza dodatkowo jeszcze omdlenia, natomiast m.in. Skalska odleżyny. Analizując epidemiologię chorób wieku podeszłego, należy stwierdzić, że do najczęściej występujących należą choroba zwyrodnieniowa stawów (u 80% osób po 75 roku życia), nadciśnienie tętnicze (60-70% seniorów) oraz choroba niedokrwienna serca (30% osób). Szacuje się, że około 20% osób po 65 roku życia cierpi na cukrzycę typu II, a u 25% seniorów występują objawy przewlekłej obturacyjnej choroby płuc. Kobiety w wieku podeszłym częściej cierpią na zaparcia i nietrzymanie moczu. Dodatkowo, większą częstość występowania wymienionych problemów zdrowotnych obserwuje się u osób przebywających w ośrodkach opieki długoterminowej [15]. Ciekawe wyniki badania przedstawia Bień, z których wynika, że najczęstszymi dolegliwościami osób starszych są zmęczenie, bóle głowy i bezsenność, natomiast w następnej kolejności, u blisko 60% osób po 65 roku życia najczęściej występującymi dolegliwościami są bóle stawów i kręgosłupa oraz dolegliwości sercowo naczyniowe. Do częstych chorób wieku podeszłego można zaliczyć także osteoporozę, chorobę Parkinsona i Alzheimera [16], udary mózgu, zaćmę, choroby narządu żucia, nowotwory sutka i narządu rodnego kobiet oraz nowotwory układu oddechowego i gruczołu krokowego u mężczyzn. Wielu autorów do tej grupy problemów dodaje także zespoły jatrogenne, unieruchomienie [Skalska, 2007] oraz omdlenia [Orski, 2007]. Częste występowanie choroby Alzheimera niektórzy badacze kojarzą również z miejscem zamieszkania na terenach wiejskich [17] oraz z mniejszą aktywnością fizycznych osób starszych [18, 19]. Zaburzenia w sferze poznawczej powodują, że osoby starsze są podatne na zaburzenia w sferze psychicznej w postaci majaczeń, depresji i otępienia. Majaczenia (delirium) są zaburzeniami świadomości o

83 ostrym początku, zmiennym przebiegu i zmiennym poziomem świadomości. Dotyczą zaburzeń orientacji, pamięci, uwagi, myślenia, zachowania i postrzegania rzeczywistości. W literaturze przedmiotu obserwuje się problemy w różnicowaniu majaczeń z otępieniem. Problem dotyczy 11-30% osób starszych hospitalizowanych z powodu ostrych stanów chorobowych. U chorych z otępieniem ryzyko wystąpienia majaczeń wzrasta o 40%, a częstość występowania szacowane jest na 22-89%, w zależności od kryteriów rozpoznania. Czynnikiem dodatkowo predysponującym do wystąpienia majaczeń jest przyjmowanie leków nasennych, uspokajających, przeciwbólowych, czy nasercowych. Częste przyjęcia na oddziały szpitalne, odizolowanie od rodziny zwiększają ryzyko zagubienia i występowanie majaczenia. Majaczenia mogą występować u osób starszych wspólnie z depresją, lękiem i zaburzeniami nastroju, co utrudnia diagnozowanie. Zaburzenia świadomości u osób chorych somatycznie są stanem zagrażającym życiu. Majaczenia powodują wydłużenie czasu hospitalizacji, pogorszenie sprawności fizycznej, pogorszenie otępienia i prawie dwukrotnie zwiększają śmiertelność. Zapobieganie majaczeniom jest niezmiernie trudne i polega przede wszystkim na eliminacji czynników ryzyka, do których zalicza się: upośledzenie funkcji poznawczych, zagubienie, dezorientacja, farmakoterapia, unieruchomienia [20, 21]. Otępienie jest jednym z najtrudniejszych problemów geriatrycznych. Pojawia się w następstwie miażdżycy tętnic mózgowych lub procesów zwyrodnieniowych w mózgu. Stopniowo dochodzi do problemów w funkcjonowaniu wszystkich układów, opieka nad chorym wymaga dostosowania otaczającego środowiska fizycznego i społecznego [22]. Do czynników ryzyka wystąpienia otępienia zalicza się również czynniki genetyczne, przebyte urazy głowy, cukrzyca, czynniki środowiskowe (związki aluminium, rozpuszczalniki organiczne i pestycydy), palenie papierosów, nieodpowiednia farmakoterapie [23]. Według kryteriów Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, otępienie rozpoznaje się, gdy występują zaburzenia pamięci i co najmniej jedno z zaburzeń: afazja, agnozja, zaburzenia funkcji poznawczych. Badania epidemiologiczne prowadzone w wielu krajach na świecie wskazują, że wśród ludzi powyżej 65 roku życia otępienie występuje u 3-11% osób. Po 90 roku życia spotyka się u 40% osób, a wśród 100-latków aż u blisko 60% osób [24]. W Polsce obecnie cierpi na otępienie około 500 tysięcy osób. Szacuje się, że po 65 roku życia choruje w Polsce 10-15% osób i wraz z wiekiem odnotowuje się nowe zachorowania. Najczęstszą przyczyną otępienia po 65 roku życia jest choroba Alzheimera [25]. Zmiany zwyrodnieniowe typu alzheimerowskiego, będące przyczyną otępienia, występują w 60-70% przypadkach zachorowań. Ponadto diagnozuje się też otępienie typu naczyniowego (np. w chorobie Parkinsona) oraz otępienie typu mieszanego (szczególnie typu alzheimerowskiego i naczyniowego) [26]. Rozpoznanie kliniczne choroby Alzheimera jest możliwe, kiedy klinicznie dochodzi do stwierdzenia otępienia, a w badaniu neuropatologicznym obserwuje się złogi amyloidowe i zmiany zwyrodnieniowe w mózgu. Każde inne rozpoznanie może być tylko prawdopodobne. Ocena psychogeriatryczna bywa bardzo trudna dla lekarzy rodzinnych, ponieważ w pierwszej fazie chorób objawy zazwyczaj dotyczą depresji. Depresja jest zaburzeniem dotykającym około 15-20% osób powyżej 65 roku życia. Głębokie stany depresyjne dotyczą 2-4% osób starszych. Przyczyny występowania depresji są bardzo złożone. Depresja może się rozwijać na podłożu endogennym, psychologicznym lub somatycznym [27]. Granice między tymi trzema kategoriami zaburzeń bywają trudne do określenia i mogą ze sobą współistnieć [26]. Depresja u osób starszych bywa często maskowana bezsennością, lękiem i zespołami bólowymi [28]. Ponadto do elementów specyficznych dla depresji wieku podeszłego zalicza się: urojenia hipochondryczne, urojenia winy i grzechu, zaburzenia pamięci, zaburzenia świadomości oraz somatyzacja depresji, czyli podawanie typowych objawów chorób somatycznych, maskujących depresję [26]. Mimo tak zróżnicowanego obrazu zaburzeń, wnikliwa rozmowa zawsze pomaga stwierdzić kryjące się objawy depresji [29]. Istnieje również odmiana zaburzeń depresyjnych u osób starszych, zwana otępieniem rzekomym (pseudodemencją). Stopień nasilenia zaburzeń poznawczych może omylnie świadczyć o występowaniu otępienia. W procesie leczenia bardzo ważne jest odpowiednie dopasowanie leków dla pacjenta z uwzględnieniem oporności na stosowane leczenie, krótkie remisje, częste nawroty zaburzeń. W większym stopniu skuteczność psychofarmakoterapii dyktowana jest jednak jakością kontaktu lekarz-pacjent. Konieczne jest wyjaśnienie, że depresja jest chorobą uleczalną [30].

84 Podsumowanie Wśród aktualnie występujących chorób somatycznych osób starszych największą trudność stanowi otępienie, pojawiające się w wyniku miażdżycy tętnic mózgowych lub procesów zwyrodnieniowych mózgu, prowadzące stopniowo do dysfunkcji wszystkich układów. Mając na uwadze główne przyczyny umieralności Polaków, należy zwrócić uwagę również na nadciśnienie tętnicze i chorobę niedokrwienną serca. W wyniku występowania dodatkowych schorzeń charakterystycznych dla wieku starszego, pojawiają się liczne potrzeby zabezpieczenia potrzeb psycho fizyczno społecznych dla poprawy jakości życia osób starszych. Ocena psychogeriatryczna bywa kłopotliwa dla lekarzy rodzinnych z powodu wielochorobowości i przyjmowania wielu środków farmakologicznych jednocześnie przez osoby starsze. Istnieje pilna potrzeba dodatkowego rozpoznawania czynników psychologicznych, socjalnych i środowiskowych mających wpływ na postępującą niesprawność równolegle przy rozpoznawaniu chorób przewlekłych, urazów, zmian starczych. Dopiero pełna ocena stanu zdrowia i kondycji psycho społeczno fizycznej osoby starszej stanowić powinna o wyborze właściwego procesu terapeutycznego.

85 Piśmiennictwo [1] Sikora E (2007). Geny starzenia i długowieczności, w: Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Praca zbiorowa pod red. Grodzicki T Kocemba J Skalska A. Gdańsk: Via Medica, str. 19-21 [2] Matecka M (2009). Potrzeby psychiczne i społeczne wynikające z wieku, stanu zdrowia i leczenia, w: Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłym i niesamodzielnymi, Praca zbiorowa pod red. Talarska D Wieczorowska Tobis K Szwałkiewicz E. Warszawa: PZWL, str. 228 234 [3] Szwałkiewicz, E. (2009). Potrzeby życiowe człowieka podstawy teoretyczne, w: Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłym i niesamodzielnymi, Praca zbiorowa pod red. Talarska D, Wieczorowska Tobis K, Szwałkiewicz E Warszawa: PZWL, str. 113-116 [4] Wilmowska Pietruszyńska, A (2010). Niesamodzielność, w: Niesamodzielni, kto się nimi zaopiekuje, kto za to zapłaci? Grupa Robocza ds. projektu Ustawy o ubezpieczeniu od Ryzyka Niesamodzielności. Warszawa: Instytut Obywatelski, str. 22-23 [5] Szwałkiewicz, E (2010). Niesamodzielni: niezbędny zakres pomocy, personel i finansowanie, w: Niesamodzielni, kto się nimi zaopiekuje, kto za to zapłaci? Grupa Robocza ds. projektu Ustawy o ubezpieczeniu od Ryzyka Niesamodzielności. Warszawa: Instytut Obywatelski, str. 17-19 [6] Anielska A 2007. Seniorzy XXI wieku, Medi Forum Opieki Długoterminowej, NR 3 (34), str. 11-12 [7] Kamiński A. (1986). Czas wolny osób starszych, w: Encyklopedia seniora. Warszawa: PWN, str. 115 [8] Worach Kardas H (1975). Aktywność zawodowa, społeczna i kulturalna ludzi w wieku poprodukcyjnym, w: Przesłanki perspektywiczne polityki społecznej, Polska 2000, Wyd. PAN, Komitet Badań i Prognoz Polska 2000, Warszawa Wrocław Kraków [9] De Walden Gałuszko, M (2008). Problemy psychiczne, duchowe i etyczne, w: Pielęgniarstwo w opiece paliatywnej i hospicyjnej, Praca zbiorowa pod red. De Walden Gałuszko K, Kaptacz A Warszawa: PZWL, str. 194 [10] Kachaniuk H. (2002). Opieka nad zdrowiem osób starszych, w: Zdrowie Publiczne, Praca zbiorowa pod red. Kulik T B, Latalski M Lublin: Czelej, str. 298-301 [11] Parnowski, T. (2009). Psychologiczne starzenie się człowieka, w: Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Praca zbiorowa pod red. Grodzicki T Kocemba J, Skalska A Gdańsk: Via Medica, str. 31-33 [12] Tobiasz Adamczyk, B (2009). Społeczne aspekty starzenia się i starości, w: Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Praca zbiorowa pod red. Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A Gdańsk: Via Medica, str. 37-41 [13] Cusack S Rose Day M Wills T Coffey A. (2012). Older people and laxative use: comparison between community and long-term care settings. Br J Nurs. Jun 28-Jul 11;21(12):711-7 [14] Tijdschr. (2012). Benzodiazepin addiction: a silent addiction among older people. Gerontol Geriatr Jun;43(3):137-47 [15] Wieczorowska Tobis, K. (2010). Zmiany narządowe towarzyszące procesowi starzenia się, w: Fizjoterapia w geriatrii, Praca zbiorowa pod red. Wieczorowska Tobis K, Kostka T, Borowicz A M Warszawa: PZWL, str. 12-17 [16] Holland D Desikan R S Dale A M McEvoy L K. (2012). for the Alzheimer s Disease Neuroimaging Initiative. Rates of Decline in Alzheimer Disease Decrease with Age. PLoS One.;7(8):e42325. Epub 2012 Aug 2 [17] Russ T C, Batty G D, Hearnshaw G F, Fenton C, Starr J M (2012). Geographical variation in dementia: systematic review with meta-analysis. Int J Epidemiol. Jul 13. [Epub ahead of print] [18] Karceski S (2012). Preventing Alzheimer disease with exercise? Neurology. Apr 24;78(17):110-112 [19] Beeri M S Middleton L. (2012). Being physically active may protect the brain from Alzheimer disease. Neurology. Apr 24;78(17):1290-1. Epub 2012 Apr 18 [20] Skalska, A. (2007). Majaczenia, w: : Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Praca zbiorowa pod red. Grodzicki T Kocemba J Skalska A Gdańsk: Via Medica, str. 95-97

86 [21] Bilikiewicz A, Parnowski T (2002). Zaburzenia psychiczne, problemy psychologiczne i społeczne związane ze starzeniem się (psychogeriatria), w: Psychiatria. Praca zbiorowa pod red. Bilikiewicz A, Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J Wrocław: Urban & Partner, str. 697-710 [22] Górna K, Kiejna J, Wasilczyk U (2009). Udział opiekuna medycznego w opiece nad osobami z otępieniem, w: Opieka nad osobami przewlekle chorymi, w wieku podeszłym i niesamodzielnymi, Praca zbiorowa pod red. Talarska D, Wieczorowska Tobis K, Szwałkiewicz E Warszawa: PZWL, str. 277-281 [23] Trypka E (2008). Zaburzenia o charakterze otępiennym diagnoza, leczenie, terapia, w: Ponad Czasowa pomięć. Kraków: Implus, str. 25-39 [24] Gulland A (2012). Number of people with dementia will reach 65.7 million by 2030, says report. BMJ. Apr 11;344:e2604. doi: 10.1136/bmj.e2604 [25] Zasadzka E, Józwiak A (2011). Otępienie, w: Fizjoterapia w geriatrii, Praca zbiorowa pod red. Wieczorowska Tobis K, Kostka T, Borowicz A M Warszawa: PZWL, str. 94-96 [26] Kostka, T (2009). Zaburzenia psychogeriatryczne (otępienie, depresja, delirium), w: Choroby wieku podeszłego. Praktyka lekarza rodzinnego, Praca zbiorowa pod red. Kostka T Koziarska Rościszewska M Warszawa: PZWL, str. 148-151 [27] Schwarzbach M, Luppa M, Sikorski C, Fuchs A, Maier W, van den Bussche H, Pentzek M, Riedel-Heller S G (2012), The relationship between social integration and depression in non-demented primary care patients aged 75 years and older. J Affect Disord. Aug 4. [Epub ahead of print] [28] Trzebiatowska I. (2008). Objawy i zespoły zaburzeń psychicznych, w: Pielęgniarstwo w opiece paliatywnej i hospicyjnej, Praca zbiorowa pod red. De Walden Gałuszko K Kaptacz A. Warszawa: PZWL, str. 122 [29] Oude Voshaar R C.. da Silva S A Scazufca M Menezes P R. (2012), Population impact of depression on functional disability in elderly: results from São Paulo Ageing & Health Study (SPAH). Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci. Aug 8. [Epub ahead of print] [30] Dudek D, Zięba A, Siwek M, Wróbel A (2007). Depresja, w: : Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Praca zbiorowa pod red. Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A Gdańsk: Via Medica, str. 108-110 Otrzymano: 18.03.2012 r. Zatwierdzono do druku: 30.10.2012r.