FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), 225 232 Rafał MAZUR WIEDZA JAKO DETERMINANTA ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO NA PRZYKŁADZIE PRZEMYSŁU STOCZNIOWEGO KNOWLEDGE AS A FACTOR OF BALANCED DEVELOPMENT ON THE EXAMPLE OF SHIPBUILDING INDUSTRY Katedra Marketingu, Akademia Rolnicza ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin, rmazur@e-ar.pl Abstract. The big meaning of knowledge and education in balanced development was pointed in this article. The target was shipbuilding branch, in which the situation regarding access to many different kinds of data and information, that can have influence on creating new solutions compatible with the assumptions of the balanced development was analyzed. Further more the necessity of taking actions to make aware of need to bring in modern solutions: energy saving and minimizing emission of the damaging substances was also pointed. Słowa kluczowe: edukacja, innowacje, rozwój zrównoważony, wiedza. Key words: education, balanced development, innovations, knowledge. WSTĘP W Europie w ciągu roku wytwarzane są odpady opakowaniowe odpowiadające łącznej wadze 4 tys. sztuk wież Eiffla (która waży 10 000 ton). Do ziemi, wody i powietrza przedostaje się coraz więcej trujących substancji, gazów i pyłów. Ścieki przemysłowe i komunalne trują nasze rzeki i morza (Vos choix font une différence 2004). Słowem, nasze otoczenie jest coraz bardziej toksyczne, co niekorzystnie wpływa na zdrowie i samopoczucie ludności. Do powszechnej świadomości dociera więc fakt, że należy zmieniać styl życia i gospodarowania w taki sposób, aby postępujący rozwój nie zniszczył do końca naszej planety. Pora najwyższa, aby ochrona środowiska stała się priorytetem zarówno dla władz, przedsiębiorstw, jak i pojedynczych obywateli. W trakcie codziennego funkcjonowania wszyscy musimy pamiętać o narastającym problemie zanieczyszczania środowiska i starać się ograniczać niekorzystne oddziaływanie na nie. Szczególnie duże znaczenie dla środowiska ma funkcjonowanie przedsiębiorstw, które permanentnie dążą do zwiększenia swego oddziaływania poprzez wzrost produkcji i liczby obsługiwanych klientów. Ważne jest więc, aby firmy wzięły pod uwagę nie tylko swoje aspiracje rozwojowe, ale także konieczność zmniejszania niekorzystnego oddziaływania na otoczenie. Chcąc uwzględnić wyżej wymienione aspekty, należy zorientować się na rozwój zrównoważony, który jest zasadą ujętą w Konstytucji RP (art. 5) oraz traktatach Unii Europejskiej. Istotą zrównoważonego rozwoju jest powiązanie szybkiego rozwoju gospodarczego i wzrostu jakości życia ludności z poprawą stanu środowiska przyrodniczego. Przedsiębiorstwa muszą więc zmniejszać zużycie energii oraz ilości wytwarzanych odpadów zanieczyszczających lądy, a także obszary wodne, które w Unii Europejskiej zajmują większy obszar niż te pierwsze.
226 R. Mazur Dotyczy to szczególnie przemysłu stoczniowego, wytwarzającego specyficzne produkty, jakimi są jednostki pływające, wykorzystując bardzo skomplikowaną i pracochłonną technologię, niejednokrotnie bardzo niekorzystnie wpływającą na środowisko. Jak zaznaczono w Strategii zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku, podstawowym warunkiem powodzenia realizacji zrównoważonego kierunku rozwoju kraju jest aktywny udział świadomego i dobrze wyedukowanego społeczeństwa. Tylko jednostki posiadające odpowiedni zasób wiedzy mogą dokonywać świadomych wyborów w sferze zrównoważonej konsumpcji dóbr i usług, podejmować świadome decyzje na poziomie podstawowych komórek społecznych, zespołów i grup zawodowych, społecznych i politycznych, samorządów i administracji, a także kolektywnie współdziałać w realizacji wspólnych celów. Szerzenie wiedzy powinno odbywać się w oparciu o różne programy wśród młodych ludzi (dzieci i młodzieży), ich rodziców, nauczycieli przekazujących swą wiedzę i doświadczenie uczniom i studentom, liderów grup społecznych, politycznych i zawodowych, działaczy gospodarczych i przedsiębiorców oraz wszystkich pracowników (Strategia zrównoważonego rozwoju Polski 1999). Wiedza jest również niezbędna w przypadku kreowania takich innowacji, jak projekty wynalazcze, do których zaliczamy: wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe topografie układów scalonych i projekty racjonalizatorskie (Zajączkowski 2005). Rozwiązania te mogą w istotny sposób służyć celom rozwoju zrównoważonego. Kwestia ta została wzięta pod uwagę także w Strategii rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku 2020 (2005). Zauważono w niej, że podstawowy potencjał przemysłowy województwa stanowi m.in. przemysł stoczniowy, który nie jest jednak zbyt innowacyjny (Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku 2020, 2005). Dosyć istotną rolę odgrywa przemysł stoczniowy także w naszym kraju. Szacuje się, że w samych stoczniach zatrudnionych jest około 20 tys. pracowników, a wraz z setkami przedsiębiorstw kooperujących nawet 100 tys. ludzi. Celem niniejszego artykułu jest więc wykazanie dużego znaczenia wiedzy dla rozwoju zrównoważonego, ze szczególnym uwzględnieniem przemysłu stoczniowego. Pojęcie wiedza autor traktuje bardzo szeroko. Na wiedzę bowiem składają się dane oraz informacje. Dane definiuje się jako niepołączone ze sobą fakty. Należy przez nie rozumieć zestaw pojedynczych, obiektywnych faktów o jakimś wydarzeniu. Natomiast w kontekście organizacyjnym dane są sformalizowanymi zapisami dokonywanych transakcji lub znakami i obserwacjami zapisanymi na jakimś nośniku. Informacje natomiast to dane, które zostały poddane kategoryzacji i klasyfikacji lub w inny sposób zostały uporządkowane. Informacja ma nadawcę i odbiorcę, a jej podstawową rolą jest zmiana sposobu, w jaki odbiorca postrzega pewne zjawiska. Informacja ma przez to wpływ na jego osąd i zachowanie, co odróżnia ją od danych (Gospodarka oparta na wiedzy 2002). Posiadanie obszernej wiedzy na dany temat, popartej bogatym doświadczeniem, prowadzi do mądrości. Dane i informacje cechuje niski stopień zrozumienia zagadnień, natomiast wiedza i mądrość odzwierciedlają wysoki stopień zrozumienia zagadnień, co jest możliwe do osiągnięcia przez ludzi, w przeciwieństwie do danych i informacji, które mogą być ulokowane na różnych nośnikach.
Wiedza jako determinanta rozwoju zrównoważonego... 227 OKREŚLENIE PRÓBY BADAWCZEJ I METODY BADAŃ Ze względu na to, że wiedza jest niezbędnym składnikiem rozwoju innowacji oraz ważnym elementem rozwoju zrównoważonego, w niniejszym artykule skupiono się na problemie szerzenia wiedzy wśród pracowników polskich przedsiębiorstw stoczniowych. W badaniach zastosowano metodę ankietową, którą objęto pracowników zajmujących się działaniami rozwojowymi w trzech stoczniach: Stoczni Gdańskiej, Stoczni Gdynia i Stoczni Szczecińskiej Nowej. Do populacji generalnej zakwalifikowano pracowników zajmujących się przede wszystkim działalnością nowatorską. Skupiono się więc na pracownikach biur konstrukcyjno-projektowych, technicznych itp., różnie nazywanych i mających różną strukturę w poszczególnych stoczniach. Do populacji generalnej zaliczono 817 pracowników. W Stoczni Gdańskiej poddano badaniu ankietowemu 29 pracowników (spośród 89 wytypowanych), w Stoczni Gdynia 158 (spośród 494 wytypowanych), a w Stoczni Szczecińskiej Nowa 75 osób (spośród 234 wytypowanych), co daje sumę 262 pracowników, którzy stanowili około 32% specjalistów zajmujących się działaniami rozwojowymi. WYNIKI Jedno z pytań, zadane w ramach badań prowadzonych wśród pracowników stoczni, odnosiło się do dostępu do różnych potrzebnych danych i informacji podczas prac nad nowymi rozwiązaniami. Odpowiedzi przedstawiono w tab. 1. Tabela 1. Odpowiedzi na pytanie dotyczące oceny dostępu do danych i informacji w trakcie tworzenia nowych rozwiązań Lp. Czy obecnie dostęp do różnych danych i informacji w trakcie tworzenia nowych rozwiązań jest dobry? Liczba odpowiedzi 1 Tak, jest idealny. 2 2 Tak, jest wystarczająco dobry, chociaż przydałyby się pewne usprawnienia. 70 3 Nie jest zbyt dobry, jednakże nie wpływa to negatywnie na przebieg prac. 83 4 Jest stanowczo niewystarczający dostęp do różnych danych i informacji, co opóźnia wiele prac. 107 Łączna liczba odpowiedzi 262 Jak wynika z danych zawartych w tab. 1, dużo osób (aż 107) uważa, że dostęp do różnych danych i informacji jest niewystarczający, co wpływa negatywnie na tempo prac. Procentowy rozkład odpowiedzi na to pytanie przedstawiono na rys. 1. Wariant odpowiedzi 0,8% 26,7% 1 40,8% 2 3 4 31,7% Rys. 1. Rozkład odpowiedzi na pytanie dotyczące dostępu do informacji
228 R. Mazur Stosunkowo duży odsetek respondentów, bo aż 72,5%, jest niezadowolonych z dostępu do różnych danych i informacji podczas tworzenia nowych rozwiązań, w tym ponad połowa twierdzi, że opóźnia to wiele prac (40,8% ogółu). Natomiast tylko 31,7% spośród badanych nie zauważa, aby wpływało to ujemnie na tempo prowadzonych działań. Pozytywnie ocenia sytuację w zakresie dostępu do różnych danych i informacji 26,7% badanych, zauważając, że przydałyby się pewne usprawnienia. Zaledwie 0,8% badanych (2 osoby) dostęp do niezbędnych danych i informacji ocenia jako idealny. Wyniki te były jednak nieco odmienne w różnych stoczniach, co prezentuje tab. 2. Tabela 2. Zróżnicowanie odpowiedzi na pytanie dotyczące dostępu do informacji w poszczególnych stoczniach Stocznie Wariant odpowiedzi [%] 1 2 3 4 Gdańska 0,0 13,8 37,9 48,3 Gdynia 0,6 25,3 35,5 38,6 Szczecińska 1,3 34,7 21,3 42,7 Jak wynika z danych zawartych w tab. 2, dostęp do informacji potrzebnych do tworzenia nowych rozwiązań najmniej zadowalający jest, zdaniem respondentów, w Stoczni Gdańskiej (w sumie 86,2 %). W Stoczni Gdynia niezadowolonych jest w sumie 74,1%, a w Stoczni Szczecińskiej 64% respondentów. Z istniejącego dostępu do informacji zadowolonych jest (choć z pewnymi zastrzeżeniami) 34,7% badanych (co trzeci pracownik) w Stoczni Szczecińskiej, 25,3% respondentów z Gdyni i zaledwie 13,8% w Stoczni Gdańskiej. Inne pytanie dotyczyło dostępu pracowników do literatury fachowej, dzięki której mogą zapoznawać się z najnowszymi rozwiązaniami, co z kolei może ich stymulować do tworzenia lub przenoszenia i adaptowania rozwiązań do danego przedsiębiorstwa stoczniowego (tab. 3). Tabela 3. Odpowiedzi na pytanie dotyczące dostępu do literatury fachowej w stoczniach Lp. Czy mają Państwo dostęp do literatury fachowej, która dawałaby możliwości zapoznania się z najnowszymi rozwiązaniami lub na bazie której można wypracowywać jakieś koncepcje rozwiązań w przedsiębiorstwie? Liczba odpowiedzi 1 Tak, jest ona aktualna i szeroka. 10 2 Tak, jest ona aktualna, jednakże dostęp do niej jest utrudniony. 48 3 Tak, lecz nie jest ona zbyt aktualna. 78 4 Nie ma możliwości zapoznania się z różnymi rozwiązaniami, a mogłoby to być cenne. 119 5 Nie ma możliwości zapoznania się z różnymi rozwiązaniami i nie jest to potrzebne. 7 Razem 262 Najwięcej osób (119), co stanowi 45,4% (rys. 2), uważa, że nie ma możliwości zapoznania się z różnymi rozwiązaniami, a mogłoby to być cenne dla tworzenia nowych rozwiązań w stoczniach. Z kolei 29,8% badanych pracowników twierdzi, że taka literatura jest niezbyt aktualna; 18,3% wskazuje natomiast, że literatura jest aktualna, lecz dostęp do niej jest utrudniony. Żadnych zastrzeżeń w tym zakresie nie ma zaledwie 3,8% badanych, a 2,7% uważa, że nie jest to w ogóle potrzebne.
Wiedza jako determinanta rozwoju zrównoważonego... 229 Wariant odpowiedzi 2,7% 3,8% 18,3% 1 2 45,4% 3 4 29,8% 5 Rys. 2. Rozkład odpowiedzi na pytanie dotyczące dostępu do fachowych źródeł Ponadto, jak wynika z tab. 4, największy odsetek respondentów niemających zastrzeżeń w zakresie dostępu do fachowej literatury dotyczy Stoczni Szczecińskiej (zaledwie 8%). Na utrudnienia wskazuje 25,3% ankietowanych w tej stoczni. W Stoczni Gdańskiej tylko 3,4% pracowników twierdzi, że ma dostęp do aktualnej literatury fachowej (w Stoczni Gdynia zaledwie 1,9%), a 10,4% respondentów, że dostęp do niej jest utrudniony (16,5% w Stoczni Gdynia). Tabela 4. Zróżnicowanie odpowiedzi na pytanie dotyczące dostępu do fachowych źródeł w poszczególnych stoczniach Stocznie Wariant odpowiedzi [%] 1 2 3 4 5 Gdańska 3,4 10,4 34,5 44,8 6,9 Gdynia 1,9 16,5 33,5 46,2 1,9 Szczecińska 8,0 25,3 20,0 44,0 2,7 Natomiast bardzo duży odsetek respondentów w każdej stoczni (44,0 46,2%) zauważa, że nie ma dostępu do aktualnej literatury fachowej; zdaniem respondentów możliwość korzystania z tych źródeł miałaby pozytywny wpływ na tworzenie nowych rozwiązań. STAN WIEDZY W PRZEMYŚLE STOCZNIOWYM DYSKUSJA Wiadomo, że w przypadku, gdy pracownicy mało wiedzą o jakiejś dziedzinie i stosowanych w niej rozwiązaniach, dojście do nowych rozwiązań jest wręcz niemożliwe. Natomiast gdyby korzystali z literatury fachowej, mogliby zapoznawać się z licznymi rozwiązaniami stosowanymi w danej branży (w tym przypadku stoczniowej). Wówczas prawdopodobieństwo, że będą na tej podstawie uzyskiwać nowe rozwiązania, jest o wiele większe. Przedsiębiorstwa stoczniowe powinny we własnym interesie zmniejszać zużycie energii oraz ilości wytwarzanych odpadów, co jest możliwe dzięki innowacjom i co w efekcie pozwoli uzyskać przewagę konkurencyjną. Rozwój zrównoważony może być realizowany z korzyścią dla takich przedsiębiorstw, jak stocznie. Jednak bardzo istotna jest tu także rola władz państwowych, które powinny tworzyć odpowiednie ramy prawne, które odpowiednio motywowałyby przedsiębiorstwa do tego, aby współuczestniczyć w rozwoju zrównoważonym kraju. Dlatego pracownicy poszczególnych stoczni powinni mieć dostęp do różnych informacji i danych, na bazie których tworzyliby nowe rozwiązania. Źródła inwencji dla pracowników polskiego przemysłu stoczniowego to:
230 R. Mazur 1. Współpraca z placówkami naukowo-badawczymi (PAN, uczelniami wyższymi, CTO, itp.) jest ona wprawdzie prowadzona, jednak na niewielką skalę. Jak wynika z przeprowadzonych badań, taka współpraca podejmowana jest najczęściej z konieczności (w ostateczności), gdy stocznie nie mogą uporać się z jakimś problemem. Dobre byłoby, żeby była ona prowadzona permanentnie i żeby jej wyniki były udostępniane pracownikom. 2. Informacje dotyczące wdrożonych projektów w poszczególnych stoczniach i firmach kooperujących chodzi o to, aby pracownicy zainteresowani rozwiązaniem jakiegoś problemu mogli zorientować się, jakie działania w tym zakresie zostały podjęte przez innych pracowników i jakie dały one rezultaty. Jest to konieczne, aby uniknąć powtórzenia niekiedy żmudnych i trudnych działań i aby przyspieszyć opracowanie nowego rozwiązania. 3. Dostęp do fachowych czasopism i literatury, co pozwala zorientować się w najnowszych tendencjach i rozwiązaniach stosowanych na świecie. Dostęp taki mógłby być realizowany poprzez biblioteki stoczniowe. Obecnie, niestety, w niewielkim zakresie można dotrzeć do najnowszych publikacji w tych bibliotekach. 4. Dostęp do opisów patentowych, które dają możliwości zapoznania się z obecnym staniem techniki, a niejednokrotnie stwarzają także możliwość zastosowania rozwiązania, które nie jest już chronione. Informacja patentowa stanowi wyspecjalizowaną dziedzinę informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej. Obejmuje zbiór wiadomości o zgłoszonych do ochrony przemysłowych dobrach niematerialnych (np. o wynalazkach, wzorach przemysłowych i użytkowych), zawiera także wiadomości o dokumentach dotyczących tych przedmiotów i prawach ochronnych posiadanych przez właścicieli. Dostęp taki można uzyskać chociażby poprzez internetowe bazy Urzędu Patentowego RP czy Europejskiego Urzędu Patentowego, co nie wymaga dużych nakładów. 5. Porównywanie się z najlepszymi zakłada to benchmarking, który polega na konfrontowaniu własnej organizacji z innymi, działającymi w różnych krajach i obsługujących różne rynki (Karlöf i Östblom 1995). W związku z tym należałoby permanentnie porównywać się z konkurencją, badać ich rozwiązania nie tyle po to, by je kopiować, co po to, by tworzyć na ich podstawie rozwiązania jeszcze doskonalsze (Pełka 1998). Nie są to zapewne wszystkie możliwe źródła informacji i wskazówek, które mogą przyczynić się do poszerzenia wiedzy pracowników i umożliwić powstawanie nowych pomysłów. Wymienione możliwości dają jednak większe prawdopodobieństwo, że przedsiębiorstwa stoczniowe będą dysponowały nowatorskimi rozwiązaniami, przez co będą bardziej konkurencyjne. Aby pracownicy mogli skutecznie wykorzystywać te informacje, powinny być one ciągle aktualizowane, selekcjonowane oraz przetwarzane. Wykorzystanie informacji projektowej przez pracowników przedsiębiorstw stoczniowych zależy więc w dużym stopniu od jej dostępności i umiejętności korzystania z niej. Ważne jest także, aby w tych przedsiębiorstwach wskazywać pracownikom sposoby wykorzystywania tego typu informacji i uświadamiać im, że w dobie tak dużej konkurencji jest to niezbędne. WNIOSKI Jak wynika z przeprowadzonych badań, w przedsiębiorstwach stoczniowych przywiązuje się zbyt małą wagę do stworzenia warunków umożliwiających efektywniejsze dochodzenie do nowych rozwiązań, które w dużym stopniu mogą być zgodne z rozwojem zrównoważonym.
Wiedza jako determinanta rozwoju zrównoważonego... 231 Warto dodać, że przemysł stoczniowy ma w tym zakresie bardzo duże możliwości ze względu na bardzo skomplikowany proces produkcyjny i zaawansowane pod względem technicznym produkty. W stoczniach jest zatem bardzo dużo możliwości usprawniania procesu produkcyjnego i jednostek pływających, co mogłoby dać oszczędności w sferze zużycia materiałów, energii oraz zmniejszyć emisję niekorzystnych dla środowiska substancji w trakcie produkcji i użytkowania statków. Powszechnie wiadomo, o czym wspominano, że zwiększanie posiadanej wiedzy przez pracowników jest warunkiem koniecznym rozwoju przedsiębiorstw, a wiele z zaproponowanych w tym zakresie możliwości wcale nie wiąże się z potrzebą angażowania dużych środków finansowych. Warto zatem zastanowić się i wprowadzić przynajmniej niektóre z wymienionych sposobów wpływania na dostęp do szeroko rozumianej wiedzy wśród załóg stoczniowych i innych. PIŚMIENNICTWO Gospodarka oparta na wiedzy stan, diagnoza i wnioski dla Polski. 2002. Ekspertyza Instytutu Zarządzania Wiedzą w Krakowie na zlecenie Departamentu Strategii Gospodarczej Ministerstwa Gospodarki, Warszawa, 13 14. Karlöf B., Östblom S. 1995. Benchmarking równaj do najlepszych. Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa, 76. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. DzU z 1997 r., nr 78, poz. 483. Pełka B. 1998. Przemysł Polski w perspektywie strategicznej. Polityka przemysłowa, strategia rozwoju i restrukturyzacja. Orgmasz, Warszawa, 65 67. Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku 2020. 2005. Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin. Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku. 1999. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Vos choix font une différence. 2004. L Environnement pour les Europeens, 17. Zajączkowski M. 2005. Podstawy innowatyki i ochrony własności intelektualnej. Wydaw. Lega, Szczecin, 97.