ROZWÓJ MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Małe dzieci bardzo szybko dokonują postępu od wypowiedzenia pierwszego słowa w wieku ok. 12 miesięcy do płynnej, poprawnie gramatycznie mowy. Bez żadnych specjalnych ćwiczeń dzieci zdolne są przyswoić sobie praktyczną znajomość gramatyki czy też składni do momentu osiągnięcia wieku ok. 4,5 roku. Jednocześnie gwałtownie rozwija się ich zdolność rozumienia znaczenia słów i zdań. Od zawsze zastanawiano się, co sprawia, że niedojrzała osoba z taką łatwością opanowuje w krótkim czasie nieznany sobie język, podczas gdy w późniejszym wieku wymaga to ogromnego wysiłku i nie daje tak dobrych efektów. Opisując zagadnienie rozwoju mowy dziecka należy rozpocząć ją od sposobów jej nabywania. We pierwszym okresie nabywania języka wyróżnia się trzy fazy: Głużenie i gaworzenie. Pierwsze dźwięki, jakie dziecko wydaje, to krzyki. Zaraz po nich pojawia się głużenie - różnego rodzaju dźwięki, zwłaszcza gardłowe, tylnojęzykowe, takie jak agu, ga, kha, gli, kli oraz wibrujący dźwięk przypominający r. Głużenie ma charakter przypadkowy, nie ma ono funkcji komunikacyjnej. Około piątego, szóstego miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć wydając podobne do sylab dźwięki takie jak: gaga, dada. Wypowiedzenia jednowyrazowe. Około dwunastego miesiąca dziecko wypowiada pierwsze zrozumiałe słowa, jak mama", pies", nie". Aktywny słownik dziecka w wieku 18 miesięcy obejmuje przeciętnie 50 słów, jednakże dziecko rozumie i reaguje właściwie na znacznie więcej słów, niż potrafi powiedzieć. Pierwsze zdania. W wieku około dwóch lat dzieci zaczynają zestawiać ze sobą dwa wyrazy tworząc w ten sposób pierwsze proste zdania, np. mama da". Słowa te nie są łączone przypadkowo, lecz stanowią telegraficzne" wersje zdań wypowiadanych przez dorosłych. Są one budowane z użyciem najważniejszych rzeczowników, czasowników i okazjonalnie przymiotników. Istnieje kilka teorii opisujących w jaki sposób dziecko nabywa język, w którym później komunikuj się ze światem. 1. Teoria uczenia się. Teoria ta, wskazuje iż wzmocnienie i naśladownictwo stanowią zasadnicze mechanizmy kierujące dziecięce nabywanie języka. Skinner (1957) pisał o trzech sposobach pobudzania mowy: - Dziecko naśladuje dźwięki wydawane przez inne osoby, które okazują natychmiastową aprobatę. - Dziecko wytwarza przypadkowy dźwięk, któremu inne osoby nadają znaczenie, np. słysząc dada" rodzic wykorzystuje ten dźwięk do utworzenia słowa i zachęca dziecko do powtarzania go. - Dziecko wypowiada słowo, zwykle będące naśladownictwem, w obecności przedmiotu i jest nagradzane aprobatą. Teoria uczenia się w poważnym stopniu opiera się na roli opiekunów jako modeli dla dziecięcej mowy i dostarczycieli wzmocnienia. Jednakże wielu badaczy zarejestrowało, że rodzice bardzo rzadko korygują błędy gramatyczne dzieci i rzadko dostarczają im wzmocnień - raczej są zainteresowani prawdziwością lub grzecznością" wypowiedzi dziecka. 2. Teoria natywistyczna (psycholingwistyka). Teoria ta opiera swoje argumenty na istnieniu pewnych biologicznych uwarunkowanych predyspozycji do nabywania języka. Utrzymuje ona, iż ludzie posiadają wrodzony mózgowy mechanizm, który nazwa się mechanizmem przyswajania języka (Language Acąuisition Device LAD). Mechanizm ten zawiera pewne
informacje o strukturze języka, które są stopniowo wykorzystywane w miarę dojrzewania dziecka. Etapy kształtowania mowy (źródło: www.logopedia.pl) Okres rozwoju Okres kształtowania Dźwięki Słownictwo Forma wypowiedzi dziecka mowy Okres prenatalny Etap Rozwój mózgu oraz narządów mowy przygotowawczy (nadawania i odbioru) Okres Okres melodii a e i niemowlęcy (sygnału apelu) m b p d t - krzyk, 0-1 roku życia - płacz - głużenie - gaworzenie Okres Okres o u a e y Wypowiedzenia: poniemowlęcy wyrazu p b m t d n l k ś ć - jednoczłonowe 1-2 rok życia - wyraz- zdanie - pseudozdanie Okres zdania a o u e y ę ą 800-1500 wyrazów: - wypowiedzenia p b m w f p b m w dwuczłonow f -rzeczowniki e 2 3 rok życia s z c -czasowniki - zdanie z podmiotem t d n i r -przymiotniki i orzeczeniem ś ź ć -liczebniki - zdania: oznajmujące, k g ch -przyimki rozkazujące, sz c ń -spójniki pytające, -zaimki wykrzyknikowe -przysłówki Okres Okres swoistej mowy sz c r 3500 a nawet 7000 Pełna umiejętność przedszkolny dziecięcej wyrazów budowania (w zależności od wypowiedzi i 3 7 rok życia wymowa środowiska posługiwania się opanowana wychowawczego) formami, które obowiązują. Przebieg prawidłowego rozwoju mowy u dzieci od trzeciego do szóstego roku życia Prawidłowy stan rozwoju mowy dzieci 3-letnich. Trzylatek rozumie wypowiedzi innych osób, jeżeli treść komunikatów nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia. Dziecko spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części twarzy, ciała, części zabawek, przynosi przedmioty, próbuje wykonywać codzienne czynności według podanych instrukcji słownych, pytane - podaje swoje imię. Mówi chętnie i dużo. Opowiada o
tym, co aktualnie widzi, myśli głośno", mówiąc także do siebie. Ciekawi je otaczający je świat, zaczyna zadawać wiele pytań. Dziecko trzyletnie powinno już komunikować się z otoczeniem za pomocą kilkuwyrazowych zdań. Trzylatek powinien wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: [a, o, e, y, u, i, ą, ę, p, m (także zmiękczone: pi, bi, mi), f, w (fi, wi), t, d, n, ń, l (li), ś, ź, ć, dź, k, g (ki, gi), ch, j, ł]. Dziecięca wymowa często rozśmiesza opiekunów dziecka i chętnie jest przez nich naśladowana. Należy jednak pamiętać o tym, że wypowiedzi osób dorosłych są wzorem, według którego dziecko uczy się mówić. Powinny być zawsze pełne i poprawne, a wszystkie głoski wymówione prawidłowo. Nie należy naśladować jego błędnej wymowy. Stan rozwoju mowy dzieci 4-letnich. Dziecko rozumie i wykonuje polecenia, także i te, które zawierają wyrażenia przyimkowe z przyimkami: na, pod, do, w, przed, za, obok itp.; rozpoznaje kolory; pytane odpowiada, co robi, gdy jest mu zimno, kiedy jest głodne, zmęczone. Wypowiedzi 4-letniego dziecka wybiegają poza aktualnie przezywaną sytuację. Dziecko potrafi mówić o przeszłości i o przyszłości. W wypowiedziach używa wielu form agramatycznych, ale przejawia zaciekawienie poprawnością językową. Pyta o prawidłową wymowę lub postać gramatyczną danego wyrazu, a także o znaczenie nowych dla niego słów. Dziecko 4-letnie zadaje bardzo dużo precyzyjnych pytań. Dziecko pyta nie tylko co to? ale także: jakie jest? po co to? dlaczego tak się dzieje? Na wszystkie pytania dziecka trzeba odpowiadać cierpliwie i wyczerpująco. W ten sposób pobudzamy rozwój nie tylko mowy dziecka, ale także i intelektu. Wymowa 4-letniego dziecka staje się dokładniejsza dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka pojawiają się dźwięki wymawiane wcześniej inaczej. Głoski [s, z, c, dz] powinny już brzmieć twardo, a także powinny być (podobnie jak przedtem: [ś, ź, ć, dź]) wymówione z zamkniętymi" zębami. Język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa, sepleniąca, jeśli się zdarzy, powinna być skorygowana przez logopedę. Nie ustąpi samoistnie, nie jest cechą wymowy dziecięcej. Jej przyczyną mogą być wadliwe nawyki ruchowe w obrębie jamy ustnej, spowodowane nieprawidłowym oddychaniem, żuciem i połykaniem pokarmów albo wadami zgryzu, lub obniżoną sprawnością aparatu artykulacyjnego. Stan rozwoju mowy dzieci 5-letnich. Wypowiedzi 5-letniego dziecka są już wielozdaniowe. Dziecko chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś wydarzenia, relacjonuje obejrzany film lub przewiduje fakty, które jego zdaniem mogą zaistnieć. W swoich wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe. Pytane o znaczenie słów, potrafi je wyjaśnić. Potrafi opisywać przedmioty, podając ich cechy charakterystyczne oraz możliwości zastosowania. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Dziecko dokonuje autokorekty i równie chętnie poprawia innych, np. młodsze rodzeństwo. Wymowa doskonali się. Głoska [r] wymawiana jest prawidłowo, czasem można obserwować zjawisko hiperpoprawności. Dziecko wcześniej wymawiało [l] zamiast [r], teraz [r] pojawia się i tam, gdzie należałoby artykułować [l], szczególnie w wyrazach, w których są obydwa dźwięki, np. lustro - [rustro], król Karol [krór Karor] lub [klór Kalor]. Po kilku tygodniach lub miesiącach wymówienia te ustępują samoistnie. Dziecko wymawia także [sz, ż, cz, dż]. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie. Przysłuchujmy się wymowie dzieci i wszelkie wątpliwości wyjaśniajmy w porozumieniu z logopedą. Jeśli wcześnie zauważymy jakieś nieprawidłowości w mówieniu i rozpoczniemy ich korekcję, to efekty pracy będą łatwiejsze do uzyskania i pojawią się szybciej. Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6. roku życia, ale proces rozwoju języka nadal trwa. Uczymy się nowych wyrazów. Wypowiedzi wzbogacają się nawet w wieku dojrzałym, wraz ze
zdobywaniem przez człowieka kolejnych doświadczeń i poszerzaniem wiedzy o nowych zjawiskach, otaczającej nas rzeczywistość. Artykuł ten zaprezentował wiele teorii różnych autorów dotyczących rozwoju mowy dziecka. Nie można zapomnieć, iż cały proces rozwoju człowieka przebiega w otoczeniu społecznym. To, w jaki sposób potrafi on funkcjonować w społeczeństwie w dużej mierze zależy od wpływu środowiska rodzinnego. To właśnie rodzice wprowadzają dziecko w tajniki komunikacji międzyludzkiej i dzięki nim potrafi ono opanować tą niezmiernie trudną sztukę. W naszym przedszkolu również pracujemy nad rozwojem mowy naszych wychowanków, wykorzystując codzienne ćwiczenia logopedyczne, obejmujące wszystkie obszary, które poszerzają i ubogacają mowę dziecka w wieku przedszkolnym. Opracowała: Anna Chrustek Nauczyciel Samorządowego Przedszkola nr 67 w Krakowie