STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIV zeszyt 1 11 Piotr Adamczyk Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie DYNAMIKA ZMIAN PRODUKTU KRAJOWEGO BRUTTO A ZMIANY W ZATRUDNIENIU NA REGIONALNYM RYNKU PRACY THE CHANGES IN GROSS DOMESTIC PRODUCT AND REGIONAL LABOUR MARKET Słowa kluczowe: dynamika zmian PKB, pracujący, analiza regresji Key words: GDP changes, employed person, regression analysis Abstrakt. Podjęto problem wpływu dynamiki zmian PKB na sytuację na regionalnym rynku pracy. Głównym celem pracy było zbadanie związku pomiędzy dynamiką zmian PKB i wartością współczynnika udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB a zmianami liczby osób pracujących. Do oceny kierunku i siły badanej zależności wykorzystano dane dotyczące województw i zastosowano metodę analizy regresji. Wstęp Zależność zatrudnienia i bezrobocia od dynamiki wzrostu gospodarczego jest powszechnie uznawana i występuje zarówno w neoklasycznych modelach wzrostu gospodarczego, jak i w modelach keynesowskich, jednak badania tej zależności w różnych krajach i okresach wskazują na zróżnicowaną reakcję zatrudnienia i bezrobocia na wzrost gospodarczy [Kwiatkowski i in. 2004]. Wiąże się to z faktem, że bezrobocie nabiera coraz bardziej charakteru strukturalnego, co skutkuje tym, że stopień wrażliwości bezrobocia na przebieg cyklu koniunkturalnego zmniejsza się. Wzrost zatrudnienia może być zagwarantowany dopiero przy odpowiednio wysokich poziomach wzrostu Produktu Krajowego Brutto (PKB). Celem badań było zbadanie związku pomiędzy dynamiką zmian PKB i wartością wskaźnika udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB (współczynnika absorpcji) a zmianami liczby osób pracujących. Sformułowano hipotezę badawczą, że wyższej dodatniej dynamice zmian PKB i wyższej wartości współczynnika absorpcji towarzyszy większa skala wzrostu liczby osób pracujących. W opracowaniu wykorzystano dane Głównego Urzędu Statystycznego. Ponieważ dane dotyczące dynamiki zmian PKB w poszczególnych województwach publikowane są z dużym opóźnieniem, jako okres badawczy przyjęto lata 2006-2009. Materiał i metodyka badań Realizacja założonego na wstępie celu badawczego wymagała w pierwszej kolejności obliczenia skumulowanych wskaźników dynamiki zmian PKB i liczby osób pracujących dla poszczególnych województw. Następnie dla badanego okresu obliczono współczynniki udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB. W celu oceny wpływu dynamiki zmian PKB i współczynnika udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB na zmiany liczby osób pracujących zbudowano model regresji liniowej z dwiema zmiennymi objaśniającymi (model A): yi = + β1x1i + x2i + ε i y i zmiana liczby osób pracujących (%), x 1 zmiana realnego PKB (%), x 2 współczynnik udziału przyrostu liczby pracujących w przyroście realnego PKB (%). Po oszacowaniu parametrów strukturalnych modelu, w którym uwzględniono wszystkie województwa, w kolejnym kroku dokonano podziału badanej zbiorowości na dwie części. W pierwszej znalazły się województwa, w których według danych GUS za 2009 r. odsetek ludności pracującej w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie był wyższy niż średnia dla całego kraju (model B), a w drugiej pozostałe województwa (model C). We wszystkich modelach parametry strukturalne oszacowano klasyczną metodą najmniejszych kwadratów.
12 Piotr Adamczyk Dynamika zmian PKB a zmiany w zatrudnieniu W literaturze zatrudnienie jest określane jako aktywność zawodowa wyrażająca się w ekwiwalentnym zaangażowaniu sił i umiejętności ludzkich w procesie pracy, w wyniku której powstają dobra i usługi zaspokajające potrzeby społeczeństwa. Wspomniany ekwiwalent występuje w postaci dochodów, najczęściej przyjmuje on postać płacy i uprawnień do świadczeń socjalnych dla pracującego i jego rodziny [Olędzki 1978]. W szerokim znaczeniu (sensu largo) zatrudnienie obejmuje wszystkich czynnych zawodowo, tj. zatrudnionych, mających własne źródła zarobkowania (przedsiębiorców i właścicieli gospodarstw rolnych) oraz stale pomagających członków rodziny, w wąskim zaś znaczeniu (sensu stricto) jedynie pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę lub stosunku służbowego. W statystyce publicznej, dla odróżnienia obu kategorii, w odniesieniu do zatrudnienia w szerokim znaczeniu stosuje się określenie pracujący. Uwarunkowania, które mają wpływ na sytuację na krajowym rynku pracy można podzielić na makro- i mikroekonomiczne [Hybel 2003]. Do tych pierwszych zalicza się: tempo wzrostu gospodarczego, tempo przyrostu zasobów pracy, dynamikę inwestycji, dynamikę eksportu i importu, sytuację gospodarczą w innych krajach, procesy globalizacji oraz politykę gospodarczą rządu. Z kolei do mikroekonomicznych zalicza się: rozwój przedsiębiorczości, rentowność sektora przedsiębiorstw, koszty pracy, zmiany technologii oraz proces prywatyzacji. Zatrudnienie pozostaje w ścisłym związku z popytem na pracę, chociaż nie są to pojęcia tożsame. Przez popyt na siłę roboczą rozumie się liczbę wszystkich miejsc pracy istniejących w gospodarce [Kotlorz 1999]. Obejmuje on zarówno obsadzone, jak i wolne miejsca pracy, wyraża się w zapotrzebowaniu ilościowym oraz jakościowym i może być rozpatrywany w odniesieniu do całej gospodarki, poszczególnych gałęzi oraz pojedynczego przedsiębiorstwa. Rolę zatrudnienia we wzroście gospodarczym najlepiej ukazuje formuła wzrostu uwzględniająca tylko jeden czynnik produkcji pracę. Tempo wzrostu produkcji jest sumą tempa wzrostu wydajności pracy i tempa wzrostu zatrudnienia [Kabaj 1972]: r = α + β + αβ r tempo wzrostu produkcji, α tempo wzrostu wydajności pracy, β tempo wzrostu zatrudnienia. To, jak zmieni się zatrudnienie przy danym wzroście wielkości produkcji zależy od preferowanych metod gospodarowania czynnikami produkcji (metody pracochłonne lub pracooszczędne). Miarą chłonności zatrudnienia jest współczynnik absorpcji obliczany jako iloraz procentowej zmiany poziomu zatrudnienia i procentowej zmiany poziomu produkcji: Z P a = Z P a współczynnik absorpcji, Z zatrudnienie, P wielkość produkcji. Współczynnik a ma dwie interpretacje. W pierwszym znaczeniu jest on miarą udziału zatrudnienia w przyroście produkcji, zaś w drugim miarą chłonności zatrudnienia przez każdy procent przyrostu produkcji. Wzrost gospodarczy następujący wyłącznie w wyniku wzrostu produktywności nie powoduje wzrostu zatrudnienia. Wzrost zatrudnienia zależy więc od intensywności zatrudnieniowej wzrostu gospodarczego mierzonej wskaźnikiem udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB, który odzwierciedla stopień absorpcji siły roboczej w procesie wzrostu gospodarczego [Kryńska 2001]. A zatem wzrost zatrudnienia powinien być rozpatrywany jako funkcja nie tylko wzrostu gospodarczego, ale także wartości współczynnika absorpcji. Intensywność zatrudnieniowa wzrostu gospodarczego zależy od relacji kosztu pracy do kosztu kapitału. Im wyższy koszt pracy w stosunku do kosztu kapitału, tym mniejsza skłonność do zwiększania zatrudnienia [Kotlorz 2007].
13 Regionalne zróżnicowanie dynamiki zmian PKB, liczby pracujących i współczynnika absorpcji W latach 2006-2009 we wszystkich województwach nastąpił wzrost zarówno realnego PKB, jak również liczby pracujących (tab. 1). Największy przyrost PKB w cenach stałych odnotowano w województwach: mazowieckim, śląskim i dolnośląskim, zaś najniższy w województwach: zachodniopomorskim, opolskim i kujawsko-pomorskim. Różnica pomiędzy województwami o najwyższym i najniższym tempie wzrostu gospodarczego wyniosła prawie 10 p.p. Tabela 1. Dynamika zmian PKB, liczby pracujących i wskaźnik udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB według województw w latach 2006-2009 Table 1. The changes in GDP, number of employed persons and the employment intensity growth Województwo/ Voivodship PKB/GDP* (2006=100) Pracujący/ Employed persons (2006=100) Odsetek pracujących w rolnictwie, leśnictwie i rybactwie/percent employed in agriculture, forestry and fishing [%] Udział przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB/Share of employment growth in GDP growth [%] 2009 2006-2009 Polska/Poland 114,0 104,2 15,9 30,0 Dolnośląskie 116,6 107,0 7,5 42,1 Kujawsko-pomorskie 110,0 102,9 17,1 29,0 Lubelskie 111,4 102,4 36,6 21,5 Lubuskie 111,4 102,1 8,9 18,8 Łódzkie 114,1 101,8 20,4 12,6 Małopolskie 110,2 106,9 16,3 67,5 Mazowieckie 117,7 106,6 14,2 37,6 Opolskie 108,1 102,7 15,8 33,9 Podkarpackie 114,1 102,0 23,8 14,1 Podlaskie 111,4 103,7 33,9 32,5 Pomorskie 114,5 106,7 8,3 46,0 Śląskie 117,4 103,2 4,3 18,4 Świętokrzyskie 112,6 101,9 31,7 15,2 Warmińsko-mazurskie 110,6 101,5 16,3 13,7 Wielkopolskie 111,5 104,2 15,9 36,5 Zachodniopomorskie 108,0 101,6 8,9 19,7 * ceny stałe/constant prices Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego Województw 2008-2012 Source: own study based on Statistical Yearbook of the Regions 2003-2012 Różnice w dynamice zmian PKB na ogół znalazły odzwierciedlenie na regionalnym rynku pracy. Najwyższy wzrost liczby osób pracujących odnotowano w województwach: dolnośląskim, małopolskim i pomorskim, zaś najniższy w warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim i łódzkim. Różnica pomiędzy najlepszym i najsłabszym pod tym względem województwem wyniosła 5,5 p.p. Znacznie większe zróżnicowanie regionalne można zaobserwować w odniesieniu do wskaźnika udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB. Na uwagę zasługuje przypadek województwa małopolskiego, gdzie współczynnik absorbcji kształtował się na poziomie znacznie przewyższającym średnią dla całego kraju, dzięki czemu relatywnie niskiemu tempu wzrostu PKB towarzyszył relatywnie wysoki wzrost liczby osób pracujących. Z kolei w województwach śląskim, łódzkim i podkarpackim współczynnik absorpcji przyjmował niskie wartości i pomimo tego, że PKB wzrósł silniej niż średnio w całej Polsce, nie spowodowało to znaczącego wzrostu liczby pracujących, co oznacza że PKB wzrastał w następstwie rosnącej produktywności pracy.
14 Piotr Adamczyk Wyniki badań Przeprowadzona analiza wykazała, że w badanym okresie dynamika zmian PKB i wskaźnik udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB miały statystycznie istotny wpływ na zmiany liczby osób pracujących (na poziomie istotności α=0,05). Stwierdzono, że w odniesieniu do wszystkich województw (model A) wzrost dynamiki zmian PKB o jeden p.p. powodował średni wzrost dynamiki zmian liczby osób pracujących o ponad 0,3 p.p., zaś podobny wzrost współczynnika absorpcji przyczyniał się do wzrostu poziomu zmiennej objaśnianej o 0,12 p.p. przy założeniu, że druga zmienna objaśniająca nie zmieniła swojej wartości (tab. 2). W przypadku podziału badanej zbiorowości na dwie części, według kryterium udziału pracujących w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie w ogólnej liczbie zatrudnionych, parametry strukturalne modeli Tabela 2. Wyniki oszacowań parametrów strukturalnych w modelach A, B i C Table 2. Results of estimating the structural parameters in models A, B and C Parametr strukturalny/ Structural parameter Współczynnik regresji/ Regression coefficient Błąd standardowy/ Standard error Wartość statystyki/ t-statistics p-value Model A (R 2 =0,969) -3,670 0,471-7,861 0,000 0,306 0,033 9,148 0,000 0,121 0,007 17,958 0,000 Model B (R 2 =0,998) -1,347 0,380-3,548 0,016 0,135 0,028 4,723 0,005 0,103 0,003 40,469 0,000 Model C (R 2 =0,977) -3,930 0,595-6,607 0,001 0,286 0,039 7,254 0,001 0,140 0,014 9,942 0,000 Źródło: opracowanie własne Source: own study również okazały się statystycznie istotne. Stwierdzono, że w modelu C wartość parametru jest dwukrotnie wyższa niż w modelu B, co oznacza, że wzrost dynamiki zmian PKB w większym stopniu przyczynia się do przyspieszenia wzrostu liczby osób pracujących w województwach, gdzie odsetek pracujących poza rolnictwem przekracza średnią dla całej Polski. Podobną sytuację można zaobserwować w odniesieniu do drugiej zmiennej objaśniającej, choć w tym przypadku różnica pomiędzy modelami B i C jest mniejsza. Wyniki analizy pozwalają stwierdzić, że w województwach, w których w sektorze rolnym pracuje relatywnie wysoki odsetek ogółu pracujących do poprawy sytuacji na rynku pracy potrzebna jest wyższa dynamika zmian PKB niż tam, gdzie znaczenie tego sektora dla gospodarki jest mniejsze. Podsumowanie W badanym okresie we wszystkich województwach zaobserwowano dodatnią dynamikę zmian PKB i pozytywne tendencje na rynku pracy, znajdujące wyraz we wzroście liczby osób pracujących. Z przeprowadzonej analizy wynika, że wzrost dynamiki zmian PKB sprzyja przyspieszeniu procesu powstawania nowych miejsc pracy, przy czym reakcja ta jest słabsza na obszarach o większym udziale pracujących w sektorze rolnym. Poszczególne województwa różnią się pomiędzy sobą nie tylko dynamiką wzrostu gospodarczego, ale również intensywnością zatrudnieniową tego wzrostu mierzoną wskaźnikiem udziału przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB. Wyższa wartość tego wskaźnika również pozytywnie wpływała na zmiany liczby osób pracujących, chociaż i w tym przypadku stwierdzono słabszą reakcję w odniesieniu do województw o większym udziale pracujących w sektorze rolnym. Można zatem stwierdzić, że w województwach o relatywnie większym znaczeniu sektora rolnego dla gospodarki stopień absorpcji siły roboczej w procesie wzrostu gospodarczego jest niższy. Z drugiej strony mniejszy udział przyrostu zatrudnienia w przyroście PKB oznacza, że wzrost gospodarczy został osiągnięty głównie dzięki większej produktywności pracy, co z kolei stanowi jedną z najistotniejszych przesłanek wzrostu płac.
15 Literatura Hybel J. 2003: Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju rynku pracy w Polsce w perspektywie integracji z Unią Europejską. Wyd. SGGW, Warszawa, 77-78. Kabaj M. 1972: Elementy pełnego i racjonalnego zatrudnienia w gospodarce socjalistycznej. Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa, 197-199. Kotlorz D. 1999: Zatrudnienie w procesie przemian polskiej gospodarki. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice, 9. Kotlorz D. (red.). 2007: Ekonomia rynku pracy. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice, 69-70. Kryńska E. 2001: Dylematy polskiego rynku pracy. IPiSS, Warszawa, 26. Kwiatkowski E., Roszkowska S., Tokarski T. 2004: Granice wzrostu bezzatrudnieniowego w Europie i krajach WNP. Ekonomista, 1, Warszawa, 40. Olędzki M. 1978: Polityka zatrudnienia. PWE, Warszawa, 17. Rocznik statystyczny województw. 2008-2012: GUS, Warszawa. Summary The paper shows how the changes in GDP influence the situation on the labour market. The main goal was to examine the changes in GDP and the employment growth rate in relation to changes of the number of employed persons using the regression analysis. Results show that in the regions where the rural sector was of a relatively greater economic importance, the employment intensity of growth was lower. Adres do korespondencji: dr inż. Piotr Adamczyk Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa e-mail: piotr_adamczyk@sggw.pl