Kazimierz Bar CHARAKTERYSTYKA AKT DEPARTAMENTU TECHNICZNEGO ORAZ DEPARTAMENTU V INŻYNIERII I SAPERÓW MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Z LAT 1918 1934 1. Organizacja i zawartość aktowa Departamentu Technicznego Z chwilą utworzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w listopadzie 1918 roku powstała w nim Sekcja Techniczna, przekształcona następnie w Departament III Techniczny. W dniu 10 grudnia 1918 roku w składzie Departamentu III Technicznego znajdowały się następujące sekcje: budowlana, inżynierii wojskowej, żeglugi napowietrznej, automobilowa i topograficzna 1. W kwietniu 1919 roku sekcja automobilowa i kolejowa utworzyły oddzielny Departament X Komunikacji 2. W maju 1919 roku nastąpiła reorganizacja Departamentu Technicznego; po likwidacji Departamentu X Komunikacji powstał nowy Departament III Techniczno-Komunikacyjny z sekcjami: inżynierii i saperów, samochodową i kolejową 3. Sekcje budownictwa wojskowego i żeglugi napowietrznej wyodrębniły się tworząc samodzielne sekcje w Ministerstwie Spraw Wojskowych. 1 Dz. Rozk. Wojsk, nr 11, poz. 275 1918 rok. Szczegóły dotyczące organizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych w początkowym okresie jego istnienia zawiera Spis władz wojskowych 1918 1921, Warszawa 1936 (maszynopis). 2 Dz. Rozk. Wojsk, nr 44, poz. 1456 1919 rok. 3 Dz. Rozk. Wojsk, nr 56, poz. 1787 1919 rok.
Kolejna reorganizacja nastąpiła w dniu 1 marca 1920 roku 4. Wówczas to uległy likwidacji istniejące równolegle inspektoraty: inżynierii i saperów, wojsk samochodowych, wojsk kolejowych i wojsk łączności, a ich sprawy przejął nowoutworzony Departament II Wojsk Technicznych, który po reorganizacji składał się z następujących sekcji: inżynierii i saperów, wojsk samochodowych, wojsk kolejowych i wojsk łączności. W dniu 22 sierpnia 1921 roku w miejsce zlikwidowanego Departamentu II Wojsk Technicznych powstał Departament VI Wojsk Technicznych i Departament V Inżynierii i Saperów 5. Departament VI Wojsk Technicznych składał się z wydziałów: wojsk samochodowych, wojsk kolejowych i wojsk łączności. Ponownego połączenia Departamentu VI Wojsk Technicznych z Departamentem V Inżynierii i Saperów dokonano z dniem 23 czerwca 1925 roku Wówczas to utworzono Departament V Wojsk Technicznych 6. W dniu 19 maja 1927 roku nazwa Departamentu V Wojsk Technicznych uległa zmianie na Departament Inżynierii 7. W jego skład wchodziły wydziały: ogólny, fortyfikacyjny, saperów, łączności, broni pancernych oraz samodzielny referat rachunkowo-budżetowy. Kolejna reorganizacja omawianego organu MSWojsk. nastąpiła w dniu 5 lutego 1929 roku 8. Wówczas na miejsce Departamentu Inżynierii powstał Departament Zaopatrzenia Inżynierii z wydziałami: wyposażenia i rachunkowobudżetowym. Z pozostałych wydziałów utworzono samodzielne instytucje szefostwa. I tak: z wydziału fortyfikacyjnego i saperów utworzono Szefostwo Saperów; z wydziału łączności Szefostwo Łączności; z wydziału broni pancernych Szefostwo Broni Pancernych. Następnie w roku 1930 w skład Departamentu Zaopatrzenia Inżynierii włączono wydział samochodowy oraz referat personalny 9. W dniu 26 maja 1933 roku Departament Zaopatrzenia Inżynierii został przemianowany na Departament Techniczny 10. Z dniem 1 grudnia 1934 roku 4 Rozkaz Dep. I MSWojsk. nr 1792/org. z dnia 1.03.1920 roku. CAW, Gabinet Ministra, t. 966. 5 Rozkaz Szt. Gen. nr 4900/org. z dnia 10.08.1021 roku. Tamże. 6 Dod. tjn. nr 11 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 21, poz. 25 1925 rok. 7 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16, poz. 177 1927 rok. 8 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz. 26 1929 rok. 9 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz. 28 i nr 33, poz. 390 1930 rok. 10 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 7, poz. 97 1933 rok.
departament ten został zlikwidowany 11. * Całość wytworu aktowego Departamentu Technicznego (264 j.a.) po opracowaniu ujęta została w 17 działach (odpowiadających wydziałom i sekcjom) w porządku chronologicznym. Najliczniej reprezentowane są akta wydziałów: samochodowego, łączności oraz inżynierii (saperów). Na początku umieszczone są akta szefa departamentu, obejmujące okres 1919 1921 roku, wydziału ogólnego z lat 1919 1920 i 1925 1929 oraz kancelarii z lat 1920 1924. Następnie ujęte zostały akta poszczególnych sekcji i wydziałów z lat 1919 1934. Zespół zamykają archiwalia Komisji Normalizacyjnej z 1933 i 1934 roku. Wśród akt działu s z e f a d e p a r t a m e n t u (6. j.a.) znajdują się rozkazy, materiały dotyczące organizacji władz, jednostek wojskowych broni i służb oraz uzupełnień i służby wojskowej (w tym personelu Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce). Ponadto występują archiwalia dotyczące zakupów zagranicznych oraz raporty Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu. W w y d z i a l e o g ó l n y m (15 j.a) znajdują się sprawy organizacji jednostek broni i służb (w tym historie jednostek saperskich i dane o szkolnictwie wojskowym), materiały dotyczące szkolenia wojsk saperskich i akta o charakterze personalnym. Poza tym występują: informacje o organizacji Komendy Naftowej Okręgu Drohobycz i stosunkach panujących w zagłębiu naftowym, sprawozdania roczne wytwórni wojskowych, wykresy charakteryzujące rozwój życia gospodarczego Polski w latach 1924 1927, a wreszcie materiały dotyczące: Polskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w Wiedniu, Misji Gospodarczo-Handlowej w Wiedniu, konferencji polsko-niemieckiej w sprawie tranzytu. W dziale akt k a n c e l a r i i (17 j.a.) zachowały się materiały obrazujące organizację władz i jednostek broni i służb. W szczególności wymienić można: 11 Zarządzenie Biura Ogólno-Organizacyjnego L. dz. 3782/tjn. org. z dnia 7.11.1934 roku. CAW, Departament Artylerii, t. 31.
projekty ustaw o służbie wojskowej, telegrafach i telefonach w czasie wojny, sprawozdania z działalności Departamentu II Technicznego i z konferencji poświęconej sprawie uzupełnienia armii, memoriał dotyczący podoficerów zawodowych, statuty Stowarzyszenia Urzędników Państwowych oraz LOPP, dane o działalności Komitetu Obrony Przeciwgazowej, referat omawiający organizację miernictwa w Polsce i meldunek o robotach fortyfikacyjnych na linii Bugu. Ponadto występują: sprawozdania ze zjazdu Stowarzyszenia Techników i Mechaników Polskich, memoriał dotyczący traktowania i stanowiska techników w Wojsku Polskim, sprawy organizacji politechniki wojskowej oraz akta dotyczące zagadnień robotniczych i strajkowych. Na uwagę zasługują też raporty Polskiej Misji Wojskowej Zakupów w Paryżu, Misji Gospodarczo-Handlowej w Wiedniu, materiały dotyczące armii gen. Bredowa oraz dokumentacja o charakterze personalnym i budżetowym. Wśród akt s e k c j i b u d o w l a n e j (8 j.a.) wymienić można: rozkazy dzienne, materiały do organizacji budownictwa wojskowego (w tym sprawozdania), sprawy personalne i budżetowe. Ponadto są tu materiały w sprawach: przejmowania, wywłaszczenia i zagospodarowania terenów wojskowych oraz robót budowlanych (sprawozdania), a także budowy i remontów mostów, dróg i kolei. S e k c j ę e l e k t r o t e c h n i c z n ą reprezentuje jedna jednostka archiwalna z korespondencją w sprawie zakupów urządzeń radiotelegraficznych w Wiedniu. W aktach w y d z i a ł u i n f o r m a c j i p r z e m y s ł o w e j (1 j.a.) znajdują się sprawy fabryk i zakładów przemysłowych; w szczególności są to materiały związane z przekazywaniem zakładów właścicielom, żądaniami pracowników i zamówieniami rządowymi dla fabryk. Dział archiwaliów w y d z i a ł u s a m o c h o d o w e g o zamyka się w 59 jednostkach archiwalnych. Zawierają one różnorodny materiał z dziedziny organizacji, szkolenia oraz zaopatrzenia w sprzęt samochodowy i czołgowy wojsk samochodowych. Ze spraw organizacyjnych wymienić należy: materiały dotyczące wojsk samochodowych i czołgów, składów tranzytowych na Westerplatte, etaty (w tym także etaty delegacji Polskiej Mieszanej Komisji Granicznej na Wschodzie), a także akta dotyczące objęcia obszaru Górnego Śląska. Sprawy personalne to
głównie wykazy imienne oficerów i podoficerów. W dziale tym przeważają jednak akta związane z gospodarką oraz zakupami sprzętu samochodowego i czołgów (w tym program zakupu materiałów francuskich na poczet kredytu 400 milionów franków), produkcją warsztatów samochodowych, sytuacją cywilnego taboru samochodowego (memoriał Stefana Tyszkiewicza o przemyśle samochodowym), a także kwestiami zatrudnienia i płac robotniczych. Poza tym znajdują się tu sprawozdania z inspekcji i wystaw, statystyka wojsk samochodowych oraz materiały w sprawach wojskowej policji samochodowej. Grupa akt s e k c j i i n ż y n i e r i i i s a p e r ó w (39 j.a.) zawiera częściowo sprawy organizacyjne, w mniejszym zaś stopniu wyszkoleniowe i personalne. Przeważają jednak sprawy materiałów i sprzętu, dróg strategicznych, mostów, a także fortyfikacji i umocnień. Wśród akt o charakterze organizacyjnym znajdują się materiały dotyczące dyslokacji i formowania jednostek wojskowych, etaty oraz sprawozdania z działalności sekcji inżynierii i saperów. Sprawy szkoleniowe i personalne, to głównie: raporty, wykazy imienne i liczbowe oficerów i szeregowców oraz akta związane z demobilizacją osobową. Najobszerniejsza grupa akt jak wspomniano to plany, rysunki, raporty o stanie fortyfikacji, dróg i mostów, a także sprawy fabryk i zakładów przekazywanych do użytku przez wojsko oraz zakupów zagranicznych sprzętu inżynieryjno-saperskiego. Działy akt wydziałów w o j s k k o l e j o w y c h, s a p e r ó w k o l e j o w y c h i s a p e r ó w (łącznie 35 j.a.) zawierają: rozkazy dzienne, materiały dotyczące organizacji, reorganizacji oraz dyslokacji jednostek, raporty stanu oddziałów kolejowych i zasady przejścia wojsk kolejowych na stopę pokojową, wytyczne, plany, programy szkolenia i sprawozdania ze szkolenia. Wśród spraw personalnych zachowały się wykazy oficerów i szeregowych oraz ustawa o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów WP. W grupie akt dotyczących zaopatrzenia materiałowego zawarte są: zasady zaopatrywania w sprzęt saperski, przepisy o gospodarce materiałowej i warunki techniczne na sprzęt i materiały wojsk kolejowych, sprawy budowy linii kolejowych i pociągów pancernych, zagadnienia zatrudnienia i płac, strajków oraz strat
materiałowych w jednostkach wojskowych w czasie wypadków majowych 1926 roku Ponadto wymienić można materiały dotyczące spraw budżetowo-finansowych i zakupów sprzętu we Francji i w Wiedniu. Obszerny dział stanowią akta w y d z i a ł u ł ą c z n o ś c i (64 j.a.). Wśród nich wyodrębnić można następujące grupy: rozkazy, sprawy organizacyjne, szkoleniowe, personalne i zaopatrzenia materiałowego. Materiał aktowy zawarty w tych grupach daje pełny obraz organizacji i działalności zarówno wydziału łączności jak też wojsk i służby łączności w latach 1920 1930. W grupie spraw organizacyjnych znajdują się materiały dotyczące dyslokacji, etatów oraz zasad organizacji wojsk łączności, raporty czynności oficerów i samej sekcji wojsk łączności, sprawozdania z prac Inspektoratu Wojsk Łączności (t. 199). Ponadto zachowały się: projekt ustawy o telegrafach, umowa polsko-gdańska w sprawie komunikacji telegraficznej, materiały dotyczące utworzenia Państwowego Komitetu Radiofonicznego, komunikacji telegraficzno-telefonicznej ze wschodem i zachodem (t. 199 i 204), zakresu działalności Centralnego Zarządu Radiotelegraficznego i. wreszcie organizacji Instytutu Wojskowo-Technicznego. Wśród spraw wyszkolenia wymienić należy: wytyczne i programy szkolenia oficerów wojsk łączności i rekrutów, regulaminy, instrukcje, sprawozdania, materiały dotyczące szkolenia gołębi pocztowych, organizowania wystaw, a także dane statystyczne o rozwoju gołębiarstwa pocztowego w Polsce. W grupie akt personalnych znajdują się zarządzenia dotyczące uzupełniania personelu wojsk łączności, mianowania podoficerów, ustalenia stopni i starszeństwa oficerów, a także listy strat osobowych w wojskach łączności. Sprawy zaopatrzenia materiałowego reprezentowane są przez archiwalia dotyczące produkcji, warunków technicznych, dostaw i odbioru oraz zakupów krajowych i zagranicznych sprzętu i materiałów łączności, a także wyposażenia w sprzęt łączności oddziałów Bredowa i Peremykina (t. 203). Występują też etaty i katalogi materiałowe sprzętu łączności. Na uwagę badacza zasługuje również raport o strajku w Towarzystwie Telefonów Cedergren w roku 1920 (t. 185). Akta wydziału b r o n i p a n c e r n y c h (5 j.a.) zawierają materiały
dotyczące organizacji oraz zaopatrzenia w sprzęt broni pancernych. Na uwagę zasługują: projekt organizacji czołgów na czas pokojowy i wojenny, etaty i zarządzenie o utworzeniu korpusu oficerów czołgów, korespondencja w sprawie płyt pancernych i wyposażenia broni pancernych, referat na posiedzenie Komitetu do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu w czerwcu 1927 roku w sprawie broni pancernej, akta związane z gospodarką samochodami oraz z produkcją i odbiorem samochodów Ursus. Wśród akt w y d z i a ł u f o r t y f i k a c y j n e g o (5 j.a.) znajdują się głównie materiały dotyczące: organizacji Obszaru Warownego Gdynia, gospodarki obiektami fortecznymi, wydatków na fortyfikację, elektryfikacji Górnego Śląska, a poza tym opisy dróg wojewódzkich na terenie DOK IV i IX, szkice nowoczesnych konstrukcji pancernych-niemieckich oraz sprawozdania fortyfikacyjne technicznorachunkowe. W y d z i a ł r a c h u n k o w o - b u d ż e t o w y (2 j.a.) reprezentowany jest przez preliminarze budżetowe i korespondencję w sprawach finansowych. Akta w y d z i a ł u w y p o s a ż e n i a (5 j.a.) to przede wszystkim przepisy i instrukcje w sprawach gospodarki materiałowej (m.in. instrukcja administracyjna Wojskowych Zakładów Zaopatrzenia Inżynierii w czasie pokoju), materiały dotyczące przemysłu wojennego wytwórni rządowych i prywatnych (wykazy zobowiązań Państwowych Zakładów Inżynierii), warsztatów i magazynów. Występują tu również archiwalia związane z produkcją samochodów (zdjęcia i prospekty Fabryki Samochodów As w Warszawie), a poza tym zarządzenie dotyczące propagandy wojska i idei obrony państwa. Ostatni dział akt K o m i s j i N o r m a l i z a c y j n e j (2 j.a.) wypełniają protokoły jej posiedzeń i Polskie Normy Wojskowe na materiały aeronautyki. 2. Organizacja i zawartość aktowa Departamentu V Inżynierii i Saperów Departament V Inżynierii i Saperów MSWojsk. utworzono z dniem 22
sierpnia 1921 roku z sekcji inżynierii i saperów dawnego Departamentu II Wojsk Technicznych oraz zlikwidowanego Departamentu VIII Budownictwa 12. Departament V Inżynierii i Saperów początkowo składał się z wydziałów: ogólno-organizacyjnego, zaopatrzenia i technicznego. Następnie w jego skład wszedł również wydział rozmieszczeń. Organizacja ta przetrwała do końca roku 1922. W tym to czasie, jak wynika z zachowanych akt, nastąpiła reorganizacja i utworzenie nowych wydziałów: administracyjno-technicznego, fortyfikacji i budownictwa wojskowego. Wydziały te przejęły sprawy i kompetencje b. wydziału technicznego. Organizacja pozostałych wydziałów (ogólno-organizacyjnego i zaopatrzenia) nie uległa zmianie. Ponadto w lipcu 1922 roku wprowadzono do organizacji Departamentu V Inżynierii i Saperów organ kontrolny szefa departamentu w postaci stanowiska inspektora administracyjno-budowlanego, którego zadaniem był ogólny nadzór i piecza nad budownictwem wojskowym i robotami fortyfikacyjnymi oraz kontrolowanie działalności służby inżynieryjno-saperskiej w tym zakresie 13. W lutym 1925 roku nastąpiło usamodzielnienie wydziału budownictwa wojskowego w odrębną służbę administracyjną (etatowo pozostawał nadal w departamencie 14 ). W czerwcu 1925 roku samodzielny wydział budownictwa wojskowego został wydzielony ze składu Departamentu V Inżynierii i Saperów i przemianowany na Departament V Budownictwa. Z pozostałych wydziałów Departamentu V Inżynierii i Saperów oraz istniejącego równolegle Departamentu VI Wojsk Technicznych utworzono Departament V Wojsk Technicznych 15. * Akta Departamentu V Inżynierii i Saperów (118 j.a.) uporządkowano i opracowano, dokonując podziału na odpowiednie grupy. W trakcie inwentaryzacji wyłoniono akta spraw kancelarii i wydziałów: ogólno-organizacyjnego, zaopatrywania (zaopatrzenia), technicznego, fortyfikacji, budownictwa wojskowego i rozmieszczeń. 12 Jak przypis 5. 13 Dod. tjn. nr 18 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 28, poz. 90 1922 rok. 14 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 6, poz. 60 1925 rok. 15 Dod. tjn. nr 11 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 21, poz. 25 1925 rok.
W grupie akt k a n c e l a r i i (3 j.a.) znajdują się głównie rozkazy i wykazy personalne oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych zatrudnionych w Departamencie V Inżynierii i Saperów. W y d z i a ł o g ó l n o - o r g a n i z a c y j n y (11 j.a.) reprezentowany jest przez akta dotyczące organizacji, szkolenia i spraw personalnych. Wśród materiałów organizacyjnych na uwagę badacza zasługują: Ordre de Bataille jednostek wojskowych, sprawy mobilizacji i demobilizacji ludzi i koni, etaty (w tym również materiałowe służby inż. sap.), sprawy uzupełnienia urzędów i oddziałów oraz ich dyslokacja. Występują też zarządzenia związane z pogotowiem marszowym dla akcji Górnego Śląska. Materiały dotyczące szkolenia, to głównie: programy, warunki przyjęć do szkół podchorążych, sprawozdania z wyszkolenia jednostek i szkół inż. sap. oraz organizacji kursów. Akta personalne zawierają: projekty ustaw o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów i chorążych WP, obsady etatowe oraz wykazy stanów oficerów i podoficerów. Ponadto znajduje się tu rezolucja Związku Oficerów WP w sprawie zwolnionych z czynnej służby wojskowej. W grupie materiałów w y d z i a ł u z a o p a t r y w a n i a (30 j.a.), ujętych w ramach poszczególnych referatów, znajdują się sprawy zaopatrzenia materiałowofinansowego oraz administracji budownictwa. Wytwór aktowy referatu zaopatrzenia i zakupów zawiera: przepisy i katalogi dotyczące gospodarki materiałowej, raporty stanu ekwipunku technicznego oddziałów, sprawy zaopatrzenia wojsk inż. sap. i innych rodzajów broni w sprzęt i materiały saperskie. Zachowały się też akta dotyczące organizacji i zakresu działania Departamentu X Przemysłu Wojennego w czasie pokoju oraz przedsiębiorstw i zakładów subwencjonowanych i koncesjonowanych przez państwo, a także kwestionariusze (opisy) wytwórni i warsztatów inż. sap. Wśród materiałów referatu budżetowego i kontroli obrotów występują głównie preliminarze budżetowe i sprawozdania finansowe. W grupie akt referatu administracji budownictwa ujęte są sprawy administracji budynkami, dzierżawy oraz czynszu obiektów i gruntów.
Akta w y d z i a ł u t e c h n i c z n e g o i f o r t y f i k a c y j n e g o (17 j.a.) zawierają materiały dotyczące konserwacji i rozbiórki umocnień i fortów oraz budowy i odbudowy dróg i mostów, a ponadto wykazy inwentaryzacyjne nieruchomości i gruntów na obszarach poszczególnych okręgów korpusów. Akta w y d z i a ł u b u d o w n i c t w a w o j s k o w e g o (28 j.a.) ujęte zostały w kilku grupach rzeczowych. Wśród spraw organizacyjnych zachowały się przepisy i instrukcje budowlane, materiały dotyczące struktury służby budownictwa wojskowego, sprawozdania z działalności Departamentu V Inżynierii i Saperów oraz raporty szefostw inżynierii i saperów DOK z postępu robót budowlanych. W następnej grupie akt znajdują się materiały związane z remontami obiektów wojskowych oraz nowym budownictwem, m.in. budową domów oficerskich, gmachów Ministerstwa Spraw Wojskowych, budynków Szkoły Lotniczej w Dęblinie, Oficerskiej Szkoły Inżynierii, gmachu Wojskowego Instytutu Geograficznego, koszar, składnic i rozbudową magazynów tranzytowych na Westerplatte. W aktach wydziału budownictwa wojskowego występują ponadto: instrukcje przeciwpożarowe, materiały dotyczące stanu urządzeń przeciwpożarowych oraz statystyka pożarów. Akta w y d z i a ł u r o z m i e s z c z e ń (29 j.a.) zawierają w szczególności materiały dotyczące: rewindykacji i zwolnienia budynków i gruntów użytkowanych przez wojsko, najmu, użytkowania koszar, kwater i gruntów, wywłaszczenia, dzierżawy i wykupu gruntów. Ponadto zachowała się ewidencja gruntów, placów i obozów ćwiczeń. * * * W niniejszej informacji zasygnalizowano jedynie najważniejsze grupy akt Departamentu Technicznego i Departamentu V Inżynierii i Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wytwór kancelaryjny tych zespołów nie zachował się w komplecie, gdyż wiele akt przepadło bezpowrotnie w czasie działań wojennych. Jednak te akta, które ocalały i są przechowywane w Centralnym Archiwum
Wojskowym pozwalają badaczowi prześledzić strukturę i działalność tych komórek organizacyjnych MSWojsk. Wszystkie omówione materiały zostały ostatecznie uporządkowane oraz opracowane i są w pełni dostępne do badań.