11. Wpływ zastosowanych do uprawy podłoży na jakość owoców ośmiu odmian borówki wysokiej (V. corymbosum L.) The influence the substrates applied to cultivation for eight varieties of fruit quality of highbush blueberry Kozos Karolina, Ochmian Ireneusz Katedra Ogrodnictwa, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Słowackiego 17, 71-434 Szczecin, Poland Opiekun naukowy: dr hab. inż. Ireneusz Ochmian Karolina Kozos: Karolina.Kozos@zut.edu.pl Słowa kluczowe: plon, skład chemiczny, jędrność, torf, trociny Streszczenie Zainteresowanie uprawą borówki spowodowane jest dużym popytem na owoce i wysoką ich ceną. Ze względu na specyficzne wymagania krzewów, czasami gleby wymagają modyfikacji?. Gleba w sadzie charakteryzowała się wysokim odczynem, nieodpowiednim do uprawy borówki wysokiej. Dla zapewnienia odpowiednich warunków zastosowano kwaśne podłoża z trocin i torfu, którymi wypełniono bruzdy. W pracy określono wpływ tych podłoży, na wzrost i plonowanie krzewów oraz jakość owoców borówki wysokiej. Najlepiej rosły krzewy 'Elliot', posadzone w torfie, lepiej jednak plonowały krzewy tej odmiany w trocinach. Owoce zebrane z najlepiej plonujących krzewów posadzonych w torfie ('Bluecrop') miały mniejszą masę (157 g), od owoców tej odmiany zebranych z roślin posadzonych w trocinach (195 g). Owoce 'Brigitta Blue' były duże, a zarazem jędrne. Równie jędrne były mniejsze owoce odmian 'Nelson' i 'Elliot'. Wysoka jędrność owoców nie gwarantuje dużej odporności na przebicia. Bardzo jędrne owoce 'Nelson', były mało odporne na przebicia. O smaku owoców decyduje zawartość ekstraktu i kwasów organicznych. U owoców zebranych z krzewów rosnących w podłożu torfowym, stwierdzono większą zawartość ekstraktu, i kwasu L-askorbinowego, a zarazem niższą kwasowość od owoców zebranych z krzewów uprawianych w trocinach. Owoce te charakteryzowały się niską zawartością azotanów, do 45,8 mg kg -1. Podłoża przygotowane z torfu lub trocin umożliwiają uprawę borówki wysokiej w miejscach o wysokim odczynie gleby. 1. Wstęp W Polsce w ciągu ostatnich lat wzrosło zainteresowania uprawą krzewów borówki wysokiej. Jesteśmy w czołówce światowych producentów borówki wysokiej; potwierdza to powierzchnia upraw która w 2012 roku wynosiła 3498 ha. Jest to większy areał niż w Niemczech (2258 ha) i Hiszpanii (1234 ha) (Podymniak 2013). Zainteresowanie produkcją tych owoców spowodowane jest bardzo dużą opłacalnością - w 2014 roku cena za kilogram owoców dochodziła do 27,20 zł (link 1). Czynnikiem ograniczającym wzrost nasadzeń i produkcji owoców tego gatunku jest brak odpowiednich gleb. Borówka wysoka tworzy płytki system korzeniowy z licznymi cienkimi korzeniami (Wach 2004), do uprawy wymaga specyficznych gleb, o niskim odczynie: 3,5-4,0 oznaczanym w KCl lub 4,0-5,2 po oznaczeniu wykonanym w wodzie. Najodpowiedniejsze dla tego gatunku są gleby torfowe, zwłaszcza torf wysoki, czy gleby bielicowe, o ustabilizowany poziomie wód gruntowych i niskim ph (Starast i in. 2002). Obecnie w całej Europie ubywa torfowisk, wywołane jest to potrzebami gospodarczymi, na przykład poprzez odwodnienie terenów na łąki, bądź pola uprawne, modernizację krajobrazów czy kopalnictwa w celach opałowych (Tobolski 2012). Pod uprawę borówki można również przystosować gleby mniej odpowiednie, poprzez zmianę odczynu. Jednym ze sposobów zmiany odczynu jest siarkowanie gleby (Smolarz 2003), czy wzbogacenie gleby w kwaśny torf lub trociny z drzew iglastych (Ochmian i in. 2009b). W miejscach o niekorzystnych warunkach do uprawy tej rośliny zaleca się ściółkowanie gleby, które korzystnie wpływa na strukturę gleby i pobieranie składników pokarmowych przez rośliny (Wu i in. 2006). Do tego celu można wykorzystać trociny z drzew iglastych, korę sosnowa, łuskę z orzechów pekanowych, czy odpady powstałe w procesie produkcji bawełny (Krewer i in. 2002). Takie przygotowanie gleby wiąże się z dużymi nakładami pracy. Borówka wysoka jest jednym z najbardziej opłacalnych gatunków w produkcji sadowniczej. Istotnym elementem przygotowania gleby jest odpowiednie ukształtowanie podłoża w którym rosną krzewy tego 68 S t r o n a
gatunku. Rośliny borówki wysokiej mogą rosnąć na glebie o odczynie zasadowym jeśli uformuje się odpowiednie podłoża, najlepiej z torfu lub trocin (Ochmian i in. 2007; Strik i in. 2011). Celem pracy było określenie wpływu zastosowanego do uprawy podłoża, przygotowanego z torfu lub trocin, na jakość owoców kilku odmian borówki wysokiej. 2. Materiał i Metody Badania przeprowadzono w Stacji Badawczej Katedry Ogrodnictwa Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. Gleba w sadzie jest nieodpowiednia do uprawy borówki wysokiej - gleba brunatna właściwa, wytworzona z gliny zwałowej, należącej do klasy II bonitacyjnej, kompleksu pszennoburaczanego o odczynie obojętnym (ph 6,7). W celu zapewnienia optymalnych warunków do rozwoju krzewów, przygotowano podłoża z przekompostowanych trocin z drzew iglastych (ph 4,3-4,6) oraz z torfu (ph 3,5-4,3). Wypełniono nimi bruzdy wyorane w gruncie rodzimym na głębokości 35 cm i szerokości 100 cm. Krzewy posadzono w rozstawie 3,0 x 1,2 m. Zastosowano nawadnianie kroplowe, wodą o odczynie ph=3,5, która utrzymywała optymalny dla borówki wysokiej odczyn zastosowanych podłoży. Do zakwaszania wody zastosowano kwas siarkowy, sam zabieg nawadniania przeprowadzono według wskazań tensjometru, umieszczonego w podłożu na głębokości 15 cm. W odstępach 2-4 tygodniowych koszono murawę w międzyrzędziach krzewów. Jesienią określano wymiary krzewów poszczególnych odmian. Bezpośrednio po zbiorze określono jędrność owoców za pomocą niedestrukcyjnego urządzenia połączonego z komputerem FirmTech2. Określona została również odporność na uszkodzenia skórki owocu, stemplem o średnicy 2 mm. Oznaczono kwasowość owoców, metodą miareczkową w przeliczeniu na kwas cytrynowy. Oznaczenie wykonano miareczkując wodny roztwór wyciągu z owoców 1N NaOH do punktu końcowego przy ph = 8,1 (Pehametr Elmetron Polska). Zawartość ekstraktu ogólnego zmierzono za pomocą refraktometru elektronicznego PAL-1 (Atago Japonia), zawartość kwasu L-askorbinowego i azotanów requantometrem RQflex 10 (Merck) z wykorzystaniem pasków testowych. Masa 100 owoców określona została przy użyciu wagi elektronicznej. W celu określenia różnic została przeprowadzona dwuczynnikowa analiza wariancji, a ocenę istotności różnic wykonano przy użyciu testu Tukeya. Analizy statystyczne przeprowadzono za pomocą oprogramowania STATISTICA 12.5. 3. Wyniki i Dyskusja Właściwości zastosowanych podłoży, w połączeniu z zakwaszona wodą, pozwoliły na utrzymanie stabilnego, niskiego ph środowiska wzrostu korzeni. Krzewy posadzone w tak przygotowanych podłożach charakteryzowały się dobrym wzrostem, plonowaniem i zaopatrzeniem w składniki pokarmowe. Po trzech latach uprawy, niezależnie od zastosowanego podłoża krzewy charakteryzowały się zbliżoną szerokością, natomiast krzewy posadzone w torfie były wyższe od krzewów, które rosły w podłożu przygotowanym z trocin (Tab. 1). Stwierdzono różną reakcję krzewów, poszczególnych odmian, na zastosowane do uprawy podłoża. Najlepiej rosły krzewy odmiany Elliot, posadzone w torfie, lepiej jednak plonowały krzewy tej odmiany posadzone w trocinach. Nie zawsze jednak duże wymiary krzewów gwarantowały wysokie plonowanie (Tab. 3). Krzewy odmiany Darrow wymiarami nie odbiegały od krzewów pozostałych odmian, jednak plonowały słabo - w ciągu trzech lat z krzewów posadzonych w torfie średnio zebrano jedynie 0,81 kg owoców. Większy plon odnotowano z krzewów odmian Nelson i Bonifacy posadzonych w trocinach. Zdecydowanie najlepiej plonowały krzewy odmiany Bluecrop, posadzone w torfie - w ciągu trzech lat zebrano 5,67 kg owoców z krzewu (Tab. 2). Najsłabiej rosły krzewy odmiany Brigitta Blue posadzone w trocinach. Przeprowadzone doświadczenie wykazuje małą przydatność krzewu odmiany Darrow do tego typu uprawy. Krzewy bardzo dobrze rosną, natomiast słabo plonują. W badaniach przeprowadzonych przez Wacha (2012) krzewy odmiany Darrow miały zbliżoną wysokość, a krzewy odmiany Bluecrop były niższe w porównaniu do krzewów z doświadczenia własnego. W tym doświadczeniu plonowanie krzewów odmiany Darrow było na wysokim poziomie, prawie sześciokrotnie wyższym, niż odmiany Bluecrop. W doświadczeniu Krzewińskiej i in. (2010) krzewy odmiany Bluecrop posadzone w trocinach uformowanych podobnie jak w doświadczeniu własnym również plonowały najlepiej. Wysoki plon krzewów odmiany Bluecrop miał wpływ na jakość owoców. Owoce zebrane z najlepiej plonujących krzewów posadzonych w torfie (odmiana Bluecrop) miały mniejszą masę (100 owoców warzyło 157 g), od owoców tej samej odmiany zebranych z roślin posadzonych w trocinach (195 g). 69 S t r o n a
Nie zawsze występowała taka zależność. Największe owoce, których masa 100 jagód wynosiła 262 g, zebrano z dobrze plonujących krzewów odmiany Brigitta Blue posadzonych w torfie. Równie dużymi owocami charakteryzowała się odmiana Darrow, - jednak liczba zebranych owoców z tych krzewów była zdecydowanie najmniejsza. Wielkość owoców jest cechą odmianową, ale wpływ na nią ma również sposób uprawy w badaniach innych autorów, w zależności od sposobu uprawy masa 100 owoców wynosiła od 73 do 222 g (Krzewińska i in. 2010; Wach 2012). Obserwuje się również bardzo duże różnice w wielkości owoców w obrębie odmiany (Moore i in. 2014). Tab. 1. Cechy biometryczne krzewów ośmiu odmian borówki wysokiej, w zależności od zastosowanego do uprawy podłoża odmiana podłoże Bluecrop Draper Bonifacy Chandler Brigitta Blue Szerokość krzewów (cm) Nelson Darrow Elliott średnia torf 80a-d * 64ab 78a-c 93cd 84b-d 70a-c 87b-d 102d 82A trociny 72a-c 66ab 65ab 77a-c 57a 74a-c 84b-d 81a-d 72A średnia 76A-C 65A 72AB 85BC 71AB 72AB 86BC 92C Wysokość krzewów (cm) torf 101b-d 87a-c 95a-c 96a-c 107cd 78a 122de 136e 103B trociny 84ab 82ab 86a-c 83ab 74a 93a-c 101b-d 105b-d 89A średnia 93AB 85A 91AB 90AB 91AB 86A 112BC 121C * średnie oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie według testu Tukeya na poziomie istotności α = 0,05 Wysoka jędrność owoców jest decydującą cechą świadczącą o jakości owoców, zarówno po zbiorze, jak i po przechowywaniu. Ważne jest, żeby po przetransportowaniu z plantacji konsument mógł otrzymać owoce najwyższej jakości. Nie wszystkie odmiany w jednakowy sposób znoszą transport czy przechowywanie - jest grupa odmian polecanych do tego procesu. Owoce takie powinny charakteryzować się wysoką jędrnością oraz odpornością na uszkodzenia mechaniczne. Wcześniejsze badania wykazały, że większe owoce, zarówno borówki wysokiej, jak i porzeczki czarnej, charakteryzują się mniejszą jędrnością (Ochmian i Kozos 2014; Ochmian i in. 2013). Pomimo tego, że owoce odmiany Brigitta Blue były duże, charakteryzowały się również wysoka jędrnością, która była zbliżona do jędrności owoców odmiany Nelson i Elliot, - znacznie mniejszych. Wysoka jędrność owoców nie oznacza jednak dużej odporności na przebicia. Bardzo jędrne owoce odmiany Nelson, nie charakteryzowały się wysoką odpornością na przebicie. Najmniejszą jędrność miały najmniejsze owoce odmiany Bluecrop, które charakteryzowały się również najmniejszą odpornością na uszkodzenia mechaniczne. Owoce wszystkich badanych odmian omawianych w powyższym doświadczeniu miały wyższą jędrność niż owoce odmiany Duke których jędrność była uzależniona od poziomu nawadniania roślin i wynosiła średnio do 179 G mm -1, zebranych w doświadczeniu Ehreta i in. (2012). Odpowiednia zawartość ekstraktu i kwasów organicznych wpływa na smak owoców. Na przestrzeni trzech lat, u owoców zebranych z krzewów rosnących w podłożu torfowym, stwierdzono większą zawartość ekstraktu, a zarazem niższą kwasowość (Tab. 3). Owoce zebrane z krzewów posadzonych w tym podłożu charakteryzowały się również większą zawartością kwasu L-askorbinowego oraz niższą zawartością szkodliwych azotanów. Pomimo istotnych różnic owoce wszystkich badanych odmian cechowały się stosunkowo niską zawartością azotanów (13,7-45,8 mg kg). Potwierdza to małą kumulację azotanów w owocach, zwłaszcza zebranych z krzewów uprawianych w torfie. Ich zawartość wynosiła od 17,5 do 19,3 podczas, gdy w owocach zebranych z krzewów uprawianych w trocinach wzrastała do 34,7 mg kg -1 (Ochmian 70 S t r o n a
i in. 2009a; Ochmian i in. 2010). W Polsce brak jest norm określających poziom azotanów w owocach (wyjątek stanowią banany). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z roku 2003, określa dopuszczalne zawartości azotanów dla grup roślinnych środków spożywczych, nie uwzględnia natomiast owoców. Poziom azotanów w owocach borówki spełnia jednak rygorystyczne wymagania dla warzyw, ziemniaków i bananów przeznaczonych dla niemowląt i małych dzieci (siódma grupa produktów do 200 mg NO 3 kg -1 ). Tab. 2. Plon, wielkość owoców, jędrność i odporność skórki na przebicia ośmiu odmian borówki wysokiej w zależności od zastosowanego do uprawy podłoża odmiana podłoże Bluecrop Draper Bonifacy Chandler Brigitta Blue Plon - suma z 3 lat (kg) Nelson Darrow Elliott średnia torf 5,67h 2,07c 3,30ef 2,43cd 4,62g 2,34cd 0,81a 3,27e 3,06A trociny 3,75f 2,70d 4,68g 3,36ef 2,82d 4,65g 1,62b 4,92g 3,56A średnia 4,71D 2,39B 3,99C 2,90B 3,72C 3,50BC 1,22A 4,10CD Masa 100 owoców (g) torf 157a 234gh 190bc 226ef 262j 183b 261j 227g 218A trociny 195cd 217ef 204d 202d 225ef 242hi 248i 181b 215A średnia 176A 226E 197B 214C 244F 213C 255F 204BC Jędrność (G mm -1 ) torf 225ab 264cd 237bc 246bc 305ef 311ef 259b-d 276de 265A trociny 196a 289de 223ab 268cd 337f 292de 271cd 304ef 273A średnia 211A 277BC 230AB 257AC 321D 302CD 265BC 290CD Odporność na przebicia skórki (G mm -1 ) torf 69a 95b 98bc 114cd 118cd 105bc trociny 65a 106bc 87b 119ce 136e 107A 119c- 122de 112cd 127de 128de 108A e średnia 67A 101C 93B 117D 120E 109D 123F 132F Spośród wszystkich badanych odmian, owoce odmiany Elliot charakteryzowały się najniższą zawartością kwasów organicznych, ale dużą zawartością ekstraktu. Równie wysoką zawartość ekstraktu miały owoce odmiany Brigitta Blue i Draper, posadzone w torfie. Najmniej ekstraktu stwierdzono w owocach dwóch odmian - Bonifacy i Chandler, uprawianych w trocinach. Dużą zawartość kwasów organicznych stwierdzono w owocach odmiany Draper uprawianej zarówno w torfie, jak i trocinach, odmiany Darrow uprawianej w torfie i Brigitta Blue uprawianej w trocinach (Tab. 3). Zawartość kwasu L-askorbinowego była wyższa w owocach pochodzących z krzewów posadzonych w torfie (średnio 23,3 mg 71 S t r o n a
100 ml -1 ), niż w trocinach. Szczególnie wysoką zawartością odznaczały się owoce odmiany Elliot, ale również Chandler i Bonifacy na poziomie od 25,8 do 30,4 mg 100 ml -1. Tab. 3. Jakość owoców ośmiu odmian borówki wysokiej w zależności od zastosowanego do uprawy podłoża odmiana podłoże Bluecrop Draper Bonifacy Chandler Brigitta Blue Ekstrakt (%) Nelson Darrow Elliott średnia torf 16,2d-f 19,4gh 14,2a-d 15,6c-f 20,1h 16,7ef 16,5ef 18,9gh 17,2B trociny 13,8a-c 15,1b-e 13,5ab 12,7a 14,9b-e 13,8a-c 16,1d-f 17,3fg 14,7A średnia 15,0AB 17,3BC 13,9A 14,2A 17,5BC 15,3AC 16,3AC 18,1C Kwasowość (g 100 ml -1 ) torf 0,80c 1,47h 0,56b 0,96de 1,01de 1,02e 1,49h 0,46a 0,97A trociny 1,26g 1,50h 1,21fg 0,91d 1,45h 1,13f 1,23fg 0,56b 1,16B średnia 1,03BD 1,49F 0,88B 0,94BC 1,23E 1,07D 1,36EF 0,51A NO 3 (mg 1000 ml -1 ) torf 22,1a-c 17,5ab 24,8b-d 13,7a 32,6de 25,9b-d 19,3ab 43,2f 24,9A trociny 27,4b-d 22,0a-c 30,7c-e 18,2ab 38,7ef 23,2b-d 24,7b-d 45,8f 28,8B średnia 24,8BC 19,8AB 27,8C 16,0A 35,7D 24,6BC 22,0B 44,5E Kwas L-askorbinowy (mg 100 ml -1 ) torf 16,9a-c 19,4b-e 25,8e-g 27,2fg 23,6c-f 18,5b-d 24,4d-g 30,4g 23,3B trociny 17,8a-d 12,6ab 24,1d-g 23,9c-g 14,9ab 10,3a 21,3c-e 22,6c-f 18,4A średnia 17,4A 16,0A 25,0C 25,6C 19,3AB 14,4A 22,9BC 26,5C 4. Wnioski 1. Krzewy posadzone w torfie charakteryzowały się silniejszym wzrostem od krzewów posadzonych w trocinach, zwłaszcza odmian Brigitta Blue i Elliott. 2. Wielkość plonu była zróżnicowana i zależna od zastosowanych do uprawy podłoży. Krzewy odmian Bluecrop, Brigitta Blue i Eliot lepiej plonowały w podłożu torfowym, pozostałych odmian w podłożu przygotowanym z trocin. 3. Odmiany o owocach dojrzewających w późniejszym terminie charakteryzowały się największą jędrnością oraz odpornością na przebicia skórki. 4. Owoce pochodzące z krzewów posadzonych w torfie charakteryzowały się większą zawartością ekstraktu, kwasu L-askorbinowego, miały natomiast mniejszą kwasowość owoców i zawierały mniej szkodliwych azotanów, niż owoce pochodzące z krzewów posadzonych w trocinach. 72 S t r o n a
5. Literatura Ehret DL, Frey B, Forge T, et al. (2012) Effects of drip irrigation configuration and rate on yield and fruit quality of young highbush blueberry plants. HortScience 47(3): 414 421. Krewer G, Ruter J, NeSmith DS, et al. (2002) Performance of low cost organic materials as blueberry substrates and soil amendments. Acta Horticulturae 574: 273 279. Krzewińska D, Smolarz K, Tryngiel-Gać A, i in. (2010) Wpływ sposobu przygotowania gleby na wzrost i owocowanie borówki wysokiej (Vaccinium corymbosum L.) odmiany Bluecrop. Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka 18: 72 81. Link 1 http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/userfiles/_public/k8/komisje/2014/krrw/ -materialy/112inform.pdf - dostęp z dnia 9.05.2015 Moore PP, Strik BC, Finn CE (2014) Blueberry cultivars for the Pacific Northwest. [Corvallis, Or.]: Oregon State University Extension Service. Ochmian I, Grajkowski J, Ostrowska K, i in. (2007) Wzrost, plonowanie oraz jędrność owoców dwóch odmian borówki wysokiej (Vaccinium corymbosum L.) uprawianej w trzech typach podłoży organicznych. Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka 15: 47 54. Ochmian I, Grajkowski J, Skupień K (2009a) Influence of substrate on yield and chemical composition of highbush blueberry fruit cv. Sierra. Journal of Fruit and Ornamental Plant Research 17, 1: 89 100. Ochmian I, Grajkowski J, Mikiciuk G, et al. (2009b) Mineral composition of high blueberry leaves and fruits depending on substrate type used for cultivation. Journal of Elementology 14, 3: 509 516. Ochmian I, Grajkowski J, Skupień K (2010) Effect of substrate type on the field performance and chemical composition of highbush blueberry cv. Patriot. Agricultural and Food Science 19, 1: 69 80. Ochmian I, Dobrowolska A, Strzelecki R, i in. (2013) Porównanie jakości owoców trzech odmian porzeczki czarnej (Ribes nigrum L.) w zależności od ich wielkości. Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Agricultura, Alimentaria, Piscaria et Zootechnica 304(26): 97 106. Ochmian I, Kozos K (2014) Fruit quality of highbush blueberry (Vaccinium corymbosum L.) cv. Duke depending on the method of cultivation. Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Agricultura, Alimentaria, Piscaria et Zootechnica 312(31): 117 126. Podymniak M (2013) http://www.jagodnik.pl/technologia-uprawy/borowka-wysoka/1162-polska-borowkagdzie-jestesmy - dostęp z dnia 4.05.2015 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych poziomów zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych, które mogą znajdować się w żywności, składnikach żywności, dozwolonych substancjach dodatkowych, substancjach pomagających w przetwarzaniu albo na powierzchni żywności, Dz U 2003, nr 37, poz. 326 z poźn. zm. Smolarz K (2003) Wybór i przygotowanie pola pod plantację borówki. Hasło Ogrodnicze 10: 61 62. Starast M, Karp K, Paal T (2002) The effect of using different mulches and growth substrates on half-highbush blueberry (Vaccinium corymbosum x V. angustifolium) cultivars 'Northblue' and 'Northcountry'. Acta Horticulturae 574: 281 286. 73 S t r o n a
Strik BC, Bryla BR, Sullivan DM (2011) Organic blueberry production research project. http://www.extension.org/pages/31680/organic-blueberry-production-research-project#.vtpr6dkqqko - dostęp z dnia 26.04.2015 Tobolski K (2012) Ochrona europejskich torfowisk. Współczesne Problemy Kształtowania i Ochrony Środowiska, Monografia nr 3 - Wybrane problemy ochrony mokradeł: 17-56. Wach D (2004) Rozmieszczenie korzeni borówki wysokiej i zawartość składników pokarmowych w profilu glebowym. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. CCCLVI, Ogrodnictwo 37: 217 224. Wach D (2012) Estimation of growth and yielding of five highbush blueberry (Vaccinium corymbosum L.) cultivars. Folia Horticulturae 24(1): 61 65. Wu L, Yu H, Dong L, t al. (2006) Comparison of mulching treatments on growth and physiology of highbush blueberry. Acta Horticulturae 715: 237 240. 74 S t r o n a