Temat: Odpowiedzialność w czasie wojny i pokoju Autor: Monika Koszyńska Rodzaj materiału: scenariusz Data publikacji: Obszar nauczania: III etap edukacyjny Czas zajęć: 90 minut (2 godziny lekcyjne) Treści zgodne z podstawą programową: wiedza o społeczeństwie: uczeń wyjaśnia na przykładach, jak można zachować dystans wobec nieaprobowanych przez siebie zachowań grupy lub jak im się przeciwstawić; wykazuje, odwołując się do Holokaustu oraz innych zbrodni przeciw ludzkości, do jakich konsekwencji prowadzić może skrajny nacjonalizm; język polski: uczeń omawia na podstawie poznanych dzieł literackich i innych tekstów kultury podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne; przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją; uwzględnia w interpretacji potrzebne konteksty, np. biograficzny, historyczny; wskazuje funkcje użytych w utworze środków stylistycznych z zakresu słownictwa, składni, fonetyki. Cele lekcji: - omówienie zjawiska indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności w czasie II wojny światowej, - wspólna refleksja i dyskusja nad pojęciem odpowiedzialności i jej znaczeniem we współczesnym świecie. Metody pracy: - praca z tekstem, - praca w parach, - dyskusja. Pomoce dydaktyczne: - teksty źródłowe Ruch oporu, partyzanci i Sprawiedliwi wśród narodów świata oraz biografia Martina Niemöllera - karta pracy ucznia Przebieg zajęć 1. Powieś w klasie motto lekcji, którym jest cytat Martina Niemöllera, niemieckiego pastora luterańskiego, teologa i działacza antynazistowskiego, więzionego podczas wojny w obozie koncentracyjnym. Najpierw przyszli po komunistów, ale si ę nie odezwałem, bo nie byłem komunistą. Potem przyszła kolej na Żydów, i znowu się nie odezwałem, bo nie byłem Żydem. Potem przyszli po związkowców, i znowu się nie odezwałem - bo nie należałem do związków zawodowych. Potem przyszli po katolików i nie protestowałem, bo byłem protestantem. Wreszcie przyszli po mnie - i nie było już nikogo, kto wstawiłby się za mną. Martin Niemöller, 1945
2. Poproś uczniów, aby przestudiowali historię jednego z wybranych ruchów oporu (ewentualnie indywidualnych przypadków heroizmu podczas II wojny światowej). Możliwe tematy do opracowania przez uczniów to: francuski ruch oporu, partyzantka w Jugosławii, studencki ruch oporu Biała róża, Powstanie w Getcie Warszawskim, Raoul Wallenberg, itp. Uczniowie mogą skorzystać z Załącznika 1 lub innych wybranych przez siebie lub poleconych przez nauczyciela źródeł, w tym również internetowych. 3. Pokolenie II wojny światowej, jak i każde następne urodzone po tych wydarzeniach ma obowiązek zmierzenia się z pytaniem, kto jest winny za okrucieństwa II wojny światowej. Zainicjuj i pokieruj debatą dotyczącą odpowiedzialności narodów, społeczeństw i jednostek w obliczu opresji i prześladowań. W tym celu poproś uczniów o przeczytanie o Martinie Niemöllerze i jego refleksji dotyczącej indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności Załącznik nr 2. 4. Rozdaj uczniom skopiowaną kartę pracy (Załącznik nr 3) tak, aby każdy z uczniów mógł ją wypełnić indywidualnie lub w parach. 5. Na zakończenie zajęć poproś uczniów, aby uwspółcześnili cytat Niemollera w taki sposób, aby odpowiadał on obecnej sytuacji lokalnej, krajowej lub światowej, za którą uczniowie czują, że powinni wziąć odpowiedzialność. Tematy mogą dotyczyć środowiska, zasad etycznych, wolności jednostki, przemocy w szkole itp. Przykład: Najpierw przyczepili się do członków szkolnego klubu szachowego... ; Najpierw zanieczyścili jeziora... ; Najpierw zaczęli sporządzać profile rasowe... Uczniowie prezentują efekty swojej pracy. Scenariusz został przygotowany w oparciu o angielską wersję materiałów dydaktycznych publikowanych na stornie internetowej www.pbs.org
Załącznik nr 1 Ruch oporu, partyzanci i Sprawiedliwi wśród narodów świata Podczas II wojny światowej większość ludzi w okupowanych krajach Europy starała się zadbać o swoje bezpieczeństwo. Byli biernymi obserwatorami wydarzeń, próbującymi żyć w sposób możliwie najbezpieczniejszy. Nie wypowiadali się głośno przeciwko nazistowskiej okupacji i nie ryzykowali swojego bezpieczeństwa przeciwstawiając się nowym władcom poprzez ratowanie tych, którzy byli narażeni na niebezpieczeństwo. Po wojnie, wielu nawet w Niemczech tłumaczyło się, że nie znali prawdziwej natury nazistowskich zbrodni i nie wiedzieli nic o Holocauście. Lub też deklarowali, że oni tylko wypełniali rozkazy, lub nakazy prawa albo też robili to co inni. Na końcu pytali co jedna osoba mogła zrobić? Ale w tym samym czasie dzielni ludzie w całej Europie czynnie przeciwstawiali się nazistom. Krzyczeli w audycjach radiowych i ulotkach, dokonywali sabotaży, a czasami walczyli twarzą w twarz. Organizowali pomoc dla uchodźców, wspierali i ratowali członków podziemnej armii i ukrywali Żydów. Niektóre organizacje ruchu oporu były bardzo dobrze zorganizowane i liczył y tysiące kobiet i mężczyzn. Francuski ruch oporu, partyzantka w Jugosławii, Armia Krajowa, Żydzi w podczas powstania w Getcie Warszawskim stanowią przykłady wyjątkowo aktywnego ruchu oporu. Wewnątrz Niemiec grupa studentów nazywających siebie Białą różą zaczęła z ukrycia krytykować nazistowską politykę brutalności. Czerwona orkiestra była grupą niemieckich antynazistowskich szpiegów zdecydowanych zakończyć nazistowski reżim w swoim kraju. Inne jeszcze działania antynazistowskie były przeprowadzane przez jednostki, które chciały zakończyć tyranię, ucisk i dyktaturę lub też pomóc istotom ludzkim, które potrzebowały pomocy. Cztery osoby narodowości holenderskiej, które pomogły ukrywać się rodzinie Anny Frank w Amsterdamie, były właśnie takimi ludźmi. Raoul Wallenberg, szwedzki dyplomata, który przebywał na Węgrzech uratował dziesiątki tysięcy Żydów przesz zapewnienie im paszportów, zakładając bezpieczne domy i zmieniając trasy pociągów deportacyjnych, które zmierzały do obozów śmierci w Polsce. Jest on jednym z 15 tys. ludzi, którzy zostali odznaczeni przez Instytut Yad Vashem orderem Sprawiedliwy wśród narodów świata : nie- Żydów, którzy ryzykowali swoje własne niebezpieczeństwo, aby ratować Żydów. Ludzie zaangażowani w ten ruch oporu ryzykowali tortury i utratę życia, gdyby zostali złapani przez hitlerowców. Wielu z nich podejmowało to ryzyko aż do zakończenia wojny. Załącznik nr 2 Krótka biografia Martina Niemöllera Martin Niemöller urodził się w 1892 roku, służył w niemieckiej marynarce jako komandor U- botta podczas I wojny światowej. W 1924 roku został wyświęcony na pastora Kościoła Luterańskiego i na początku kariery Adolfa Hitlera wykazywał duży entuzjazm dla jego wizji odbudowy narodu niemieckiego. Ale kiedy Hitler w 1933 roku doszedł do władzy, Martin Niemöller szybko stał się krytykiem lidera nazistów i jego militarystycznej i antysemickiej propagandy oraz działań skierowanych przeciwko kościołowi protestanckiemu
w Niemczech. Niemöller wraz z innymi, podobnie myślącymi, liderami religijnymi z najsłynniejszym z nich Dietrichem Bonhoefferem stworzyli ruch oporu nazywany Kościołem Konfesjonalnym. W latach 30-tych liderzy ci głosili kazania przeciwko Hitlerowi i nazizmowi, aż do rozpoczęcia II wojny światowej. Hitler, który uciszał każdą opozycję, nakazał aresztowanie przywódców Kościoła Konfesjonalnego i wysłanie ich do obozu koncentracyjnego. Niemöller został aresztowany przez nazistów w 1937 roku i jako pierwszy wysłany do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen i stamtąd do Dachau. Był w nim uwięziony do czasu wyzwolenia obozu przez aliantów wiosną 1945 roku. Krótko po zakończeniu wojny, Niemöller pomógł skomponować Sztutgartskie wyznanie win, dowodzące kolektywnej winy narodu niemieckiego za Holocaust. Od 1961 do 1968 roku był on przewodniczącym Światowego Związku Kościołów. Przez resztę swojego życia przemawiał na rzecz pojednania i rozbrojenia. Martin Niemöller zmarł w 1984 roku. Jakkolwiek Niemöller i inni Niemcy w latach 30-tych aktywnie nawoływali i prowadzili kampanię przeciw nazistom, miliony innych nie zrobiło nic lub też aktywnie wspierało Hitlera w umacnianiu władzy i szerzeniu prześladowań w całej Europie. Cytat z Niemöllera jest adresowany do wszystkich Niemców i oskarża ich o dopuszczenie do tego, co się stało. Jego mądre słowa szybko stały się synonimem głosu sumienia jednostek i narodów na całym świecie szczególnie, gdy świat poznał ogrom dokonanych zbrodni Holokaustu i innych aktów ludobójstwa w czasie II wojny światowej. Do dzisiaj między akademikami oraz w mediach trwa debata dotycząca kolektywnej winy za II wojnę światową. Czy wszyscy Niemcy odpowiadali za Holocaust, czy też winni są tylko ci, którzy aktywnie wspierali nazistów? Czy osoba, z której winy bądź przy której udziale doszło do zbrodni wojennych może uzyskać wybaczenie z powodu swojego przekonania, że tylko wykonywała rozkazy? Nawet dzisiaj słowa Niemöllera mają znaczenie. Są wykorzystywane na rzecz różnych interesów politycznych czy społecznych, ale w dalszym ciągu są tak aktualne jak były i z tą samą siła wzywają do aktywności społecznej i solidarności, a także czujności na wszelką opresję i niesprawiedliwość. Załącznik nr 3 KARTA PRACY UCZNIA Najpierw przyszli po komunistów, ale się nie odezwałem, bo nie byłem komunistą. Potem przyszła kolej na Żydów, i znowu się nie odezwałem, bo nie byłem Żydem. Potem przyszli po związkowców, i znowu się nie odezwałem - bo nie należałem do związków zawodowych. Potem przyszli po katolików i nie protestowałem, bo byłem protestantem. Wreszcie przyszli po mnie - i nie było już nikogo, kto wstawiłby się za mną. Pastor Martin Niemöller, 1945 Polecenie: Przeczytaj powyższy cytat i odpowiedz na oddzielnej kartce papieru na poniższe pytania wykorzystując swoją wiedzę o II wojny światowej i własne przemyślenia. Przygotuj
się do prezentacji swojej pracy. Kim są oni, o których pisze Niemöller: najpierw przyszli po...? Co oznacza stwierdzenie przyszli po? Dlaczego powtarza on frazę Potem przyszli po... kilkakrotnie? Jakie wrażenie na słuchającym wywiera ta powtarzająca się fraza? Po jakie inne grupy przyszli naziści przed i w czasie II wojny światowej. Kto jest narratorem w tekście Niemöllera? Co autor ma na myśli mówiąc nie odezwałem się? Jakie miał możliwości odezwania się? Jak myślisz, dlaczego Niemöller postanowił w ten sposób podzielić się swoimi myślami i powtarzać je przez całe życie? Czy twoim zdaniem wszyscy Niemcy są częściowo odpowiedzialni za dojście nazistów do władzy, czy tylko ci, którzy byli aktywistami partii nazistowskiej? Uzasadnij swoją wypowiedź. Na ile czujesz się odpowiedzialny za to, co dzieje się wokół ciebie: w twojej rodzinie, w szkole, w twoim mieście, kraju i na świecie? Wymień przynajmniej trzy rzeczy, za które czujesz się odpowiedzialny na każdym z wymienionych poziomów.