Naukoznawstwo Filozofia nauki Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ 2016/17 1
Naukoznawstwo Filozofia nauki treści merytoryczne 2016/17 1. Czym zajmuje się filozofia nauki? 2. Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki 2.1. Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, kultury, życia społecznego 2.2. Nauka = pewien typ działalności, praca badawcza, zbiór czynności uczonych (ujęcie czynnościowe) 2.3. Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) 3. Cechy poznania naukowego. Jak odróżnić naukę od innych typów poznania? Problem demarkacji 3.1. Zewnętrzne (organizacyjne, społeczne) kryteria naukowości 3.2. Wewnętrzne kryteria naukowości 3.2.1. Cechy wiedzy naukowej 3.2.2. Cechy i problemy metody naukowej 3.2.2.1. Rozumowania w nauce 3.2.2.1. Metoda nauk empirycznych i problem indukcji (empiria teoria) 2
Naukoznawstwo Filozofia nauki treści merytoryczne 2016/17 4. Typologia nauk (i badań) 5. Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki: Popper, Kuhn 6. Wartości w nauce prawda 7. Wiedza naukowa. Elementy (składniki). Funkcje poznawcze wyjaśnianie 7.1. Pojęcia i terminy. Definiowanie 7.2. Zdania. Hipotezy, prawa, sądy, tezy, twierdzenia 7.3. Modele 7.4. Teorie 7.5. Paradygmaty 7.6. Wybrane funkcje wiedzy naukowej 8. Bibliografia 3
1. Czym zajmuje się filozofia nauki? 4
Filozofia nauki 1 Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter meta-naukowy Terminy filozofia nauki i (ogólna) metodologia nauk są na tyle bliskoznaczne, że można ich używać zamiennie (Woleński, 2014, s. 100) Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia Ale Co to jest nauka? Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia? 5
Filozofia nauki 2 Filozofia nauki opiera się na epistemologii Epistemologia (teoria poznania) = dział filozofii odpowiadający na pytanie co i jak można poznać? Zagadnienia epistemologiczne Co można poznać a czego nie? problem granic poznania Skąd pochodzi wiedza (uzasadniona)? problem źródeł poznania Czym jest prawda i jak ją rozpoznać? problem prawdy Zob. też slajd 20 6
Filozofia nauki 3 Dla filozofa nauki najczęściej nauka = poznanie naukowe Poznanie naukowe = albo (1) proces, tj. czynności i sposoby poznawania, albo (2) wytwór, tj. wiedza naukowa 7
Filozofia nauki 4 Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia poznania naukowego (procesu i wytworu), w tym: czym poznanie (metoda i wiedza) naukowe różni się od innych typów poznania problem demarkacji, jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce, jakie są źródła poznania naukowego, kryteria wartościowego poznania naukowego, metodę nauki, problem dyskryminacji hipotez i teorii, czyli na jakiej podstawie jedne przyjmujemy a inne odrzucamy, skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki, strukturę nauki (wiedzy naukowej), typologię nauk, zagadnienie prawdy w nauce. Nie zajmuje się natomiast problemami etycznymi w nauce. Zobacz też (Blackburn, 1997, s. 250, hasło Nauka: filozofia nauki), (Bronk, 1992, s. 354-355), (Jaroszyński, 2010) 8
2. Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki 9
Trzy główne sposoby rozumienia nauki 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, kultury, życia społecznego 2) Nauka = pewien typ działalności, praca badawcza, zbiór czynności uczonych (ujęcie czynnościowe) 3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski, 1994a, s. 48) 10
2.1. Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, kultury, życia społecznego 11
Obejmuje w kolejności alfabetycznej : badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak, 1985, s. 21), budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie, finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie, hierarchie, struktury, ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), zgromadzone zasoby informacji i wiedzy, 12
Nauka jako dziedzina kultury powstała i narasta wokół poznania. Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym Co to jest poznanie? Czynność = poznawanie Wytwór = wiedza Naukowe Zdroworozsądkowe 13
Poznanie jest podstawową działalnością psychiczną człowieka, powstającą w wyniku kontaktu człowieka z otaczającym go światem. Proces ten jest różnorodny zarówno w swoim przebiegu (spontaniczność lub refleksyjność), jak i w przedmiotach procesu poznawczego oraz w rozmaitych sposobach, czyli metodach poznania, przyporządkowanych różnym celom poznania. http://www.ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf, s. 1 Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński, 1992, s. 13) 14
Podstawą ludzkiego poznania jest poznanie przednaukowe, zdroworozsądkowe, które może przeobrazić się w poznanie typu naukowego. Zdroworozsądkowa, przednaukowa forma poznania jest konieczna dla przetrwania ludzkiego życia. Przednaukowe spontaniczne poznanie nie pretenduje do ścisłości i niezawodności, jest jednak podstawą poznania rzeczywistości realnie istniejącej. Spontaniczna, przednaukowa dziedzina zdroworozsądkowego poznania może się przekształcić w różne formy poznania naukowego, metodycznie zorganizowanego, uzasadnionego, intersubiektywnie sprawdzalnego i celowego. http://www.ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf, s. 1 15
2.2. Nauka = pewien typ działalności, praca badawcza, zbiór czynności uczonych (ujęcie czynnościowe) 16
Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje 17
2.3. Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) 18
Wiedza naukowa w sensie subiektywnym stan umysłu pojedynczego badacza w sensie obiektywnym (tutaj = niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) obejmuje pojęcia, terminy, hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania, koncepcje, modele, teorie, milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s. 237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler, 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie) 19
Co to znaczy wiedzieć? Czym jest wiedza? Jakie są rodzaje wiedzy? To są pytania epistemologiczne. Epistemologia (teoria poznania) jest jednym z działów filozofii. Bada pojęcie (czym jest wiedza), granicę (co można poznać a czego nie) i wartość ludzkiej wiedzy (akceptowane źródła poznania, prawda, uzasadnienie) (Ziemińska red., 2013, s. 7). 20
Co to znaczy wiedzieć wg filozofów klasyczna koncepcja wiedzy: Osoba α wie, że p, zawsze i tylko wtedy, gdy: (1) α jest przekonana, że p; (2) to, że p, jest prawdą; (3) przekonanie α-y, że p, jest uzasadnione. (Paprzycka, 2013, s. 122) 21
Czym jest wiedza? Wiedza = ogół informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystania (Bojar red., 2002, s. 291) Wiedza = układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić (Kamiński, 1992, s. 24) 22
Jakie są rodzaje wiedzy? Wiedza-że (deklaratywna, propozycjonalna) oraz wiedza-jak (umiejętności) (Gilbert Ryle, 1949) Wiedza a posteriori, którą posiąść możemy tylko w drodze doświadczenia oraz wiedza a priori, którą posiąść możemy niezależnie od doświadczenia Wiedza empiryczna (dotycząca świata empirycznego) i nieempiryczna (np. matematyczna, filozoficzna, religijna) Wiedza jawna (explicit knowledge) oraz milcząca (tacit knowledge, niejawna, ukryta) (Michael Polanyi) Wiedzę jawną możemy zwerbalizować, przedstawić w postaci słów, liczb etc. i przekazać innym. Wiedzy milczącej nie da się całkowicie zwerbalizować (np. wiedza o tym, jak się jeździ na rowerze); wiemy więcej niż potrafimy wypowiedzieć. Wiedza naukowa oraz potoczna (podział ze względu na szczególne metody zdobywania wiedzy) Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa (Bojar red. 2002, s. 291-295), (Kamiński, 1992, s. 24, 25), (Hajduk, 2001, s. 180, 181), (Materska, 2007, s. 42-49), (Paprzycka, 2013), (Woźniak-Kasperek, 2011, s. 39-48) 23
3. Cechy poznania naukowego Jak odróżnić naukę od innych typów poznania? Problem demarkacji 24
Co znaczy być naukowym? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania) Są co najmniej dwa warianty tego pytania Wielkie pytanie = filozoficzne i naukoznawcze na czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy? Małe pytanie = praktyczne jak rozpoznać, że publikacja (artykuł, książka, referat) jest naukowa? 25
Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania) Stosując kryteria wewnętrzne, dotyczące metody oraz wiedzy naukowej, czyli odpowiadając sobie na pytanie na czym polega metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do publikacji afiliacja autora, liczba cytowań, recenzowanie, zamieszczenie w ważnych czasopismach uznanych za naukowe itp. 26
Po co rozpoznawać naukowość badania, dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi? Dla celów poznawczych organizacyjnych, na przykład oceny czasopism, dorobku poszczególnych naukowców, instytucji 27
Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? Wybrane przykłady Naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn. falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię (Popper) Naukowe jest to, co wynika z dotychczasowego dorobku, empirii (doświadczenia, obserwacji), poprawnego rozumowania i założeń natury ogólniejszej (folklor wszyscy ) Naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn) 28
3.1. Zewnętrzne (organizacyjne, społeczne) kryteria naukowości 29
Jak rozpoznać naukowość kryteria zewnętrzne, organizacyjne, społeczne 1 Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję. Są tu dwa ważne pytania: Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione? Jeżeli tak jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie? 30
Jak rozpoznać naukowość kryteria zewnętrzne, organizacyjne, społeczne 2 Czy to jest nadal sprawnie działający system? Kontrprzykłady: afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/sprawa_sokala, http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/ Andrew Wakefield, szczepionki i autyzm sfałszował czy nie wyniki badań? http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-ztytulami-naukowymi,84437,1,1.html 31
3.2. Wewnętrzne kryteria naukowości 32
3.2.1. Cechy wiedzy naukowej 33
Wiedza naukowa jest: falsyfikowalna, możliwa do obalenia (Grobler, 2008, s. 69-70) intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31) obiektywna (Szaniawski, 1994c) poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień samodoskonaląca się systematyczna twórcza (nowa wiedza) uporządkowana (właściwie) uzasadniona wyspecjalizowana Falsyfikowalność, zob. też slajd 71 34
Rozróżniamy Co znaczy intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna? intersubiektywne komunikowanie wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje intersubiektywną sprawdzalność wiedza naukowa poddaje się kontroli (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis) Powinno być jasno powiedziane w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy, słowem zostawiamy ścieżkę sprawdzenia, jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski określona, wykonalna, potencjalnie przez każdego chętnego, procedura 35
Co znaczy obiektywna? Trzy znaczenia terminu obiektywność nauki : bezstronność jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną ( ) (Szaniawski, 1994c, s. 17) O pojęciach neutralności i bezstronności zob. również (Kołakowski, 2000) Obiektywny może też znaczyć niezależny od podmiotu poznającego 36
Co znaczy uzasadniona? Oparta na źródłach poznania (wiedzy), które są akceptowane w nauce (wymiar filozoficzny) Powstała w wyniku poprawnego zastosowania odpowiednich strategii, metod i technik badawczych (problem z pogranicza filozofii nauki i metodologii) 37
Co znaczy uzasadniona? Oparta na źródłach poznania (wiedzy), które są akceptowane w nauce (wymiar filozoficzny) Powstała w wyniku poprawnego zastosowania odpowiednich strategii, metod i technik badawczych (problem z pogranicza filozofii nauki i metodologii) 38
Jakie źródła poznania (wiedzy) są akceptowane w nauce? Skąd pochodzi wiedza, którą uznaje się za uzasadnioną? Dotychczasowy dorobek nauki, utrwalony w piśmiennictwie ale NIE w jakimkolwiek piśmiennictwie Empiria (doświadczenie zewnętrzne = szeroko rozumiana obserwacja oraz wewnętrzne = introspekcja) ale NIE każda obserwacja, tylko taka, która odbywa się wg określonych reguł Rozumowanie ale NIE każde, tylko poprawne Założenia (explicite oraz implicite) 39
Co jest uzasadnione? 1 1) Źródła danych/informacji/wiedzy są jasno określone i poprawnie wykorzystane (m.in. wiemy skąd pochodzą nasze informacje) Dane uzyskaliśmy prawidłowo stosując właściwe metody i techniki badawcze ankieta, eksperyment, obserwacja, wywiad itd. Jak to robić poprawnie o tym poucza nas metodologia nauki. Informacja/wiedza pochodzi ze źródeł (dokumentów w sensie informatologicznym bazy danych, bibliografie, piśmiennictwo, serwisy www itd.) Ale nie z jakichkolwiek źródeł lecz tych o dobrej jakości, wiarygodnych. Jakie źródła są dobrej jakości o tym poucza nas informatologia. 40
Co jest uzasadnione? 2 2) Rozumowanie jest poprawne (prawidłowe) Jakie rozumowania są poprawne o tym poucza nas logika, epistemologia, metodologia nauki i częściowo (w aspekcie językowym) retoryka, semiotyka 3) Wiemy, jakie przyjmujemy założenia zarówno w odniesieniu do wiedzy jak i wartości (postaw, przyzwyczajeń, tradycji itp.) Nie zawsze łatwo to stwierdzić, niektóre sprawy są dla nas tak oczywiste, że w ogóle o nich nie myślimy. 41
3.2.2. Cechy i problemy metody naukowej 42
Co to jest metoda? Metoda = sposób (schemat, wzór) postępowania określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne powtarzalny, systematyczny, skierowany na realizację jakiegoś celu poprzez dobór odpowiednich środków stosowany celowo i świadomie, wyuczalny, zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy postępować) (Hajduk, 2001, s. 104-107; Nowak, 1985, s. 19) 43
Co to jest metoda naukowa? Metoda naukowa = sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania ( ), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania (Kamiński, 1992, s. 202) Metody danej nauki = ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych bądź faktycznie stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane (Nowak, 1985, s. 21) 44
Metoda naukowa, metoda nauki jako takiej Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk, 2001, s. 105-106, 198-201) Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda (Hajduk, 2001, s. 106) Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski, 1994b), a także z powodu problemu indukcji. Metoda naukowa technika uprawiania nauki 45
Wybrane problemy związane z metodą naukową, metodami naukowymi Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na czym polega? Czy w nauce są lepsze i gorsze metody? Problem indukcji Więcej na ten temat w (Bronk, 2006) 46
Hierarchia metod w nauce ujęcie 1 Metoda nauki w ogóle Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk Nauki dedukcyjne i empiryczne Nauki przyrodnicze i społeczne Nauki nomotetyczne i idiograficzne Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler, 2008, s. 251) Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin (Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-256) 47
Hierarchia metod w nauce ujęcie 2 Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym postulaty falsyfikowalności, empirycznej sprawdzalności, intersubiektywnej sprawdzalności, prostoty, rzetelnego uzasadniania Paradygmaty (wizje rzeczywistości, założenia ogólne) i metodologie (w liczbie mnogiej) lub strategie badawcze, w tym (a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 61-63), (b) ilościowa, jakościowa i mieszana Metody badań, metody naukowe Techniki badawcze lub metody w węższym sensie techniki gromadzenia danych empirycznych techniki analizy i opracowania danych empirycznych Instrumenty, narzędzia, pomoce naukowe (Kamiński, 1992, s. 202), (Krajewski, 1998, s. 86-87) i wiele innych 48
Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce ujęcie 3 Metoda nauki w ogóle Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty metodę indukcyjną i metodę hipotetycznodedukcyjną. Metodologie albo strategie w naukach humanistycznych i społecznych. Są trzy: ilościowa, jakościowa i mieszana. Metody badań (albo plany badań), np. analiza i krytyka piśmiennictwa, badania długookresowe (longitudinal research), badanie w działaniu (action research), etnografia (jako metoda), metoda biograficzna, metoda historyczna, metoda porównawcza, sondaż diagnostyczny (badania sondażowe), studium przypadku Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty, obserwacja, wywiad) i techniki analizy danych (np. analiza dokumentów, analiza treści lub zawartości, ciągła analiza porównawcza, tworzenie map pojęciowych) Narzędzia i pomoce naukowe, np. bazy danych, oprogramowanie służące badaniom naukowym, wyszukiwarki naukowe w Internecie etc. Różnica między metodami a technikami badań nie zawsze jest oczywista. 49
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda nauki w ogóle) obejmuje 1 Akceptowane źródła poznania w sensie metodologicznym skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz, 1983, s. 44-75). Obecnie są to: dotychczasowy dorobek empiria (doświadczenie, obserwacja) rozumowanie logiczne i inne wnioskowania niestety także czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie przesądy i założenia różnego rodzaju Zob. slajd 39 50
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda nauki w ogóle) obejmuje 2 Określone postawy i wartości akceptacja dwu filarów nauki współczesnej powtarzalnych i wyuczalnych metod z jednej strony i twórczości z drugiej, dążenie do obiektywności (m.in. poprzez intersubiektywną sprawdzalność), dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania, prawdy? krytycyzm (myślenie krytyczne), tolerancja (Kołakowski, 2000, s. 144) 51
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda nauki w ogóle) obejmuje 3 Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego oraz jego etapów, m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, w tym: postulat bezstronności (Kołakowski, 2000, s. 144) (nie wszyscy się z tym zgadzają, zob. niektóre wypowiedzi metodologii jakościowej) postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87) postulat rzetelnego uzasadniania postulat sprawdzalności, w tym empirycznej sprawdzalności oraz intersubiektywnej sprawdzalności przestrzeganie reguł logicznych (Kołakowski, 2000, s. 144) 52
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda nauki w ogóle) obejmuje 4 Założenia dotyczące świata (ontologiczne) i możliwości jego poznania (epistemologiczne), przyjmowane explicite i implicite Niektóre współczesne założenia nauki W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, prawidłowości, regularności, struktury, typy etc. Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny Nic nie jest dowiedzione samo w sobie Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23) 53
3.2.2.1. Rozumowania w nauce 54
Rodzaje rozumowań W najszerszym ujęciu argumentowanie definiowanie formułowanie wypowiedzi uzasadnianie wnioskowanie Wszystkie są racjonalne; obowiązują w nich pewne reguły, których przestrzeganie rozstrzyga o prawidłowości danego rozumowania. Ale nie wszystkie należą do domeny logiki. wyjaśnianie (Górka, 2007; Hajduk, 2001) W węższym ujęciu rozumowanie = wnioskowanie 55
WNIOSKOWANIA (rozumowania) NIEZAWODNE (pewne, koniecznie, zawsze prowadzą od prawdziwych przesłanek do prawdziwych wniosków) DEDUKCJA Indukcja enumeracyjna zupełna ZAWODNE (uprawdopodabniające) INDUKCJA (niezupełna) Abdukcja Redukcja Wnioskowanie przez analogię Wnioskowanie statystyczne 56
O rozumowaniach (dedukcja, indukcja, wnioskowanie przez analogię i inne) charakterystyka, przykłady zob. prezentacja Warsztat informacyjny 16_17 57
3.2.2.2. Metoda nauk empirycznych i problem indukcji (empiria teoria) 58
Problem indukcji występuje w naukach empirycznych. Rodzi się na styku empiria/teoria, obserwacja/uogólnienie. 59
Metoda nauk empirycznych podstawa 1 Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii. Jednakże co to właściwie znaczy? Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler, 2008, s. 142) Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach (zjawiskach). Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu (Bocheński, 1992, s. 106-107) Że, w uproszczeniu: To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte (Bocheński, 1992, s. 109) 60
Metoda nauk empirycznych podstawa 2 Co to jest doświadczenie? Empirycy (..) mówiąc o doświadczeniu mają na myśli doświadczenie zmysłowe, w którym są dane rzeczy i zjawiska fizyczne, albo introspekcję, w której są dane zjawiska psychiczne (Ajdukiewicz, 1983, s. 67) Co to znaczy, że termin (wyraz, wyrażenie) ma sens empiryczny? Sens empiryczny dostarcza nam (..) metody, wedle której, opierając się na doświadczeniu (na świadectwie zmysłów), możemy się przekonać, czy dany przedmiot można tym wyrazem nazwać, czy też nie (Ajdukiewicz, 1983, s. 54) 61
Metoda nauk empirycznych istotne problemy Nie istnieje czysta obserwacja zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji. Ten sam materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu hipotez, koncepcji itd. Zob. teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne. Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku prostego uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść element teoretyczny, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy. Żadnego uniwersalnego prawa nauki nie da się całkowicie i z pewnością potwierdzić za pomocą empirii, obserwacji, można jedynie próbować je obalić, a i to stwarza problemy. Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine a. 62
Metoda nauk empirycznych dwa warianty Klasyczna metoda indukcyjna, podejście indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z pozytywizmem i neopozytywizmem) Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście hipotetyczno-dedukcyjne (Popper) (Hajduk, 2001, s. 142-144) Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na nim opiera. 63
Metoda indukcyjna / podejście indukcyjne 1 Opiera się na intuicji, że im więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną hipotezę (koncepcję, model, prawo, teorię), tym bardziej jest ona prawdopodobna i możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się częścią wiedzy naukowej. Ale nie udało się jak dotąd ustalić jak rozumieć i obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler, 2008, s. 33-61) W innym sformułowaniu im więcej mamy potwierdzonych zdań obserwacyjnych (jednostkowych zdań o faktach), tym bardziej ich uogólnienie, czyli zdanie teoretyczne (hipoteza, prawo) jest wiarygodne. 64
Metoda indukcyjna / podejście indukcyjne 2 Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone. Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s. 55-61) W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy (Grobler, 2008, s. 33) Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do dyskryminacji hipotez, przemawia na korzyść jednych i niekorzyść drugich (Grobler, 2008, s. 33) 65
im więcej różnorodnych przypadków Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji (Krajewski, 1998, s. 79) 66
Metoda indukcyjna problemy 1 Z jednej strony: Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd niezaobserwowane (Grobler, 2008, s. 58) Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej (Grobler, 2008, s. 33) Na marginesie nie zawsze interesują nas hipotezy/prawa ściśle uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych 67
Metoda indukcyjna problemy 2 Z drugiej strony: Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne (Quine) zebrany materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu hipotez (Grobler, 2008, s. 27, 58-59) paradoks doboru krzywej, paradoks zielbieskości 68
Metoda indukcyjna problemy 3 Teza o uteoretyzowaniu obserwacji (Popper) nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie, treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej wyrafinowanych, założeń, zarówno w przypadku wiedzy potocznej jak i naukowej ( ) nie ma ani jednego zdania, które można byłoby przyjąć na podstawie samej obserwacji. I chociaż nie byłoby nauki bez obserwacji, to nie obserwacja poprzedza teorię, lecz przeciwnie teoria poprzedza obserwację, teorie uznawane przez obserwatora determinują jego reakcje na otoczenie (Grobler, 2008, s. 70-72, 90-91) 69
Metoda indukcyjna problemy 4 Teza o uteoretyzowaniu obserwacji (Popper) cd. Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest uteoretyzowana decyzja co obserwować również w sensie dosłownym także wynika z akceptowanych teorii i założeń (Grobler, 2008, s. 91) 70
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez Karl Raimund Popper najważniejsza metoda nauki lub nauk empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetyczno-dedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63-64) Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami eksperymentalnymi (Grobler, 2008, s. 63-64) Falsyfikacjonizm w naukach empirycznych nie można dowieść prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś hipoteza jest fałszywa Wszystkie tezy nauki przyjęte są na próbę i mogą zostać odwołane 71
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna jak to się robi? Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem co to jest fakt na razie pomijamy) Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. dużo mówiące o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie) Wyprowadzenie drogą dedukcji z tych hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty, obserwacje itd. Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. przetłumaczyć je na terminy obserwacyjne Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą na razie zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to nie na zawsze. (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92-101) 72
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna problemy Problem z falsyfikacją na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza jest fałszywa (Grobler, 2008, s. 70) Dlaczego? Bo fałszywe mogą być: zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu założenia, w tym explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji) oczekiwania i przesądy wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny Teza Duhema-Quine a, holizm (Grobler, 2008, s. 76-77) świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki w całości 73
4. Typologia nauk (i badań) 74
Co to jest typologia? Typologia polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą zbiór właśnie typologią. ( ) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż jednego elementu wzorcowego (Sosińska-Kalata, 2002, s. 19). 75
Podział / typologia nauk Może być oparty/a na kryteriach wewnętrznych bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego (wiedzy naukowej) Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach nauk stanowi książka Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydaw. SBP. 76
Podział nauk wg kryteriów wewnętrznych 1 Badania/nauki aprioryczne (dedukcyjne, formalne) Badania/nauki empiryczne (realne) Nauki humanistyczne Nauki przyrodnicze Nauki społeczne Nauki techniczne 77
Podział nauk wg kryteriów wewnętrznych 2 Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne) (Rickert) nauki idiograficzne poznanie i indywidualizujący opis jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń nauki nomologiczne formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim) nauki nomotetyczne formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości nauki typologiczne ustalają typy i konstruują typologie badanych rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata, 2002, s. 121) 78
Podział nauk wg kryteriów wewnętrznych 3 Podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania nauki dedukcyjne (wyjaśnianie przez dowód), przyrodnicze (wyjaśnianie przyczynowe), o życiu (wyjaśnianie przyczynowe i funkcjonalne), społeczne (wyjaśnianie funkcjonalne i intencjonalne), o zachowaniu (wyjaśnianie przyczynowe i intencjonalne), interdyscyplinarne (różne rodzaje wyjaśniania) (Grobler, 2008, s. 251) Badania/nauki podstawowe (czyste) i stosowane Badania eksploracyjne, opisowe, rozumiejące, wyjaśniające Zob. też slajd 114 79
Podział / typologia nauk wg kryteriów zewnętrznych Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065. 80
5. Przegląd historycznoproblemowy filozoficznych koncepcji nauki 81
Warto zajrzeć Neopozytywizm http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk2emplog.htm Popper http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk3popper.htm Kuhn http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk4kuhn.htm Feyerabend http://sady.up.krakow.pl/sady.racjnauk6feyerabend.h tm 82
6. Wartości w nauce prawda 83
Prawda 1 Terminy prawda, prawdziwość są wieloznaczne. W kontekście nauki interesuje nas prawda poznawcza, czyli prawda jako właściwość naszej wiedzy/poznania a nie np. estetyczna lub psychologiczna. Rola prawdy w nauce? 84
Prawda 2 Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co może być prawdziwe? Pojęcia? Zdania, prawa, hipotezy? Koncepcje, modele, teorie? Wiedza naukowa w całości? 85
Koncepcje prawdy Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy Koherencyjna Pragmatyczna Oczywistość Powszechna zgoda Zob. też Problem prawdy w działalności informacyjnej http://www.slideshare.net/sabinacisek/problem-prawdy-w-dziaalnociinformacyjnej-zarys-problematyki Więcej na temat prawdy w (Leszczyński red., 2011) 86
7. Wiedza naukowa Elementy (składniki) Funkcje poznawcze wyjaśnianie 87
Wiedza naukowa elementy 1 Składniki wiedzy naukowej Pojęcia, terminy Sądy, zdania jednostkowe, obserwacyjne, o faktach egzystencjalne uogólniające generalizacje, hipotezy, prawa Do czego się odnoszą? Byty, relacje, rzeczy Fakty, fenomeny, zdarzenia, zjawiska Zbiory procesów, rzeczy, układów materialnych etc. Prawidłowości, relacje, warunki, związki 88
Wiedza naukowa elementy 2 Składniki wiedzy naukowej Kategoryzacje, klasyfikacje, systematyki, taksonomie, typologie etc. Koncepcje, modele, teorie Wiedza towarzysząca, zastana (w tym także nieuświadomiona, przyjmowana paradygmatycznie) Do czego się odnoszą? Porządkowanie rzeczywistości Usystematyzowana, wieloaspektowa wiedza o fragmencie rzeczywistości, dziedzinie Paradygmaty, przesądy, założenia, zasady 89
7.1. Pojęcia i terminy Definiowanie 90
3 klasy rzeczy Przedmioty bezpośrednio obserwowalne Przedmioty obserwowalne pośrednio Konstrukty = twory teoretyczne, pojęcia ogólne, nieobserwowalne w ogóle Nie mogą one być obserwowane bezpośrednio lub pośrednio, ponieważ nie istnieją wymyśliliśmy je. Jednak są użyteczne, pozwalają nam uporządkować i zrozumieć rzeczywistość, komunikować, a czasami także przewidywać. (Babbie, 2013, s. 145-146) 91
Pojęcie termin Pojęcie i termin Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy, wyrażenia Intensja i ekstensja Denotat, desygnat Instrumentalizm i realizm 92
Po co definiować pojęcia, terminy? Bo nieostrość i wieloznaczność terminów często przeszkadza, m.in. nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności, prowadzi do dziwacznych wniosków, prowokuje jałowe spory (Grobler, 2008, s. 146-147). Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad definicją błąd ekwiwokacji = użycie w przesłankach rozumowania tego samego terminu w różnych znaczeniach (Grobler, 2008, s. 146) Czasem nieostrość i wieloznaczność terminów może być przydatna funkcja heurystyczna, wypowiedzi metaforyczne (Kamiński, 1992, s. 12, przypis) 93
Rodzaje definicji 1 Określamy znaczenie terminów Definicja sprawozdawcza ma na celu zdać sprawę ze znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się używa. Definicja projektująca wprowadza nowy termin i ustala jego znaczenie. Definicja regulująca modyfikuje potoczne znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń) danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i dostosować do celów danej dyscypliny (Grobler, 2008, s. 147). 94
Rodzaje definicji 2 Definicja werbalna za pomocą słów Składa się z definiendum (człon definiowany), definiens (człon definiujący) i spójnika definicyjnego. Definicja ostensywna przez wskazanie (Hajduk, 2001, s. 57-60) Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw. podobieństwo rodzinne Wittgensteina) 95
7.2. Zdania Hipotezy, prawa, sądy, tezy, twierdzenia 96
Prawa Prawo = należycie uzasadnione i wystarczająco potwierdzone (lub jak dotąd niesfalsyfikowane) zdanie mniej lub bardziej ogólne, stwierdzające jakiś rodzaj relacji, zależności pomiędzy czynnikami, obiektami, zjawiskami etc. Tą relacją może być przyczyna i skutek, współwystępowanie, bycie stałą cechą czegoś, następstwo w czasie, zawieranie się (bycie podzbiorem) Prawo jest generalizacją; nazywa jakiś rodzaj prawidłowości, regularności w świecie 97
Prawa, sądy, zdania Analityczne i syntetyczne A priori i a posteriori Prawa formalne (analityczne) i empiryczne Prawa ilościowe i jakościowe Prawa jednoznaczne i statystyczne Więcej na temat praw w nauce zob. (Krajewski, 1998) 98
7.3. Modele 99
Modele w nauce 1 O modelach w badaniach naukowych można przeczytać m.in. w (Blackburn, 1997, s. 241), (Bojar red., 2002, s. 160-161), (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 59-61), (Nowak, 1985, s. 443-447), (Sapa, 2009, s. 123-126) Modele mogą mieć charakter fizyczny (np. w naukach technicznych) albo abstrakcyjny, teoretyczny (np. w naukach humanistycznych i społecznych) 100
Modele w nauce 2 Model = reprezentacja rzeczywistości, uproszczony obraz rzeczywistości (mechanizmu, procesu, rzeczy, sytuacji, zdarzenia, zjawiska) Modele powstają w wyniku abstrakcji; uwzględniamy w nich tylko te aspekty, cechy, elementy jakiegoś fragmentu rzeczywistości (lub problemu), które są istotne dla jego opisu, wyjaśnienia, zrozumienia (z punktu widzenia naszej koncepcji, teorii etc.) 101
Modele w nauce 3 Model to nie jest opis konkretnych obiektów czy zdarzeń, jest to raczej rodzaj teorii. Elementy uwzględnione w modelu i związki między nimi ujmuje się w terminach uniwersalnych, nie jednostkowych (Nowak, 1985, s. 445). Typy modeli (w zależności od celu, dla jakiego powstały) Strukturalne Funkcjonalne Eksplanacyjne (wyjaśniające) Prognostyczne (Nowak, 1985, s. 446-447) 102
Modele komputerowe Model komputerowy jest próbą odtworzenia realnego układu w programie komputerowym. Takie modele tworzy się po to, by lepiej zrozumieć zasadę działania danego układu, lub też aby nauczyć się funkcjonowania w jego ramach. Modele komputerowe znalazły zastosowanie w wielu dziedzinach nauki od przyrodniczych po społeczne a także w biznesie, administracji oraz w wojsku. Przykładami naukowego zastosowania modeli komputerowych mogą być programy symulujące reakcje chemiczne lub też zjawiska meteorologiczne. http://www.crs.org.pl/idee/narzedzia/modelowanie-komputerowe 103
7.4. Teorie 104
Co to jest teoria? 1 Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych Nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana definicja teorii Teoria może być rozumiana, z jednej strony jako każdy właściwie rodzaj konceptualizacji, z drugiej jako sformalizowany system logiczno-dedukcyjny, składający się ze zbioru powiązanych ze sobą pojęć, z których dedukcyjnie można wyprowadzić dające się sprawdzić twierdzenia (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 52) 105
Co to jest teoria? 2 Teoria = usystematyzowana wiedza, obejmująca m.in. definicje, sądy egzystencjalne (o istnieniu gatunków, kategorii, typów etc.), stwierdzone prawidłowości oraz prawa (Krajewski, 1998, s. 38-41) Suma praw naukowych, hipotez ogólnych, prawidłowości i wszystkich innych twierdzeń o jednolitej dziedzinie, obszarze rzeczywistości tworzy teorię naukową danej dziedziny (Pilch, Bauman, 2001, s. 27) 106
Teoria musi być intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna, niesfalsyfikowana (jak dotąd), niesprzeczna wewnętrznie (koherentna), uporządkowana A w naukach empirycznych, w tym humanistycznych i społecznych musi dodatkowo mieć treść empiryczną, odnosić się do rzeczywistości Teorie naukowe, w przeciwieństwie do prac filozofów, są abstrakcjami odzwierciedlającymi określone aspekty świata empirycznego; mówią one jak i dlaczego zaszło dane zjawisko empiryczne, a nie, co być powinno (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 53) Zob. też slajdy 60, 61 107
Teorie w naukach humanistycznych i społecznych Nie muszą być uniwersalne, totalne, mogą być teoriami średniego zasięgu albo mikroteoriami 4 poziomy teorii Systemy klasyfikacyjne ad hoc Taksonomie Struktury pojęciowe Systemy teoretyczne (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 51-59) 108
7.5. Paradygmaty Na dwu kolejnych slajdach są fragmenty z książki (Cisek, 2002, s. 76) 109
Paradygmat w filozofii nauki Paradygmat jest to termin o długiej tradycji, używany początkowo wyłącznie w językoznawstwie na oznaczenie zespołu form deklinacyjnych lub koniugacyjnych właściwych danemu typowi wyrazów (wzorzec deklinacyjny lub koniugacyjny) ( ). Do rozważań nad nauką wprowadził go współczesny amerykański historyk i filozof nauki Thomas S. Kuhn (1922-1996) w swoich pracach Struktura rewolucji naukowych [pierwsze wydanie 1962] oraz Dwa bieguny [pierwsze wydanie 1977]. Od czasu wystąpienia Kuhna pojęcie paradygmatu zastosowano do analizy wielu nauk, tak przyrodniczych jak i społecznych. Problem w tym, iż było ono i ( ) nadal jest wieloznaczne. Paradygmat Kuhnowski w swojej pierwotnej postaci miał aż dwadzieścia jeden znaczeń ( ). W trakcie wieloletniej dyskusji zarówno Kuhn, jak i inni badacze zdołali [po części] doprecyzować to pojęcie, tak iż ( ) można mówić o jego dwu podstawowych znaczeniach. 110
Paradygmat, dwa podstawowe znaczenia W węższym, a jednocześnie bardziej elementarnym sensie, paradygmat jest to konkretne osiągnięcie naukowe, zaakceptowane i uznane za ważne przez grupę uczonych, służące jako wzorzec bądź dostarczający analogii przykład dla dalszych prac badawczych. Kuhn pisał, że paradygmat tworzą powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, które w pewnym czasie dostarczają społeczności uczonych modelowych problemów i rozwiązań. W drugim, szerszym rozumieniu, paradygmat, zwany też matrycą lub macierzą dyscypliny naukowej skomponowany jest z powszechnie, aczkolwiek z reguły intuicyjnie, bezrefleksyjnie, uznawanych symbolicznych generalizacji, przyjmowanych przekonań filozoficznych (ontologicznych, epistemologicznych), wartości naukowych i pozanaukowych oraz wzorców, tj. paradygmatów w pierwszym znaczeniu ( ). Szeroko rozumiany paradygmat staje się pokrewny takim terminom jak tradycja badawcza, podstawowe podejście czy światopogląd. 111
7.6. Wybrane funkcje wiedzy naukowej 112
Wybrane funkcje nauki* Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień (Kamiński, 1992, s. 203) Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji postępowania (Grobler, 2008, s. 251) * Nauki jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako dziedzina kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania). 113
Funkcje poznawcze nauki (wiedzy naukowej) Eksploracja ( rozpoznanie terenu, identyfikacja zagadnień do zbadania etc.) Opis Wyjaśnianie Przewidywanie Interpretacja, rozumienie, zrozumienie (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 23-28), (Grobler, 2008), (Hajduk, 2001, s. 84-87, 148-152), (Krajewski, 1998, s. 44-57), (Pilch, Bauman, s. 22-23) 114
Co można wyjaśnić? 1 Wyjaśnianie Fakty, zdarzenia jednostkowe Generalizacje, prawa, prawidłowości Co można wyjaśnić? 2 Coś niezwykłego, nieoczekiwanego Coś wydawałoby się oczywistego, dobrze znanego Terminologia Explanandum = to, co jest wyjaśniane Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności, przesłanki, przyczyny, racje) 115
Co znaczy wyjaśnić? Rodzaje wyjaśniania 1 Podać prawo ogólniejsze, pod które można podciągnąć pojedyncze zdarzenie, zjawisko etc. lub prawidłowość niższego rzędu (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 23-25) (Grobler, 2008, s. 103-105) wyjaśnianie przez prawa (już znane albo nowe, właśnie odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia) wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy, prawa, z których dane zdarzenie albo prawidłowość wynika 116
Co to znaczy wyjaśnić? Rodzaje wyjaśniania 2 Odpowiedzieć na pytanie Dlaczego? czyli podać przyczynę Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, która z nich jest ta właściwą, wyjaśnia? istotność przyczynowa i istotność statystyczna przyczyny główne i uboczne zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu (wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, odbywa się w jakimś kontekście) (Grobler, 2008, s. 106-120) Odpowiedzieć na pytanie typu Dlaczego P, a nie Q? (Grobler, 2008, s. 115) Odpowiedzieć na pytanie Jak?, W jaki sposób? 117
Rodzaje wyjaśniania genetyczne, w tym poszukiwanie przyczyny Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju Próba odpowiedzi na pytania Dlaczego zaszło zdarzenie A?, Jak doszło do zdarzenia A?, Jaka jest przyczyna stanu A? Dwa aspekty śledzenie przemian cech, jakości, kształtu samego obiektu badań wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były przyczynami przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w przemianach, w stawaniu się przedmiotu naszych badań (Pilch, Bauman, 2001, s. 29) - To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie musi zawsze oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego. - To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie musi zawsze oznaczać, iż jest jego przyczyną. 118
Rodzaje wyjaśniania funkcjonalne, intencjonalne, teleologiczne Funkcjonalne przez podanie funkcji, jakie coś pełni w przyrodzie, społeczeństwie, systemie Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie Jak?, Jak zjawisko A wpływa na zjawisko B? Intencjonalne przez podanie intencji, zamiarów ludzi Teleologiczne przez cel, próba odpowiedzi na pytanie Po co? Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś proces lub jakiemu służy określone zdarzenie. 119
Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania W dydaktyce, w życiu codziennym wyjaśniamy z reguły nieznane przez znane W nauce wyjaśniamy znane przez nieznane, albo wręcz nieznane przez nieznane Na przykład wyjaśniamy zachowania informacyjne użytkowników (które widać) za pomocą powodujących je potrzeb informacyjnych, których nikt (jak dotąd) nie widział. 120
Interpretacja i rozumienie W naukach humanistycznych i społecznych Współczynnik humanistyczny (Florian Znaniecki) 121
8. Bibliografia 122
Bibliografia 1 Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik. Babbie, Earl (2013). Podstawy badań społecznych. Wydawnictwo Naukowe PWN. Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza. Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: W drodze Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów. Bojar, Bożenna red. (2002). Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP. Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370. Bronk, Andrzej (2006). Metoda naukowa. Nauka, nr 1, s. 47-64. http://www.pan.poznan.pl/nauki/n_106_03_bronk.pdf Chalmers, Alan (1997). Czym jest to, co zwiemy nauką. Wrocław: Wydawnictwo Siedmioróg. Cisek, Sabina (2002). Filozoficzne aspekty informacji naukowej. Kraków: Wydawnictwo UJ. Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. Górka, Hanna (2007). O pszczelarzach, chemikach i błądzących logikach błędy logiczne w wypowiedziach i definicjach. Semina Scientarium, nr 6, s. 97-116. http://seminascientiarum.wdfiles.com/local--files/numer-6-2007/6.7.gorka.pdf Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak. 123
Bibliografia 2 Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL. Jaroszyński, Piotr (2010). Filozofia nauki. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu. http://ptta.pl/pef/, http://ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL. Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155. Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza. Leszczyński, Damian red. (2011). Prawda. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Materska, Katarzyna (2007). Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy. Warszawa: Wydawnictwo SBP, s. 42-49. Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe. Paprzycka, Katarzyna (2013). Pojęcie wiedzy. W: Ziemińska, Renata red. Przewodnik po epistemologii. Kraków: Wydawnictwo WAM, s. 117-139. Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. Sady, Wojciech (2002 ). Dzieje religii, filozofii i nauki. http://sady.up.krakow.pl/ 124
Bibliografia 3 Sapa, Remigiusz (2009). Metodologia badań obszaru pośredniczenia w komunikacji naukowej z perspektywy nauki o informacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP. Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54. Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76. Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17. Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35. Woleński, Jan (2014). Filozofia nauki a historia nauki. Prace Komisji Historii Nauki PAU, t. 13, s. 99-115. Woźniak-Kasperek, Jadwiga (2011). Wiedza i język informacyjny w paradygmacie sieciowym. Warszawa, Wydawnictwo SBP, s. 39-48. Ziemińska, Renata red. (2013). Przewodnik po epistemologii. Kraków: Wydaw. WAM. Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog Methodology and Philosophy of LIS (Information Science) 125