Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce Wyniki wstępnych badań Michał Brzeziński Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski mbrzezinski@wne.uw.edu.pl Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 1 / 16
Spis treści 1 Wstęp 2 Jak mierzyć klasy społeczne? 3 Dane EU-SILC 4 Wyniki 5 Konkluzje Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 2 / 16
Nierówności, ale i ubóstwo, są w Polsce najczęściej badane na poziomie całej populacji, ewentualnie według grup społeczno-ekonomicznych zdefiniowanych przez: źródło pochodzenia dochodów (np. pracownicy, pracodawcy, emeryci, rolnicy itd.), poziom wykształcenia, wiek lub płeć itp. Niektórzy badacze, zwłaszcza socjologowie, twierdzą, że bardziej właściwą perspektywą do badania różnic międzygrupowych jest badanie różnic między klasami społecznymi Klasy społeczne są grupami jednostek w podobnym położeniu, z jednej strony ze względu na ich sytuację rynkową (stopień ekonomicznego bezpieczeństwa, stabilności, perspektyw), a z drugiej strony ze względu na ich pozycję w systemie kontroli procesu produkcyjnego w którym uczestniczą (własność środków produkcji, rodzaj relacji pracy) Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 3 / 16 Wstęp Problem badawczy: Jaka jest relacja pomiędzy klasami społecznymi a nierównościami, ubóstwem i deprywacją materialną w Polsce? W szczególności: czy ostatni kryzys wpłynął na zwiększenie się dystansu (nierównosci, polaryzacji ) między klasami społecznymi w Polsce?
Klasy społeczne według European Socio-economic Classification (ESEC) W tym badaniu używam teoretycznej koncepcji klas społecznych rozwiniętej przez Goldthorpe a (2006) 1, zaimplementowanej w tzw. European Socio-economic Classification (ESeC) (Rose and Harrison, 2006) 2 ESeC rozróżnia klasy społeczne na podstawie własności środków produkcji (wielcy kontra mali właściciele firm kontra pracownicy) oraz na podstawie różnych form relacji pracy (kontrakt oparty na podległości, wymiana usług z zachowaniem autonomii pracownika) W praktyce by zastosować schemat ESEC potrzeba następujących informacji o osobach: zawód - informacje na poziome trzycyfrowego ISCO stosunek do własności (pracodawca, pracownik, samozatrudniony) wielkość zakładu pracy informacja o byciu aktywnym/pasywnym zawodowo 1 Goldthorpe, J.H. (2006b) Social Class and the Differentiation of Employment Contracts, in J.H. Goldthorpe (ed.) On Sociology, Second Edition, Volume Two: Illustration and Retrospect, pp. 101 24. Stanford, CA: Stanford University Press. 2 Rose, D. and Harrison, E. (2006) The European Socio-Economic Classification: A New Social Class Schema for Comparative European Research, European Societies 9(3): 459 90. Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 4 / 16
Klasy społeczne wg European Socio-economic Classification Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 5 / 16
Dane EU-SILC EU-SILC jest głównym badaniem ankietowym UE dostarczającym porównywalnych międzynarodowo danych o dochodach, ubóstwie, wykluczeniu i innych warunkach życia Zalety w konteście badania klas społecznych: coroczne dane, porównywalne między krajami UE, duża ilość badanych osób (Polska: 49000 [2005], 36000 [2013]) dobre miary dochodów, płac i materialnej deprywacji Wady: klasyfikacja zawodów ISCO dostępna w SILC jest jedynie dwucyfrowa - zatem klasy społeczne ESeC są zdefiniowane mniej precyzyjnie, niż dla niektórych innych zbiorów danych (np. ESS). Niemniej ESeC stosowano już z powodzeniem dla SILC np. dla Irlandii krótki horyzont czasowy, dane dla Polski dostępne za okres 2005 2013 W niniejszym badaniu ESeC is obliczony dla tzw. osoby referencyjnej gopsopdarstwa domowego i przypisany wszystkim członkom tego gospodarstwa (włączając dzieci) Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 6 / 16
Zmiany dochodów (realnych, ekwiwalentnych do dyspozycji) w Polsce, 2004=100 100 Zmiana procentowa, 2004=100 80 60 40 20 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Srednia Mediana P5 P10 P25 P75 P90 P95 P99 Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 7 / 16
Zmiany dochodów (realnych, ekwiwalentnych do dyspozycji) w Polsce, 2008=100 8 Zmiana procentowa, 2008=100 6 4 2 0 2008 2009 2010 2011 2012 Srednia Mediana P5 P10 P25 P75 P90 P95 P99 Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 8 / 16
Jak mierzyć nierówność i polaryzację między klasami społecznymi? Nierówność mierzy dystans pomiędzy danymi jednostkami (np. klasami społecznymi), natomiast polaryzacja mierzy stopień grupowania, koncentracji wokół pewnych biegunów (np. klas społecznych) Teoretycznie, czasem również empirycznie, nierówność i polaryzacja mogą zmieniać się w innych kierunkach Wiele ostatnich prac teoretycznych pokazało, że to raczej polaryzacja, a nie nierówność, jest związana z problemami społeczno-gospodarczymi, np. z intensywnością konfliktów społecznych W tym badaniu nierówność między klasami społecznymi jest mierzona jako nierówność między średnimi dochodami klas społecznych Polaryzacja jest zaś mierzona jako stosunek nierówności między klasami do nierówności wewnątrz klas społecznych Zatem, polaryzacja rośnie, gdy: 1) rośnie nierówność między klasami; 2) spada nierówność wewnątrz klas społecznych. Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 9 / 16
Średnie dochody klas społecznych w Polsce w odniesieniu do średniego dochodu % ogolnego sredniego dochodu 160 120 80 40 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Duzi prac, wyzsi kier/adm/specj. Zawody posrednie Samozatr (roln) Zawody uslug/sprzedaz/urzednicy Zawody rutynowe Nizsza kadra kier/adm/specj, wyzsza kadra tech/nadz. Mali prac, samozatr. Nizsza kadra nadz, nizsze zaw. tech. Zawody tech. nizszego szcz Nigdy nie pracowali i d?ugotrwale bezrobotni Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 10 / 16
Nierownosc i polaryzacja między klasami społecznymi w Polsce 5 Nierownosc Polaryzacja 5.1.05 0 5 Ogolna nierownosc Nierownosc wewnatrz klas spolecznych Nierownosc miedzy klasami spolecznymi Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 11 / 16
Absolutne ubóstwo w klasach społecznych w Polsce Duzi prac, wyzsi kier/adm/specj..04 Nizsza kadra kier/adm/specj, wyzsza kadra tech/nadz..06.1 Zawody posrednie 5 Mali prac, samozatr..03.04.08.02.02.06.04.1.01 0.02.05 Samozatr (roln) Nizsza kadra nadz, nizsze zaw. tech. Zawody uslug/sprzedaz/urzednicy Zawody tech. nizszego szcz.12 5 5 5.1.08.06.04.1.1.02.05.05 5.1 Zawody rutynowe Nigdy nie pracowali i dlugotrwale bezrobotni.6.05 Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 12 / 16
Deprywacja materialna Mierzy proporcję osób, którzy są pozbawieni zasobów koniecznych do zaspokojenia potrzeb Deprywacja materialna jest zdefiniowana jako proporcja osób w gospodarstwach domowych, które deklarują brak możliwości realizacji przynajmniej 3 z 9 potrzeb: 1 opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich członków gospodarstwa domowego na wypoczynek raz w roku, 2 spożywanie mięsa, ryb (lub wegetariańskiego odpowiednika) co drugi dzień, 3 ogrzewanie mieszkania odpowiednio do potrzeb, 4 pokrycie niespodziewanego wydatku (w wysokości odpowiadającej miesięcznej wartości granicy ubóstwa relatywnego, przyjętej w danym kraju, w roku poprzedzającym badanie), 5 terminowe regulowanie opłat związanych z mieszkaniem, spłatą rat i kredytów, 6 posiadanie telewizora kolorowego, 7 posiadanie samochodu, 8 posiadanie pralki, 9 posiadanie telefonu (stacjonarnego lub komórkowego). Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 13 / 16
Deprywacja materialna w klasach społecznych w Polsce Duzi prac, wyzsi kier/adm/specj. Nizsza kadra kier/adm/specj, wyzsza kadra tech/nadz. 5 Zawody posrednie 5 Mali prac, samozatr. 5 5.1.05 2014 2014 2014 2014 Samozatr (roln) Nizsza kadra nadz, nizsze zaw. tech. Zawody uslug/sprzedaz/urzednicy Zawody tech. nizszego szcz.6.6.6.7.6 2014 2014 2014 2014.8 Zawody rutynowe Nigdy nie pracowali i dlugotrwale bezrobotni.8.7.7.6.6 2014 2014 Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 14 / 16
Konkluzje Nierówności między klasami społecznymi w Polsce wydają się raczej spadać w okresie 2004-2012 Polaryzacja między klasami nie wykazuje trendu między 2004-2012, ale rośnie w okresie 2007-2012 Ciekawe byłoby użycie innych zbiorów danych, oferujących nowsze dane dochodowe (ESS dane do 2014, Diagnoza Społeczna do 2015), choć gorszej jakości, do weryfikacji hipotezy o klasowym konflikcie jako podłożu gwałtownych zmian politycznych, któe zaszły w tym roku Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 15 / 16
Dziękuję bardzo za uwagę! Michał Brzeziński (mbrzezinski@wne.uw.edu.pl ) Michał Brzeziński Nierówności, ubóstwo i deprywacja materialna a klasy społeczne w Polsce 16 / 16