ANDRZEJ ZAWAL. Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) 26 4 57 78 2007 ANDRZEJ ZAWAL Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny ZAWAL A. 2007. Water mites (Hydrachnidia) of the Szare Lake nature reserve and its protection zone. Parki nar. Rez. Przyr. 26(4): 57 78. ABSTRACT: The investigation was carried out in 2004 in the Szare Lake nature reserve and its buffer zone. The occurrence of 2582 individuals of water mites belonging to 62 species was recorded. Lake Szare is a lobelian dystrophic-oligohumous lake with a unique combination of water mite species with a large proportion of acidophilous and lacustrine elements. In Lake Szare species of small water bodies prevail with a large proportion of the acidophilous and lacustrine element. The highest numbers of water mite species and their greatest abundance were found at the depth of 0.2 m. KEY WORDS: water mites, Hydrachnidia, lobelian lake, nature reserve, protection. Andrzej Zawal: Katedra Zoologii Bezkręgowców i Limnologii, Uniwersytet Szczeciński, ul. Wąska 13, 71 415 Szczecin, e-mail: zawal@univ.szczecin.pl WSTĘP Stan wiedzy o faunie wodopójek Polski jest zróżnicowany w zależności od regionu. Pojezierze Pomorskie należy do regionów bardzo słabo pod tym względem poznanych, zatem publikacje z tego terenu, oparte na licznym i dobrze zebranym materiale są bardzo cenne. Jezioro Szare, należy do jezior typu lobeliowe, dystroficzne-oligohumusowe (KRASKA, PIOTROWICZ 2000). W roku 1974 na jego terenie został powołany rezerwat przyrody, którego celem ochrony jest zachowanie jeziora lobeliowego z roślinami reliktowymi. Pomimo, że fana wodopójek jezior jest w Polsce poznana stosunkowo dobrze, o faunie jezior lobeliowych wiemy bardzo niewiele (CICHOCKA, BIESIADKA 1994; BIESIADKA, CICHOCKA 1997). Celem niniejszego opracowania jest częściowe wypełnienie tej luki w wiedzy poprzez przedstawienie szerszej charaktyki fauny wodopójek Jeziora Szarego. CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ Teren badań położony jest 3 km na NE od wsi Porost (16 42'N, 53 56'30' E), na północ od szosy Bobolice Biały Bór. Zgodnie z regionalizacją fizyczno-geograficzną położony jest na obszarze mezoregionu Pojezierze Drawskie (KONDRACKI 2000). [57]

58 Andrzej Zawal Obiektami badawczymi na tym terenie było, będące rezerwatem Jezioro Szare oraz znajdujące się na terenie otuliny pięć niewielkich zbiorników trwałych i jedno torfowisko przejściowe. Jezioro Szare (jezioro Pniewko) należy do jezior lobeliowych, dystroficznych- -oligohumusowych (KRASKA, PIOTROWICZ 2000). Powierzchnia 8,77 ha (FILIPIAK, RACZYŃSKI 2000), głębokość maksymalna 11,7 m (KRASKA i in. 1996), wg własnych pomiarów autorów głębokość max wynosi 9 m. Jezioro ma kształt wydłużony. Brzegi są płaskie i łagodnie schodzą w głąb jeziora. Wzdłuż brzegów miejscami występuje poprzerywany pas pła torfowcowego, przyplatający się z litoralem piaszczystym, na którym występują płaty Lobelia dortmana i Isoëtes lacustris. W głębszych partiach zbiornika znajdują się zbiorowiska z Sphagnum denticulatum i Warnstorfia fluitans. Najgłębiej dociera Fontinalis antypyretica. Dno zbiornika jest muliste. Drobne zbiorniki trwałe należą do typu polihumusowych. W trzech z pośród nich (stanowiska 19, 20, G, I, R) dno pokryte jest grubą warstwą liści i prawie pozbawione roślinności. W dwóch pozostałych (stanowiska 8, 24, C, T) dno pokryte jest grubą warstwą mułu, przy czy w jednym z nich (stanowiska 24, T) roślinny prawie nie występują, a drugi (8, C) porośnięty jest w około 80% przez Utricularia vulgaris i Lemna minor. Torfowisko należy do typu przejściowe. Pokrywa je Sphagnum sp. poprzerastane przez Juncus efusus, Carex rostrata, C. gracilis, C. nigra i Calla palustris, głębokość do 0,7 m, dużo liści i mułu, zapach siarkowodoru, mocno przesychające w ciągu lata. Dokładne opisy terenu wraz z charakterystyką fizyko-chemiczną Jeziora Szarego znajdują się w pracach (STĘPIEŃ 2007; ZAWAL, STĘPIEŃ 2007). Opis stanowisk (Ryc. 1) Stanowisko 1 jezioro, dno muliste z dużą ilością nierozłożonych liści na dnie, miejscami rzadko rosnący Fontinalis antipyretica, zapach siarkowodoru, głębokość około 0,5 m. Stanowisko 2 jezioro, rzadko rosnący Juncus efusus, dno muliste, zapach siarkowodoru, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 3 jezioro. zatoka w ple torfowcowym, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 4 jezioro, dno muliste z dużą ilością liści, głębokość około 0,5 m. Stanowisko 5 jezioro, dno piaszczyste z niewielką domieszką mułu, kępy Nuphar luteum, głębokość około 1m. Stanowisko 6 jezioro, dno piaszczyste, głębokość około 0,5 m, porośnięte przez przylegające do siebie płaty Lobelia dortmanna (wyróżniono stanowisko 6a) i Polygonum amphibium (stanowisko 6b). Stanowisko 7 jezioro, dno piaszczyste, porośnięte gęstym, zwartym łanem Fontinalis antipyretica, głębokość około 2 m.

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 59 Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk na terenie rezerwatu Jezioro Szare : 1 granica rezerwatu, 2 granica otuliny, 3 drogi, 4 cieki, 5 zbiorniki wodne, 6 stanowiska badawcze, 7 usytuowanie pułapek, 8 lasy, 9 łąki, 10 torfowiska. Fig. 1. Distirbution of localities in the area of Szare Lake nature reserve: 1 bonduary of reserve, 2 buffer zone of the reserve, 3 roads, 4 watercourses, 5 waterbodies, 6 stations of samples, 7 locality of traps, 8 forests, 9 meadows, 10 peat bogs. Stanowisko 8 zbiornik śródleśny z dużą ilością Utricularia vulgaris, na znacznej powierzchni pokryty przez Lemna minor, dno muliste z dużą ilością liści, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 9 jezioro, dno piaszczyste, porośnięte gęstym, zwartym łanem Fontinalis antipyretica, głębokość około 1 m.

60 Andrzej Zawal Stanowisko 10 jezioro, dno piaszczysto-muliste, porośnięte gęstym, zwartym łanem Fontinalis antipyretica, głębokość około 2 3 m, draga próby w maju, lipcu i sierpniu. Stanowisko 11 jezioro, dno muliste, osad typu D, głębokość 4 5 m, draga próby w maju, lipcu i sierpniu. Stanowisko 12 jezioro, niewielki płat Carex rostrata, dno piaszczyste z dodatkiem mułu i nierozłożonych liści, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 13 jezioro, zatoka w ple torfowcowym, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 14 jezioro, dno piaszczysto-kamieniste, głębokość około 2 3 m, draga próby w maju, lipcu i sierpniu. Stanowisko 15 jezioro, dno piaszczyste, głębokość około 4 5 m, draga próby w maju, lipcu i sierpniu. Stanowisko 16 jezioro, dno muliste, osad typu D, głębokość 6 7 m, draga próby w maju, lipcu i sierpniu. Stanowisko 17 jezioro, dno muliste, osad typu D, głębokość 8 9 m, draga próby w maju, lipcu i sierpniu. Stanowisko 18 jezioro, zbiorniczek na ple torfowcowym, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 19 zbiornik śródleśny, polihumusowy, dno muliste z dużą ilością liści, miejscami kępy Glyceria fluitans, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 20 zbiornik śródleśny, polihumusowy, dno muliste z dużą ilością liści, częściowo porośnięte zwartym łanem Sphagnum, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. Stanowisko 21 jezioro, rozlewiska astatyczne przy jeziorze, dno pokryte liśćmi, rzadko rosnąca Glyceria fluitans, wysychające w ciągu lata. Stanowisko 22 torfowisko przejściowe, Sphagnum poprzerastane przez Juncus efusus, Carex rostrata, C. gracilis, C. nigra, Calla palustris, głębokość do 0,7 m, dużo liści i mułu, zapach siarkowodoru, mocno przesychające w ciągu lata. Stanowisko 23 ekoton woda-ląd na torfowisku przejściowym, muł ze szczątkami organicznymi (głównie liście), głębokość do 0,1 m. Staniwisko 24 zbiornik śródleśny, polihumusowy, dno muliste z dużą ilością liści, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. Pułapka A jezioro, pułapka umieszczona między korzeniami drzew, nad piaszczystym dnem z dodatkiem liści, w pobliżu płata Nuphar luteum, głębokość około 0,5 m. Pułapka B jezioro, pułapka umieszczona rozlewisku pomiędzy drzewami, brzeg częściowo porośnięty przez Sphagnum, głębokość około 0,2 m. Pułapka C zbiornik śródleśny z dużą ilością Utricularia vulgaris, na znacznej powierzchni pokryty przez Lemna minor, dno muliste z dużą ilością liści, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m.

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 61 Pułapka D jezioro, pułapka umieszczona nad dnem piaszczystym w płacie Lobelia dortmanna, głębokość około 0,5 m. Pułapka E jezioro, zbiorniczek na ple torfowcowym, głębokość około 0,2 m. Pułapka F jezioro, rozlewiska astatyczne przy jeziorze, dno pokryte liśćmi, rzadko rosnąca Glyceria fluitans, wysychające w ciągu lata. Pułapka G zbiornik śródleśny, polihumusowy, dno muliste z dużą ilością liści, miejscami kępy Glyceria fluitans, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. Pułapka H jezioro, pułapka umieszczona między korzeniami drzew, nad dnem mulistym z dodatkiem liści, głębokość około 1 m. Pułapka I zbiornik śródleśny, polihumusowy, dno muliste z dużą ilością liści, częściowo porośnięte zwartym łanem Sphagnum, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. Pułapka J jezioro, zatoka w ple torfowcowym, głębokość około 0,2 m. Pułapka K jezioro, niewielki płat Carex rostrata, dno piaszczyste, głebokość około 0,5 m. Pułapka L jezioro, pułapka umieszczona pomiędzy korzeniami drzew nad dnem piaszczystym, głębokość około 0,2 m. Pułapka M jezioro, dno muliste z dużą ilością liści, głębokość około 0,5 m. Pułapka N jezioro, rozlewiska astatyczne przy jeziorze koło pła torfowcowego, dno pokryte liśćmi, wysychające w ciągu lata. Pułapka O jezioro, zatoka w ple torfowcowym, głębokość około 0,2 m. Pułapka P torfowisko przejściowe, Sphagnum poprzerastane przez Juncus efusus, Carex rostrata, C. gracilis, C. nigra, Calla palustris, głębokość do 0,7 m, dużo liści i mułu, zapach siarkowodoru, mocno przesychające w ciągu lata. Pułapka R zbiornik śródleśny, polihumusowy, dno muliste z dużą ilością liści, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. Pułapka S jezioro, rzadko rosnący Juncus efusus, dno muliste, zapach siarkowodoru, głębokość około 0,2 m. Pułapka T zbiornik śródleśny, polihumusowy, dno muliste z dużą ilością liści, zapach siarkowodoru, znacznie wysychający w ciągu lata, głębokość około 0,2 m. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w okresie marzec sierpień 2004 roku, próby pobierano w odstępach miesięcznych (w czerwcu prób nie pobierano). Na 24 stanowiskach (18 wyznaczono w jeziorze, cztery w małych zbiornikach znajdujących się w otulinie rezerwatu oraz dwa na torfowisku przejściowym) (Ryc. 1) pobrano 108 prób, przy czym w marcu na 15 stanowiskach znajdujących się na terenie samego jeziora nie odnotowano obecności wodopójek. Dodatkowo zebrano 57 prób przy pomocy pułapek lejkowych rozcięta butelka plastykowa z odwróconym wlotem (Ryc. 1).

62 Andrzej Zawal Tab. 1. Ilościowe zestawienie wodopójek rezerwatu Jezioro Szare.* dla tych gatunków nie wyróżniono płci, w związku z czym ogóla suma osobników wodopójek jest większa od sumy obu płci i deutonimf razem wziętych. Table. 1. The quantitative statement of water mites in the Szare Lake nature reserve. * sex was not distinguished for the species, therefore total number of specimens is higher than the sum of females, males and deutonimphs together. Samice Females Samce Males Deutonimfy Deutonymphs Razem Total Jezioro Lake 0,2 m 0,5 m 1 m 2 3 m 4 5 m 6 7 m 8 9 m Drobne zbiorniki Small reservoirs Torfowisko Peatbog Lp. No. Gatunek Species Frekwencja na stanowiskach Frequency on sample sites 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1. Hydrachna globosa (GEER) 1 1 2 3,8 2 2 2. H. geographica (O.F. MÜLL.) 1 1 2 3,8 2 3. Limnochares aquatica (L.) 89* 46,2 89 51 33 4 1 4. Piersigia intermedia WILLIAMS. 3 3 7,7 3 5. Hydryphantes hellichi THON 1 1 2 3,8 2 6. H. planus THON 4 3 7 15,4 3 4 7. H. ruber (GEER) 11 16 4 31 26,9 3 1 2 1 27 8. H. tenuipalpis THON 4 2 1 7 15,4 1 1 2 4 Hydryphantes sp. 3 3 7,7 3 9. Thyas barbigera VIETS 4 5 9 11,5 7 7 2 10. T. dirempta KOEN. 3 4 7 11,5 6 1 5 1 11. Thyas sp. 6 6 3,8 6 6 12. Euthyas truncata (NEUM.) 2 2 4 7,7 3 3 1 13. Hydrodroma despiciens (O.F. MÜLL.) 507 375 60 942 73,1 924 558 291 61 8 5 1 17 1 14. Lebertia porosa THOR 2 2 7,7 1 1 1 15. Oxus nodigerus KOEN. 6 6 11,5 5 1 16. O. ovalis (O.F. MÜLL.) 1 1 3,8 1 1 cd. na str. 63

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 63 cd. ze str. 62 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 17. Limnesia connata KOEN. 17 10 27 26,9 6 6 3 18 18. L. fulgida KOCH 1 1 3,8 1 1 19. L. maculata (O.F. MÜLL.) 5 2 2 9 19,2 9 1 5 2 1 Limnesia sp. 1 1 3,8 1 1 20. Unionicola gracilipalpis (VIETS) 4 4 7,7 4 4 21. Neumania deltoides (PIERS.) 1 1 3,8 1 1 22. Piona alpicola (NEUM.) 2 2 4 15,4 4 1 2 1 23. P. carnea (KOCH) 83 32 1 116 65,4 99 27 30 39 1 2 17 24. P. coccinea (KOCH) 2 2 4 7,7 1 1 3 25. P. conglobata (KOCH) 68 7 75 26,9 74 71 3 1 26. P. discrepans (KOEN.) 1 1 2 7,7 1 1 1 27. P. disparilis (KOEN.) 2 2 4 7,7 4 1 3 28. P. inminuta (PIERS.) 2 2 3,8 2 2 29. P. longipalpis (KREND.) 74 36 1 111 50,0 111 34 34 32 11 30. P. nodata (O.F. MÜLL.) 151 99 14 264 65,4 249 125 113 6 5 10 5 31. P. pusilla (NEUM.) 40 19 59 42,3 58 45 8 1 4 1 32. P. rotundoides (THOR) 1 1 3,8 1 1 33. P. stjoerdalensis (THOR) 5 5 11,5 5 2 3 34. P. variabilis (KOCH) 5 22 27 34,6 27 13 6 7 1 Piona sp. 2 117 119 76,9 98 38 40 13 5 2 19 2 Pionidae 49 49 15,4 49 42 5 2 35. Tiphys latipes (O.F. MÜLL.) 16 1 17 19,2 1 1 10 6 36. T. scaurus (KOEN.) 1 4 5 11,5 1 4 37. T. torris (O.F. MÜLL.) 1 1 2 3,8 2 38. T. ensifer (KOEN.) 13 4 17 19,2 6 5 1 11 cd. na str. 64

64 Andrzej Zawal cd. ze str. 63 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 39. Forelia liliacea (O.F. MÜLL.) 8 4 2 14 11,5 14 1 1 12 40. Brachypoda versicolor (O.F. MÜLL.) 1 1 3,8 1 1 41. Arrenurus affinis KOEN. 21 21 26,9 21 15 6 42. A. albator (O.F. MÜLL.) 26 4 30 34,6 27 2 2 5 16 2 3 43. A. bruzelii KOEN. 1 1 3,8 1 1 44. A. claviger KOEN. 2 2 3,8 2 2 45. A. cuspidator (O.F. MÜLL.) 5 3 8 19,2 7 5 2 1 46. A. maculator (O.F. MÜLL.) 3 2 5 11,5 4 4 1 47. A. neumani PIERS. 136 124 260 53,8 258 202 39 12 5 2 48. A. pustulator (O.F. MÜLL.) 1 1 3,8 1 1 49. A. tetracyphus PIERS. 1 1 3,8 1 1 50. A. buccinator (O.F. MÜLL.) 17 5 22 11,5 7 7 13 2 51. A. cylindratus PIERS. 3 3 3,8 3 52. A. globator (O.F. MÜLL.) 2 2 7,7 1 1 1 53. A. mediorotundatus THOR 1 1 3,8 1 1 54. A. muelleri KOEN. 20 1 21 11,5 11 4 7 10 55. A. stjoerdalensis THOR 19 5 24 19,2 21 2 14 4 1 3 56. A. tubulator (O.F. MÜLL.) 7 7 15,4 7 6 1 57. A. bifidicodulus PIERS. 2 2 3,8 2 2 58. A. forpicatus NEUM. 14 4 18 15,4 18 1 1 16 59. A. inexploratus VIETS 1 1 2 3,8 1 1 1 60. A. stecki KOEN. 4 3 7 15,4 7 7 61. A. truncatellus (O.F. MÜLL.) 1 1 3,8 1 1 Arrenurus sp. 78 78 57,7 72 49 2 2 4 14 1 6 62. Porolohmannella violacea (KRAM.) 1* 3,8 1 1 Razem Total 1412 810 270 2582 2342 1355 633 194 127 25 3 5 140 100

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 65 Pułapki te okazały się mało wydajne przy połowach wodopójek, znajdowano tylko pojedyncze osobniki, więc pominięto je w dalszej analizie. Zebrano 2582 osobniki należące do 62 gatunków wodopójek (Tab. 1). Próby ze stanowisk usytuowanych do głębokości 1 m pobierano przy pomocy czerpaka hydrobiologicznego, a głębiej przy pomocy dragi. WYNIKI Łącznie zebrano 2582 osobniki wodopójek należące do 62 gatunków. Najliczniejsze (powyżej 200 osobników) były: Hydrodroma despiciens, Piona nodata i Arrenurus neumani; stanowiły 56,8% całości fauny. Pięć następnych (Limnochares aquatica, Piona carnea, P. conglobata, P. longipalpis i P. pusilla) mieściło się w przedziale liczebności 50 150 i stanowiło łącznie dalsze 17,5% całości fauny. Pozostałe 54 gatunki miały liczebność =< 30 osobników (Tab. 1). W najwyższym przedziale frekwencji na stanowiskach (>30%) plasowało się 9 gatunków (Limnochares aquatica, Hydrodroma despiciens, Piona carnea, P. longipalpis, P. nodata, P. pusilla, P. variabilis, Arrenurus albator i A. neumani), w drugim z kolei (21 30%) 4 gatunki, w trzecim (11 20%) 20 gatunków i w czwartym (< 10%) 29 gatunków wodopójek (Tab. 1). Jezioro Szare W jeziorze odnotowano występowanie 53 gatunków wodopójek o łącznej liczebności 2342 osobników, z czego 28 znajdowano wyłącznie tutaj, a 25 gatunków również w zbiornikach leżących na terenie otuliny rezerwatu. Najliczniej reprezentowane były: Hydrodroma despiciens, Piona nodata i Arrenurus neumani (Tab. 1). W jeziorze najwięcej było gatunków drobnozbiornikowych, za nimi plasowały się w gatunki tyrfofilne i tyrfobiontyczne, dla których zastosowano szerszą nazwę acidofolne, jeziorne oraz gatunki wiosennych wód astatycznych, listę zamykają gatunki krenofilne. Najliczniejsze są również gatunki drobnozbiornikowe, później acidofilne, związane ze strefami wód astatycznych, jeziorne i najmniej liczne krenofilne (Ryc. 2). W litoralu jezior lobeliowych pierwotny charakter ma środowisko dna piaszczystego porośniętego przez Lobelia dortmanna i Isoetes lacustris. W Jeziorze Szare największy płat Labelia dortmanna występuje w zachodniej części jeziora i graniczy z płatem Polygonum amphibium. W odległości około 10 m znajduje się również płat Nuphar luteum. Ponieważ rośliny te rosną na podłożu piaszczystym i ich fauna wodopójek ma zbliżony charakter, zastały potraktowane wspólnie i nazwane nymfeidy. Odłowiono tu 243 osobniki należące do 18 gatunków wodopójek. Najliczniejsze były w kolejności: Hydrodroma despiciens, Piona nodata, P. carnea, P. longipalpis,

66 Andrzej Zawal Ryc. 2. Struktura dominacji wodopójek w górnym litoralu Jeziora Szarego i innych zbiornikach. Fig. 2. The structure of domination of water mites from upper lithoral and other water bodies.

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 67 Ryc. 3. Rozmieszczenie wodopójek w profilu pionowym jeziora: 1 liczba gatunków, 2 średnia liczba osobników w próbie, 3 odchylenie standardowe. Fig. 3. Distribution of water mites in vertical profil of lake: 1 number of species, 2 average number of specimens in sample, 3 standard deviation. Arrenurus neumani (Ryc. 3). Dwa z nich należały do acidofilnych (Piona carnea i Arrenurus neumani) i po jednym do gatunków drobnozbiornikowych (Hydrodroma despiciens), jeziornych (Piona longipalpis) i związanych z wodami astatycznymi (P. nodata). Oprócz nich występowały tu cztery gatunki jeziorne (Forelia liliacea, Brachypoda versicolor, Arrenurus albator), trzy gatunki acidofilne (Limnochares aquatica, Piona alpicola, Arrenurus affinis), dwa związane z wodami astatycznymi (Hydryphantes tenuipalpis, Tiphys latipes), trzy drobnozbiornikowe (Piona coccinea, P. pusilla, P. variabilis) i jeden krenofil (A. mediorotundatus). Nad dnem mulistym ze szczątkami organicznymi odnotowano występowanie 418 osobników należących do 18 gatunków wodopójek. Najliczniejsze były w kolejności: Hydrodroma despiciens, Piona nodata, Limnochares aquatica, Arrenurus neumani, Piona longipalpis i P. carnea (Ryc. 3), z których Hydrodroma despiciens jest gatunkiem drobnozbiornikowym. Z pozostałych trzy (Limnochares aquatica, Arrenurus neumani, Piona carnea) są związane z wodami dystroficznymi, jeden (P. nodata) z wodami astatycznymi i jeden (P. longipalpis) to gatunek jeziorny. Poza tym odnotowano tu 7 gatunków drobnozbiornikowych (Limnesia fulgida, L. maculata, Piona conglobata, P. rotundoides, P. variabilis, Arrenurus cuspidator, A. globator), dwa acidofilne (Arrenurus affinis, A. forpicatus), dwa jeziorne (A. albator, Porolohmannella violacea) i jeden krenofilny (Piona disparilis).

68 Andrzej Zawal Ryc. 4. Występowanie wodopójek w ciągu roku: 1 ogółem, 2 Hydrodroma despiciens, 3 Piona carnea, 4 Piona conglobata, 5 Limnochares aquatica, 6 Piona longipalpis, 7 Piona nodata, 8 Piona pusilla, 9 Arrenurus neumani. Fig. 4. Occurrence of water mites during the year: 1 total, 2 Hydrodroma despiciens, 3 Piona carnea, 4 Piona conglobata, 5 Limnochares aquatica, 6 Piona longipalpis, 7 Piona nodata, 8 Piona pusilla, 9 Arrenurus neumani. W roślinności szuwarowej znaleziono 682 osobniki należące do 25 gatunków wodopójek. Najliczniejsze były w kolejności: Hydrodroma despiciens, Piona nodata, Arrenurus neumani, Limnochares aquatica, Piona conglobata, P. carnea i P. longipalpis (Ryc. 3). Hydrodroma despiciens bardzo wyraźnie przewyższa pozostałe gatunki pod względem liczebności. Z pozostałych gatunków o wysokich liczebnościach trzy to acidofile, jeden jeziorny, jeden drobnozbiornikowy, a jeden należy do fauny wiosennych wód astatycznych. Oprócz powyższych występowało tu trzy gatunki acidofilne (Limnesia connata, Arrenurus affinis, A. stecki), 6 należących do fauny związanej ze strefą wód astatycznych (Hydryphantes ruber, Thyas barbigera, T. dirempta, Euthyas truncata, Tiphys ensifer, Arrenurus inexploratus), pięć drobnozbiornikowych (Limnesia maculata, Piona conglobata, P. variabilis, Arrenurus cuspidator, A. tubulator) i trzy jeziorne (Lebertia porosa, Unionicola gracilipalpis, Piona stjoerdalensis). Z zatoczek i zbiorniczków na ple torfowcowym zebrano 581 osobników należących do 27 gatunków wodopójek. Najliczniejsze były w kolejności: Hydrodroma despiciens, Arrenurus neumani, Piona conglobata, P. pusilla, P. nodata, P. longipalpis, Limnochares aquatica, Piona carnea i P. variabilis

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 69 A B Ryc. 5. Udział grup synekologicznych w faunie wodopójek Jeziora Szarego: A liczba gatunków, B liczba osobników, 1 krenofile, 2 gatunki wód astatycznych, 3 gatunki jeziorne, 4 acidofile, 5 gatunki drobnozbiornikowe. Fig. 5. Participation of particular synecological groups in water mites fauna of Szare Lake: A number of species, B number of specimens, 1 crenophilus species, 2 species typical of astatic waters, 3 lacustrin species, 4 acidophilus species, 5 species typical of small water bodies. (Ryc. 3). Z dwóch wyraźnie dominujących gatunków, jeden (Hydrodroma despiciens) należał do drobnozbiornikowych, a drugi (Arrenurus neumani) do acidofilnych. Limnochares aquatica i Piona carnea to gatunki acidofilne, P. conglobata, P. pusilla i P. variabilis drobnozbiornikowe, P. longipalpis jeziorny, a P. nodata to gatunek należący do fauny wiosennych wód astatycznych. Dodatkowo znaleziono tu 6 gatunków drobnozbiornikowych (Hydrachna globosa, Oxus ovalis, Arrenurus bruzelli, A. cuspidator, A. maculator, A. tubulator), pięć acidofilnych (Limnesia connata, Piona alpicola, P. carnea, Arrenurus affinis, A. stecki), cztery jeziorne (Unionicola gracilipalpis, Piona longipalpis, Forelia liliacea, Arrenurus albator) i jeden krenofilny (Piona disparilis). W litoralu porośniętym przez Fontinalis antipyretica zebrano 20 gatunków wodopójek o łącznej liczebności 243 osobniki. Najliczniejsze były w kolejności: Hydrodroma despiciens, Piona longipalpis, P. carnea, Arrenurus stjoerdalensis i A. neumani (Ryc. 3). Dwa z nich należą do acidofili, dwa to gatunki jeziorne i jeden drobnozbiornikowy. Poza tym znaleziono tu cztery gatunki jeziornych (Neumania deltoides, Piona stjoerdalensis, Forelia liliacea, Arrenurus albator), pięć drobnozbiornikowych (Limnesia maculata, Piona pusilla, P. variabilis, Arrenurus muelleri, A. tubulator), trzy acidofilne (Limnochares aquatica, Arrenurus buccinator, A. forpicatus) i dwa związane ze strefą wód astatycznych (Piona nodata, Tiphys ensifer).

70 Andrzej Zawal A B Ryc. 6. Udział grup synekologicznych w faunie wodopójek drobnych zbiorników polihumusowych: A liczba gatunków, B liczba osobników, 1 gatunki wód astatycznych, 2 gatunki jeziorne, 3 acidofile, 4 gatunki drobnozbiornikowe. Fig. 6. Participation of particular synecological groups in water mites fauna of small polyhumic water bodies: A number of species, B number of specimens, 1 species typical of astatic waters, 2 lacustrin species, 3 acidophilus species, 4 species typical of small water bodies. Najwięcej gatunków i w najwyższych liczebnościach stwierdzono w najpłytszym litoralu (głębokość 0,2 m). W miarę wzrostu głębokości liczba gatunków i ich liczebność wyraźnie malała, z wyjątkiem głębokości 2 3 m gdzie odnotowano pewien wzrost liczby gatunków (Ryc. 4). Na głębokościach 0,2 m, 0,5 m i 1 m dominują te same gatunki: Limnochares aquatica, Hydrodroma despiciens, Piona carnea, P. longipalpis, P. nodata i Arrenurus neumani. Na głębokości 0,2 m stosunkowo liczne są także Piona conglobata, P. pusilla, P. variabilis i Arrenurus affinis; a na głębokości 2 3 m Forelia liliacea, Arrenurus albator, A. stjoerdalensis i A. forpicatus. Na głębokości 4 5 m znaleziono tylko trzy gatunki (Hydrodroma despiciens, Arrenurus albator i A. stjoerdalensis), na głębokości 6 7 m dwa (Hydrodroma despiciens i Arrenurus stjoerdalensis) i na głębokości 8 9 m dwa gatunki wodopójek (Piona alpicola i P. carnea) (Tab. 1). W miesiącach wczesno-wiosennych wodopójki są bardzo nieliczne. Wyraźny wzrost zarówno liczby gatunków i osobników następuje w maju (pojawia się większość najliczniejszych gatunków), wzrastając jeszcze w lipcu i spadając w sierpniu (Ryc. 5). Drobne zbiorniki trwałe W drobnych zbiornikach polihumusowych odnotowano obecność 23 gatunków wodopójek o łącznej liczebności 140 osobników (Tab. 1). Najliczniejsze były

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 71 w kolejności: Hydrodroma despiciens, Piona carnea, Arrenurus buccinator, A. muelleri, Piona nodata, Tiphys latipes (Ryc. 3). Spośród wymienionych gatunków dwa należą do gatunków acidofilnych, dwa do drobnozbiornikowych i dwa do gatunków związanych z wiosennymi wodami astatycznymi. Z ogólnej liczby gatunków najwięcej było gatunków związanych ze strefą wiosennych wód astatycznych, następnie gatunków drobnozbiornikowych, acidofilnych i najmniej jeziornych. Z kolei najliczniejsze były gatunki acidofilne, następnie drobnozbiornikowe, charakterystyczne dla wód astatycznych i na końcu jeziorne (Ryc. 6). Torfowisko przejściowe Na torfowisku przejściowym zebrano 100 osobników należących do 20 gatunków wodopójek. Najliczniejsze były w kolejności: Hydryphantes ruber, Limnesia connata i Tiphys ensifer (Ryc. 3), z których dwa (Hydryphantes ruber i Tiphys ensifer) należą do gatunków z wiosennych wód astatycznych, a jeden (Limnesia connata) to gatunek acidofilny. W środowisku tym znaleziono najwięcej gatunków charakterystycznych dla wiosennych wód okresowych, one również były najliczniejsze. Następne w kolejności zarówno pod względem liczby gatunków jak i osobników były gatunki: acidoofilne, drobnozbiornikowe, krenofilne i na końcu jeziorne (Ryc. 7). A B Ryc. 7. Udział grup synekologicznych w faunie wodopójek torfowiska przejściowego: A liczba gatunków, B liczba osobników, 1 krenofile, 2 gatunki wód astatycznych, 3 gatunki jeziorne, 4 acidofile, 5 gatunki drobnozbiornikowe. Fig. 7. Participation of particular synecological groups in water mites fauna of transitional peat bog: A number of species, B number of specimens, 1 crenophilus species, 2 species typical of astatic waters, 3 lacustrin species, 4 acidophilus species, 5 species typical of small water bodies.

72 Andrzej Zawal DYSKUSJA Wodopójki Jeziora Szarego Zróżnicowanie gatunkowe Jeziora Szarego kształtuje się na średnim dla jezior poziomie. Dla porównania bogatsze w gatunki były jeziora: Tuczno 96 gatunków (BIESIADKA 2003) i Tyrsko 73 gatunki (CICHOCKA, BIESIADKA 1994); uboższe: jeziora Łąkie, Głęboczko i Cedyńskie Małe odpowiednio 40, 35 i 44 gatunki wodopójek (BIESIADKA, CICHOCKA 1997), Białe Włodawskie 40 gatunków (BIESIADKA, KOWALIK 1991), Czarne 24 gatunki (CICHOCKA, BIESIADKA 1994) i inne (PIECZYŃSKI 1963, 1964; BIESIADKA 1972; KOWALIK 1978, 1992; KOWALIK, STRYJECKI 1999). Przykłady jezior o podobnym zróżnicowaniu można znaleźć w pracach PIECZYŃSKIEGO (1960), KOWALIKA (1978), BIESIADKI (1977, 1980) i ZAWALA (1992). Z powyższej literatury wynika istnieni wyraźnej zależności między zróżnicowaniem środowiskowym litoralu, a zróżnicowaniem gatunkowym fauny wodopójek. Zdecydowanie więcej gatunków wodopójek występuje w mezotroficznych lub słabo eutroficznych jeziorach o bogatym fitolitoralu. W typowych, dużych jeziorach dominują gatunki z dwóch grup synekologicznych: drobnozbiornikowe i jeziorne. W zależności od rozwoju fitolitoralu i trofii zbiornika udział procentowy tych obu grup ulega zmianie, ale gatunków drobnozbiornikowych zawsze jest dużo i są liczne. Wspólną cechą tych jezior jest liczne występowanie następujących gatunków: Hydrodroma despiciens, Limnesia maculata, L. undulata, Hygrobates longipalpis, Unionicola crassipes, Piona coccinea, P. conglobata, Brachypoda versicolor, Mideopsis orbicularis (PIECZYŃSKI 1960, 1963, 1964; BIESIADKA 1972, 1977; KOWALIK 1978, 1984, 1992; ZAWAL 1992; KOWALIK, STRYJECKI 1999). Fauna wodopójek jezior dystroficznych jest znacznie uboższa ilościowo, co wynika z braku pokarmu (KOWALIK 1978, 1984). Najliczniejsze są gatunki o szerokiej skali ekologicznej (Hydrodroma despiciens, Limnesia maculata, Piona coccinea, P. variabilis, Arrenurus globator), dużą liczebność osiąga też jeziorny Unionicola crassipes. Dodatkowo pojawiają się gatunki acidofilne (Arrenurus neumani, A. pustulator) (KOWALIK 1978). Jeziora lobeliowe z reguły charakteryzują się niezbyt bogatą w gatunki fauną wodopójek (CICHOCKA, BIESIADKA 1994; BIESIADKA, CICHOCKA 1997), czego powodem jest niewielkie zróżnicowanie fitolitoralu. Wyjątek stanowi jezioro Tyrsko (CICHOCKA, BIESIADKA 1994), w którym na skutek eutrofizacji znacznie zwiększył się udział szuwaru turzycowego i trzcinowiska. Mniejsze zróżnicowanie fitolitoralu jezior lobeliowych w porównaniu z jeziorami innego typu jest przyczyną mniejszego udziału elementu drobnozbiornikowego, a większego elementu jeziornego, jednak nadal liczne są takie gatunki jak: Hydrodroma despiciens, Limnesia maculata, Piona variabilis (CICHOCKA, BIESIADKA 1994; BIESIADKA, CICHOCKA 1997).

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 73 Jeziora lobeliowe dystroficzne, do których należy Jezioro Szare, charakteryzują się zdecydowanie niższą liczbą gatunków: 24 Jezioro Czarne (CICHOCKA, BIESIADKA 1994), 40 jezioro Łąkie (BIESIADKA, CICHOCKA 1997). Na ich tle Jezioro Szare z 53 gatunkami wodopójek, jest wyraźnie bardziej zróżnicowane, głównie za sprawą gatunków związanych z wiosennymi wodami astatycznymi i dystroficznymi. Charakterystyczną cechą Jeziora Szarego jest brak takich gatunków jak: Frontipoda musculus, Limnesia undulata, Hygrobates longipalpis, Unionicola crassipes, Mideopsis orbicularis, Midea orbiculata, Arrenurus crassicaudatus oraz bardzo niska liczebność Limnesia maculata, Piona coccinea i Brachypoda versicolor. Cecha ta w połączeniu z niezwykle wysoką liczebnością Hydrodroma despiciens, dużą liczebnością Arrenurus neumani, Piona nodata i P. longipalpis oraz dużą liczbą gatunków acidofilnych i związanych z strefami wiosennych wód astatycznych powoduje unikalność fauny wodopójek Jeziora Szarego. Wydaje się, że niska liczebność i brak niektórych gatunków drobnozbiornikowych jest spowodowana nie tylko słabym zróżnicowaniem litoralu, ale również bardzo niskim ph wód nerytycznych, spadającym nawet do 3,6 (STĘPIEŃ, ZAWAL 2007). Prawdopodobnie również niskie ph eliminuje gatunki psanmofilne (Hygrobates longipalpis, Mideopsis orbicularis, Midea orbiculata, Brachypoda versicolor). Duży udział gatunków związanych z wodami astatycznymi prawdopodobnie wynika z obecności w najbliższym sąsiedztwie torfowiska przejściowego, które charakteryzuje się występowaniem niezwykle rozległych stref wód astatycznych, będących naturalnym rezerwuarem gatunków wodopójek związanych z tymi wodami. Wśród gatunków charakteryzujących się najwyższą liczebnością Arrenurus neumani jest gatunkiem acidofilnym. Gatunek ten równie licznie był znajdowany w innych jeziorach tego typu (BIESIADKA, CICHOCKA 1997), Piona nodata uważana jest za gatunek związany z wiosenną strefą wód astatycznych (CICHOCKA 1998, BIESIADKA 2003), przez CICHOCKĄ (1998) była znajdowana w znacznych liczebnościach w torfiankach, co wskazuje na dużą tolerancję wobec niskiego ph. Wydaje się, że autekologia tego gatunku wymaga ponownych przemyśleń, gdyż jest on często poławiany w drobnych zbiornikach trwałych i na torfowiskach w ciągu całego roku (np. SOKOLOV 1940, BIESIADKA 1972). Bardzo interesujący jest przypadek najliczniej występującego tu gatunku Hydrodroma despiciens. Jest to gatunek o niezwykle szerokiej skali ekologicznej, co dotyczy również tolerancji na niskie ph. Jednak jego niezwykle liczne występowanie w Jeziorze Szarym i w Jeziorze Czarnym (CICHOCKA, BIESIADKA 1994;) oraz na torfowiskach wysokich i przejściowych (CICHOCKA 1998; KOWALIK, STRYJECKI 2000) nie sposób wytłumaczyć wyłącznie tolerancją niskiego ph. CICHOCKA, BIESIADKA (1994) sugerują lokalny charakter tak wysokiej dominacji tego gatunku, wskazując że w podobnym jeziorze Łąkie występował on w znacznie niższej liczebności (BIESIADKA, CICHOCKA 1997). W innej publikacji CICHOCKA (1998) wskazuje, że taka superdominacja może wiązać się z obniżoną konkurencją ze strony innych gatunków wodopójek. W świetle obserwacji z Jeziora Szarego wydaje się

74 Andrzej Zawal pewne, że w wodach dystroficznych istnieje jakiś czynnik zwiększający liczebność tego gatunku, być może jest to wspomniany spadek liczebności gatunków konkurujących. Jednak fakt, że tak wysoka dominacja występuje głównie na torfowiskach wysokich i przejściowych oraz w dwóch jeziorach lobeliowych, dystroficznych (J. Szare i J. Czarne) każe rozważyć inną hipotezę, którą jest brak ryb, wywierających presję na larwy muchówek będące żywicielami larw Hydrodroma despiciens. Z literatury nie wynika czy ryby są w Jeziorze Czarnym, prawdopodobnie brak ich w zbiornikach torfowiskowych, a w Jeziorze Szarym występują tylko niewielkie populacje okonia (Perca fluviatilis) i szczupaka (Esox lucius). Spośród 9 najczęściej występujących gatunków trzy (Limnochares aquatica, Piona carnea i Arrenurus neumani) należą do gatunków acidofilnych, dwa (Piona longipalpis i Arrenurus albator) do gatunków jeziornych, trzy (Hydrodroma despiciens, Piona variabilis i P. pusilla) to gatunki drobnozbiornikowe i jeden (Piona nodata) uważany za związany z wodami astatycznymi. Zestaw gatunków najliczniejszych i najczęściej spotykanych wskazuje na znaczny udział elementu związanego z wodami dystroficznymi. Wyraźnie zaznaczają również swoją obecność gatunki jeziorne, natomiast mniejsze znaczenie ma grupa gatunków drobnozbiornikowych. Potwierdza to również analiza grup synekologicznych występujących w Jeziorze Szarym (Ryc. 5). Gatunki drobnozbiornikowe ze względu na swoją dużą eurytopowość występują w jeziorach znacznie liczniej, stanowiąc w litoralu grupę zdecydowanie dominującą. W Jeziorze Szarym ta grupa synekologiczna tylko nieznacznie przewyższa liczbą gatunków pozostałe grupy, natomiast jej wysoka liczebność powstała głównie dzięki Hydrodroma despiciens. Wyraźnie zaznacza się również udział wodopójek charakterystycznych dla fauny wiosennych wód okresowych (Ryc. 5), prawdopodobnie dzięki obecności w pobliżu torfowiska przejściowego z rozległymi strefami wód astatycznych. Ciekawa jest również obecność gatunków krenofilnych (Ryc. 5). Dwa z nich (Piona disparilis i Arrenurus mediorotundatus) zostały znalezione w jeziorze, a jeden (A. cylindratus) w torfowisku przejściowym (Tab. 1). Chociaż są bardzo nieliczne, to ich obecność świadczy o warunkach środowiskowych przypominających limnokreny. Fauna wodopójek Jeziora Szare koncentruje się w górnym litoralu (do głębokości 1 m). Najliczniej zarówno pod względem liczby gatunków jak i ich liczebności zasiedlane są środowiska związane z płem torfowcowym oraz roślinnością szuwarową. Następne w kolejności są: litoral nad dnem mulistym z dużą ilością szczątków organicznych, litoral z dnem porośniętym przez Fontinalis antipyretica i litoral piaszczysty porośnięty przez Lobelia dortmanna, Polygonum amphibium i Nuphar luteum zwany dalej nymfeidami (Ryc. 2). We wszystkich tych siedliskach najliczniejszym gatunkiem jest Hydrodroma despiciens, która w litoralu mulistym, roślinności szuwarowej i zatokach z płem torfowcowym charakteryzuje się superdominacją. Piona nodata najliczniej występuje w: roślinności szuwarowej, nymfeidach i litoralu mulistym, a Arrenurus neumani w: ple torfowcowym i szuwarach (Ryc. 2).

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 75 Gatunki drobnozbiornikowe zasiedlają wszystkie środowiska litoralowe, najmniej licznie występują w nymfeidach i zbiorowisku z Fontinalis antipyretica; gatunki acidofilne związane są głównie z płem torfowcowym, litoralem mulistym i roślinnością szuwarową. To ostatnie jest licznie zasiedlane przez gatunki ze stref astatycznych. Gatunki jesziorne grupują się głównie w nymfeidach i litoralu z Fontinalis antipyretica (Ryc. 2). Reasumując nymfeidy i zbiorowiska z Fontinalis antipyretica reprezentują typ fauny wodopójek najbardziej zbliżony do jeziornego, środowiska związane z płem torfowcowym i litoralem mulistym są pod silnym wpływem gatunków acidofilnych, a fauna szuwarów ma charakter mieszany, związany z wadami astatycznymi i dystroficznymi. Podobne, siedliskowe rozmieszczenie wodopójek w Jeziorze Czarnym odnotowali CICHOCKA, BIESIADKA (1994), gdzie najliczniej były zasiedlane środowiska ze Sphagnum sp. i Glyceria aquatica, a następnie litoral nad dnem mulistym. Również w Jeziorze Łąkie najliczniej zasiedlanym środowiskiem były zbiorowiska szuwarowe (BIESIADKA, CICHOCKA 1997). Wspólną cechą jezior Szarego i Czarnego jest niewielka liczba gatunków i liczebność gatunków psanmofilnych, natomiast wyraźną różnicą jest większe zróżnicowanie gatunkowe Jeziora Szarego, związane głównie z gatunkami acidofilnymi i charakterystycznymi dla wiosennych wód astatycznych. Najwięcej gatunków i w najwyższych liczebnościach stwierdzono w najpłytszym litoralu (głębokość 0,2 m), co jest spowodowane największym zróżnicowaniem środowiskowych. W miarę wzrostu głębokości liczba gatunków i ich liczebność wyraźnie malała, chociaż spadek liczby gatunków pomiędzy głębokościami 0,5 m 2 3 m nie jest tak drastyczny jak głębiej (Ryc. 3). Na większych głębokościach znajdowano tylko pojedyncze osobniki należące do pięciu gatunków, z których tylko jeden (Arrenurus stjoerdalensis) jest charakterystyczny dla wód głębokiego litoralu i profundalu (BIESIADKA, KOWALIK 1991). Podobnie niskie zasiedlenie głębszych partii jeziora podają CICHOCKA, BIESIADKA (1994) dla dystroficznego, lobeliowego Jeziora Czarne. Ci sami autorzy (BIESIADKA, CICHOCKA 1997) dla innego dystroficznego, lobeliowego jeziora Łąkie odnotowali znaczny wzrost liczebności wodopójek na głębokości 3 5 m. W przepadku jeziora Łąkie na tej głębokości znajdowały się zbiorowiska z Myriophyllum alternifolium, natomiast jeziora Czarne i Szare są do siebie bardziej podobne zarówno pod względem ph (niższe) jak i środowisk występujących w głębszych partiach jeziora (litoral porośnięty przez Sphagnum lub Fontinalis, a głębiej dno muliste. Pogłębiająca się dystrofia w przypadku Jeziora Szarego (STĘPIEŃ, ZAWAL 2007) powoduje zubożenie środowisk głębokowodnych i w rezultacie prowadzi do znacznej redukcji występującej tam fauny wodopójek. Dynamika liczebności wodopójek w okresie wiosenno-letnim (Ryc. 4) wskazuje na wyraźną przewagę fauny letniej, która jest charakterystyczna dla jezior (PIECZYŃSKI 1963, 1964) oraz torfowisk wysokich (CICHOCKA 1998), co uwidacznia mieszany (jeziorno-torfowiskowy) charakter fauny wodopójek Jeziora Szarego.

76 Andrzej Zawal Wodopójki drobnych zbiorników polihumusowych W zbiornikach polihumusowych nie było gatunków o bardzo silnej dominacji (Ryc. 2). Mniej więcej po równo rozłożyły się tu wpływy fauny wiosennych wód astatycznych, acidofilnej i drobnozbiornikowej, z niewielkim dodatkiem gatunków jeziornych (Ryc. 6). Podobny charakter fauny wodopójek odnotowała CICHOCKA (1998) dla śródleśnych zbiorników astatycznych, natomiast nieco odmienny charakter miały trwałe zbiorniki śródleśne w Wielkopolskim Parku Narodowym (BIESIADKA 1972) gdzie brakowało elementu charakterystycznego dla wiosennych wód okresowych. Obecność tych ostatnich w zbiornikach z otuliny Jeziora Szarego wiąże się z rozległymi strefami astatycznymi w znajdującym się w bezpośrednim sąsiedztwie torfowisku przejściowym. Wodopójki torfowiska przejściowego Fauna wodopójek torfowiska przejściowego charakteryzuje się dominacją gatunków z wiosennych wód astatycznych oraz zauważalnym udziałem gatunków acidofilnych (Ryc. 2 i 7). Związane jest to ze znacznymi wahaniami poziomu wody na torfowisku, która w miesiącach marzec maj zalewała całe torfowisko do głębokości około 0,5 m, a latem wysychała pozostając tylko w postaci warstwy najwyżej 5 cm nad powierzchnią mułu, pomiędzy kępami turzyc. Podobny charakter miały drobne oczka na turzycowiskach, na terenie Pojezierza Mazurskiego (CICHOCKA 1998). Fauna wodopójek związana z wiosennymi wodami astatycznymi, która tak licznie występuje na terenie tego torfowiska zasila pobliskie jezioro oraz drobne zbiorniki polihumusowe. PIŚMIENNICTWO BIESIADKA E. 1972. Wodopójki (Hydracarina) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Prace monogr. Przyr. Wielkop. Parku Nar. 5. 3: 1 103. BIESIADKA E. 1977. Hydracarina. [In:] A. WRÓBLEWSKI [eds.]. Bottom fauna of the heated Konin lakes. Monogr. Fauny Polski. 7: 281 350. BIASIADKA E. 1980. Water mites (Hydracarina) of the eutrophic lake Zbęchy (Laszno voiv.). Pol. Ecol. Stud. 6: 247 262. BIESIADKA E. 2003. Wodopójki Hydrachnidia jeziora Tuczno koło Międzychodu. Przegl. Przyr. 14: 71 84. BIESIADKA E., CICHOCKA M. 1997. Hydracarina fauna in Lobelia-type lakes near Bytów. Fragm. Faun. 40: 81 93. BIESIADKA E., KOWALIK W. 1991. Water mites (Hydracarina) as indicators of trophy and pollution in lakes. [In:] F. DUSBÁBEK, V. BUKVA (eds.). Modern Acarology. 1: 475 481. CICHOCKA M. 1998. Wodopójki (Hydracarina) torfowisk Pojezierza Mazurskiego. Studium faunistyczno-ekologiczne. Studia i materiały WSP Olsztyn, Olsztyn, 1 128.

Wodopójki (Hydrachnidia) rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny 77 CICHOCKA M., BIESIADKA E. 1994. Wodopójki (Hydracarina) jezior mazurskich z Isoetes lacustris. [W:] M. KRASKA (red.). Jeziora lobeliowe. Charakterystyka, funkcjonowanie i ochrona. II. Idee Ekologiczne 7, ser. Szkice 5: 75 83. FILIPIAK J., RACZYŃSKI M. 2000. Jeziora zachodniopomorskie (zarys faktografii). AR w Szczecinie, Szczecin. KONDRACKI J. 2000. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOWALIK W. 1978. Występowanie wodopójek (Hydracarina) w jeziorach o różnej trofii na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim. Ann. UMCS, C. 33: 443 468. KOWALIK W. 1984. Studia faunistyczno-ekologiczne nad wodopójkami (Hydracarina) południowo- -wschodniej Polski. Wydawnictwo AR w Lublinie, Rozprawy Naukowe, 83. KOWALIK W. 1992. Stan ekologiczny zbiorników wodnych Polesia na podstawie fauny wodopójek (Hydracarina). [W:] K.H. WOJCIECHOWSKI (red.). Edukacja ekologiczna i ochrona środowiska na pograniczach. Tomaszów Lubuski Lwów, 72 73. KOWALIK W., STRYJECKI R. 1999. Zmiany fauny wodopójek (Hydracarina) chronionych zbiorników wodnych Polesia Lubuskiego zachodzące pod wpływem antropopresji. [W:] S. RADWAN, R. KORNIEJÓW (red.). Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i torfowiskowych w polskich parkach narodowych. Lublin, 211 218. KOWALIK W., STRYJECKI R. 2000. Występowanie wodopójek (Hydrachnidia, Acari) w antropogenicznych zbiornikach wód stojących. [W:] S. RADWAN, Z. LORKIEWICZ (red.). Problemy ochrony i użytkowania obszarów wiejskich o dużych walorach przyrodniczych. Wyd. UMCS, Lublin, 185 190. KRASKA M., PIOTROWICZ R. 2000. Jeziora lobeliowe: specyfika, trofia, roślinność oraz zagadnienia ochrony. [W:] Ochrona jezior i mokradeł Pomorza Środkowego w świetle przemian naturalnych i zagrożeń cywilizacyjnych. Materiały z Sesji Naukowej 15 16 wrzesień 2000. Tow. Ekol.- -Kult. w Bobolicach. Biuletyn 3: 5 27. KRASKA M., PIOTROWICZ R., KLIMASZYK P. 1996. Jeziora lobeliowe w Polsce. Chrońmy Przyr. ojcz. 52, 3: 5 25. PIECZYŃSKI E. 1960. Kształtowanie się zgrupowań wodopójek (Hydracarina) w różnych środowiskach jeziora Wilkus. Ekol. Pol. A, 8: 169 198. PIECZYŃSKI E. 1963. Some regularities in the occurrence of water mites (Hydracarina) in the littoral of 41 lakes in the River Krutynia basin and the Mikołajki district. Ekol. Pol. A, 11: 141 157. PIECZYŃSKI E. 1964. Analysis of numbers, activity, and distribution of water mites (Hydracarina), and some other aquatic invertebrates in the lake littoral and sublittoral. Ekol. Pol. A, 12: 691 735. SOKOLOV I. I. 1940. Fauna SSSR. Paukoobraznyie. Hydracarina Wodianyje Kliešči. Akademia Nauk SSSR. Moskwa Leningrad. STĘPIEŃ E. 2007. Roślinność rezerwatu Jezioro Szare. Parki. nar. Rez. Przyr. 26(4): 21 42. ZAWAL A. 1992. Water mites (Hydracarina) of three small lakes in the neighbourhood of Poznań. Acta Hydrobiol. 34: 157 174. ZAWAL A., STĘPIEŃ E. 2007. Charakterystyka fizyko-chemiczna wód rezerwatu Jezioro Szare oraz ocena jego podatności na degradację. Parki. nar. Rez. Przyr. 26(4): 3 19. STRESZCZENIE W roku 2004 przeprowadzono badania na terenie rezerwatu Jezioro Szare i jego otuliny. Stwierdzono występowanie 2582 osobników wodopójek należących do 62 gatunków. Jezioro Szare jest jeziorem lobeliowym, dystroficznym i posiada unikatowy zestaw gatunków wodopójek

78 Andrzej Zawal z dużym udziałem elementu sphagnofilnego i jeziornego. W samym jeziorze znaleziono 54 gatunki wodopójek, w zbiornikach polihumusowych 23 gatunki, a na torfowisku przejściowym 20 gatunków wodopójek. Wśród trzech dominujących gatunków jeden (Hydrodroma despiciens) należy do eurytopowych, jeden (Piona nodata) jest gatunkiem związanym z wodami astatycznymi i jeden (Arrenurus neumani) jest sphagnofilem. W samym jeziorze najliczniejsze były gatunki drobnozbiornikowe przy znacznym udziale elementu sphagnofilnego i jeziornego. W zbiornikach polihumusowych najliczniejsze są gatunki drobnozbiornikowe, a na terenie torfowiska przejściowego dominują gatunki z wiosennych wód astatycznych przy znacznym udziale gatunków sphagnofilnych. Najwięcej gatunków wodopójek i w najwyższych liczebnościach stwierdzono na głębokości 0,2 m, chociaż do głębokości 2 3 m wodopójki występują stosunkowo licznie. Poniżej tej głębokości znajdowano tylko pojedyncze osobniki. SUMMARY The investigation was carried out in 2004 in the Szare Lake nature reserve and its buffer zone. The occurrence of 2582 individuals of water mites belonging to 62 species was recorded. Lake Szare is a lobelian dystrophic-oligohumous lake with a unique combination of water mite species with a large proportion of acidophilous and lacustrine elements. 54 water mite species were found in the lake and 23 species in polyhumous water bodies; 20 species of water mites were recorded in the transitional peat bog. Among the three most abundant species one (Hydrodroma despiciens) belongs to eurytopic species; one (Piona nodata) is a species connected with astatic waters; and one (Arrenurus neumani) is a acidophophile. In Lake Szare species of small water bodies prevail with a large proportion of the acidophilous and lacustrine element. In polyhumous waters the species of small-water bodies are most abundant and in the area of the transitional peat bog species of spring astatic waters prevail with a considerable proportion of acidophilous species. The highest numbers of water mite species and their greatest abundance were found at the depth of 0.2 m, however they were fairly numerous at the depth of 2 3 m. Below this depth only single individuals were encountered. Nadesłano do redakcji: styczeń 2007 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: kwiecień 2007 r. Przyjęto do druku: czerwiec 2007 r.