Badania realizowano na terenie rezerwatu wodno-florystycznego Jezioro Czarnówek oraz jeziora Leśniówek, położonych na północ od Złocieńca.

Transkrypt

1 Streszczenie Niniejsza praca poświęcona jest florze rezerwatu przyrody Jezioro Czarnówek oraz jeziora Leśniówek. Na podstawie obserwacji składu gatunkowego roślinności obu zbiorników starano się ustalić, dlaczego tylko jezioro Czarnówek określane jest mianem rezerwatu. Obserwacje prowadzono w ciągu dwóch okresów wegetacyjnych, co umożliwiło pełniejszą charakterystykę flory obu jezior. Przeprowadzone badania wykazują, że gatunki charakterystyczne dla jezior lobeliowych i podlegające ścisłej ochronie gatunkowej, głównie Lobelia dortmanna, Isoetes lacustris i Littorella uniflora występują tylko na terenie jeziora Czarnówek, natomiast nie zaobserwowano ich w przypadku jeziora Leśniówek lub występowały one bardzo nielicznie. Wstęp Jeziora lobeliowe są specyficznym typem ekosystemów jeziornych o małej twardości wody, dużej przezroczystości i zwykle kwaśnym odczynie. Cechują się niską trofią, co sprawia, iż grupują one gatunki roślin mające charakterystyczne wymagania siedliskowo-pokarmowe, takie jak Lobelia dortmanna i Isoetes lacustris. W Polsce znajduje się 178 jezior lobeliowych, położonych głównie w rejonach wału moreny czołowej Pojezierza Pomorskiego (Kraska 2004). Jezioro Czarnówek oraz jezioro Leśniówek zlokalizowane są na Pojezierzu Drawskim na terenie Drawskiego Parku Krajobrazowego. Ze względu na rzadką w Polsce reliktową roślinność, jez.czarnówek uzyskało statut rezerwatu na mocy zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 12 lipca 1974 r. w sprawie uznania za rezerwaty przyrody (M.P. Nr 28, poz. 172 z późn. zm.). Występowanie unikatowych gatunków podlegających ochronie prawnej decyduje o wysokiej wartości wyżej wspomnianych obiektów w skali regionalnej i krajowej. W przypadku terenów chronionych zalecane jest poznanie ich różnorodności gatunkowej, a w konsekwencji podejmowanie świadomych działań służących ich ochronie. Celem pracy było rozpoznanie i udokumentowanie flory rezerwatu jeziora Czarnówek i jeziora Leśniówek oraz wskazanie gatunków roślin, których pojawienie się lub zanik świadczy o utracie właściwości tego typu jeziora. W przyszłości zebrane dane mogłyby zostać wykorzystane do określenia kierunku ewolucji badanych jezior.

2 Teren badań i metody Badania realizowano na terenie rezerwatu wodno-florystycznego Jezioro Czarnówek oraz jeziora Leśniówek, położonych na północ od Złocieńca. Jezioro Czarnówek. Śródleśny zbiornik wodny o powierzchni 11,88 ha, położonym w zagłębieniu rynny fluwioglacjalnej. Kształt jeziora regularny z bardzo wyrównaną linią brzegową, stoki o małym nachyleniu. W części południowozachodniej znajduje się zatoka. Dokładniejszą lokalizację obiektu przedstawiają mapy nr 1 i 2 (załącznik). Rys.1. Mapa fragmentu powiatu drawskiego, gdzie położone są badane obiekty Źródło: Jezioro Leśniówek (Leśniczówek). Śródleśnie jezioro o wydłużonym kształcie. Powierzchnia zbiornika wynosi 10,3 ha. Zajmuje dno rynny o stosunkowo stromych brzegach w części wschodniej i południowej. Linia brzegowa nierównomiernie urozmaicona. Dokładniejszą lokalizację obiektu obrazują mapy nr 3 i 4 (załącznik). Obserwacje struktur roślinnych trwały w okresie od 1 sierpnia do 30 września 2011 roku i od 1 kwietnia do 30 września 2012 roku. Badania zostały przeprowadzone zgodnie z terminami wyznaczonymi przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Szczecinie oraz Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego (załącznik) w okresie pełnej wegetacji w wyżej wymienionych terminach. Obserwowano zbiorowiska roślinne, które następnie zostały poddane analizie w celu oznaczenia tworzących je gatunków. W trakcie prowadzonych badań terenowych zostały wykonane również zdjęcia (załącznik). Kryterium wyboru powierzchni do zdjęć była różnorodność fitocenoz. Na podstawie wnikliwych obserwacji terenowych oraz fotografii określono skład florystyczny jez. Czarnówek i jez. Leśniówek. W celu oznaczenia zbiorowisk roślinnych oraz nomenklatury gatunków roślin wykorzystano literaturę podaną w bibliografii [1] [3] [4] [5] [6] [7].

3 Wyniki Badania roślinności wybranych jezior lobeliowych umożliwiły wyróżnienie 40 gatunków zaklasyfikowanych do 17 rodzin. Otrzymane wyniki zestawiono w formie tabeli i na ich podstawie dokonano porównania ogółu gatunków występujących na obszarach badanych obiektów. Jezioro Czarnówek. Ma ono typową roślinność jezior lobeliowych. Strefę litoralu, przeciętnie do 2 m porasta Lobelia dortmanna ze współudziałem Litorella uniflora. Poniżej rozciąga się obszar występowania Isoetes lacustris. Rośnie on do głębokości 4 m, z reguły w postaci nielicznych, jednogatunkowych agregacji, jednak zdarzają się zbiorowiska grupujące zarówno I.lacustris jak i L. dortmanna. W strefie przybrzeżnej rozciąga się rejon dominacji torfowca Sphagnum cuspidatum. Niekiedy współwystępuje z innymi mchami, jednak na bardzo ograniczonych powierzchniach. W tej samej strefie znaczny udział mają Vaccinum ulginosum i Oxucoccus palustris. Z innych roślin częste są skupienia Calla palustris i Hydrocotyle vulgaris na południowym brzegu jeziora. Szuwar trzcinowy tworzą głównie Eleocharis palustris oraz Carex lasiocarpa. Jezioro Leśniówek. Charakteryzuje się ono zróżnicowaną roślinnością, ale ze zdecydowanie mniejszym udziałem gatunków charakterystycznych dla jezior lobeliowych. Littorella uniflora występuje sporadycznie, głównie w najpłytszych wodach. Isoetes lacustris natomiast jest gatunkiem ustępującym, a jego nieliczne skupiska rozrzucone są nieregularnie przy brzegu wschodnim. Na brzegach jeziora wytworzyły się rozległe połacie torfowisk przejściowych. Budują je gatunki takie jak: Sphagnum fallax, S.cuspidatum, a także z mniejszym udziałem S. squarrosum. Większe powierzchnie torfowiska wykształciły się w małej zatoce w południowym końcu jeziora. W strefie pła grupą zdecydowanie dominującą pod względem liczebności były turzyce - Carex actutimorfis, C. pseudocyperus, C.riparia i Eriophorum angustifolium. Obszar torfowiska w południowo-zachodniej części został opanowany przez gatunki należące do rodziny Ericaceae, głównie Ledum palustre oraz sporadycznie Calluna vulgaris.

4 Dyskusja Niewątpliwie najliczniejszą rodziną, pod względem gatunkowym jak i zajmowanej powierzchni, są Cyperaceae. Chociaż większość form była wspólna dla obu jezior, jednak więcej taksonów Cyperaceae stwierdzono na terenie jez. Leśniówek. Wzdłuż ich brzegów powstają płaty torfowisk przejściowych. Zróżnicowanie taksonomiczne rodziny Ericaceae należy uznać za stosunkowo wysokie. Mszyste brzegi jezior zasiedlają pospolicie Vaccinum myrtillus wraz z Oxycoccus palustris, sporadycznie także Calluna vulgaris. Rośliny kwiatowe, takie jak Polygonum hydropiper i Galium palustre występowały nielicznie i trudno analizować dynamikę ich występowania. Na terenie obu jezior występują również nieliczne zadrzewienia reprezentowane przez takie gatunki jak: Alnus glutinosa, Betula pendula, Betula pubescens i Pinus sylvestris. Wspomniane wcześniej pojedyncze stanowiska drzew są wynikiem zarastania jezior. W jeziorze Czarnówek stwierdzono licznie występującą roślinność charakterystyczną dla jezior lobeliowych. Obecność gatunków należących do zespołu Isoëto-Lobelietum dortmannae oraz Litorella uniflora bezpośrednio świadczy o specyfice trofii zbiornika. Marek Kraska [2] wspomina, że gatunki te są identyfikatorami fitosocjologicznymi służącymi określeniu lobeliowego charakteru jeziora. Najliczniejszym przedstawicielem Cyperaceae jest Eleocharis palustris. Zwykle współwystępuje on z Carex lasiocarpa i C. actutiformis. Natomiast w północnej części Czarnówka dominantami w turzycowisku były Carex lasiocarpa i C. rostata. Według Kraski ich obecność wskazuje na postępujący proces dystrofizacji wód. Należy wspomnieć, że w tej części jeziora nie występuje Lobelia dortmanna. Prawdopodobnie spowodowane jest to napływem kwasów humusowych wraz z wodą leśnego rowu melioracyjnego, który uchodzi do jeziora właśnie w tej części. Zgodnie z autorem, podany skład florystyczny oraz znaczący udział Eleocharis palusrtis pozwala określić Czarnówek mianem jeziora lobeliowego zrównoważonego. Obecny stan flory jeziora Czarnówek wskazuje na dobrą kondycję tego zbiornika. Poza naturalnymi przyczynami, dystrofizacja może być znacznie wspomagana przez człowieka. Antropopresja może doprowadzić do przyspieszenia procesu ewolucji zbiornika i zaniku unikalnych gatunków roślin. Status troficzny jez. Leśniówek najlepiej określa występująca tam roślinność. Charakteryzuje się ono zróżnicowaną roślinnością, ale ze zdecydowanie mniejszym udziałem gatunków charakterystycznych

5 dla jezior lobeliowych. Jest to zbiór fitocenoz przypisywanych jeziorom dystroficznym i torfowiskom przejściowym, reprezentowanych m.in. przez duże skupiska gatunków z rodziny Cyperaceae oraz Ericaceae, a także obecność Drosera rotundifolia. Jak już wcześniej wspomniano, na brzegach jezior wytworzyły się połacie torfowców. Ich dominacja ilościowa w przypadku jez. Leśniówek wskazuje na znaczne zaawansowanie procesu dystrofizacji. Na uwagę zasługuje nikłe występowanie Isoetes lacustris w omawianym zbiorniku. Znikoma liczba asocjacji I. lacustris i Litorella uniflora w pewien sposób odzwierciedlają stan trofii jeziora z przeszłości. Nie odnotowano natomiast obecności Lobelia dortmanna. Zgodnie z artykułem Kraski [2] opisany wyżej układ fitocenotyczny jest charakterystyczny dla jezior lobeliowych dystroficznych oligohumusowych. Można uważać, że Leśniówek znajduje się na zaawansowanym etapie dystofizacji. Prawdopodobnie kierunkiem ewolucji jeziora będzie rozwój torfowiska przejściowego, którego płaty są już dobrze wykształcone na obrzeżach. Piśmiennictwo 1. Grau, Kremer, Möseler, Rambold, Triebel (1998) Leksykon przyrodniczy. Trawy-wyd. Świat Książki, Warszawa. 2. Herbich J.(red.), Kraska M. (2004) Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Wody słodkie i torfowiska, Jeziora lobeliowe - Ministerstwo Środowiska, 2: Kremer B., Nuhle H. (1998)Leksykon przyrodniczy. Porosty, mchy, paprotniki- wyd. Świat Książki, Warszawa. 4. Matuszkiewicz W. (2001) Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski-PWN, Warszawa 5. Nawara Z., Szwedler I. (2007) Spotkania z przyrodą-rośliny, wyd. Multico, Warszawa. 6. Rutkowski L. (2006) Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej-pwn, Warszawa. 7. Wójciak H. (2007) Porosty, mszaki,paprotniki wyd. Multico, Warszawa 8. Żmudziński L. (2002) Słownik hydrobiologiczny-pwn, Warszawa