2-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 77 Sławomir KOWALSKI NEWAG SA, Nowy Sącz, Politechnika Krakowska, Kraków Wiesław SZEWCZYK NEWAG SA, Nowy Sącz ZASADY PROJEKTOWANIA TABORU KOLEJOWEGO UWZGLĘDNIAJĄCE POTRZEBY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH PRZEGLĄD WYBRANYCH KONSTRUKCJI Słowa kluczowe Osoba niepełnosprawna, modernizacja, projektowanie, podnośnik, przedział sanitarny, przedział pasażerski, pojazd szynowy. Streszczenie W artykule przedstawione zostały wymagania stawiane projektantom, producentom i wykonawcom modernizacji taboru kolejowego dla umożliwienia i ułatwienia podróży środkami komunikacji kolejowej osobom niepełnosprawnym, poruszającym się na wózkach inwalidzkich. Przedstawiono na przykładzie kilku eksploatowanych przez spółki grupy PKP i prywatnych operatorów konkretne rozwiązania techniczne pojazdów, które poprzez swoją konstrukcję stają się przyjazne dla osób niepełnosprawnych i pozwalają na odbycie samodzielnej, bezpiecznej dla nich podróży. Wprowadzenie Zagadnienia dotyczące dostosowania całego systemu transportowego do obsługi osób niepełnosprawnych zostały poruszone w 1985 roku na Europej-
78 PROBLEMY EKSPLOATACJI 2-2007 skiej Konferencji Ministrów Transportu. Owocem tej konferencji jest rezolucja nr 54 inicjująca program dostosowawczy infrastruktury transportowej na potrzeby osób niepełnosprawnych. Rezolucja ta obejmuje pełen zakres prac związanych z edukacją, projektowaniem, adaptacją infrastruktury i taboru przewozowego, wprowadzanie nowego rodzaju taboru i infrastruktury, który uwzględnia potrzeby przemieszczania się osób niepełnosprawnych. Zgodnie z przyjętymi wcześniej ustaleniami wymaga się, aby tabor był tak skonstruowany, aby osoba niepełnosprawna sama, bez pomocy opiekuna, mogła odbyć podróż, a wszelkie urządzenia były dla niej dostępne. Podstawowym dokumentem międzynarodowym określającym wymagania i wskazówki przy projektowaniu nowych lub modernizacji eksploatacyjnych wagonów jest drugie wydanie Karty UIC 565-3 z roku 2003. Karta ta powstała w 1987 roku, została zweryfikowana w 1997 roku, a postanowienia jej obowiązują od 1 lipca 1997 roku. Zgodnie z postanowieniami wyżej wymienionej karty w składach pociągów międzynarodowych po 1998 roku powinny znajdować się wagony, w których co najmniej jedno miejsce przystosowane jest do transportu osób niepełnosprawnych. Punktem wyjścia do projektowania taboru jest przyjęcie wymiarów i wymagań wytrzymałościowych, jakie powinien mieć tzw. standardowy wózek inwalidzki. Przyjęto zatem wymiary minimalne dotyczące wózka wolnego i zajętego przez inwalidę. Dodatkowo określono wymagania w zakresie odporności na przyspieszenia, które wynoszą odpowiednio 2,5 m/s 2 dla opóźnienia wzdłużnego, w kierunku poprzecznym Y wynosi 3 m/s 2, a w kierunku pionowym 3 m/s 2. Wymagania te związane są z tym, że przy zajętych wózkach będących w ruchu lub zahamowane na miejscu odstawczym nie będą ulegały przemieszczaniu, nie będą się ślizgać lub przewracać podczas biegu pociągu. Podstawowymi wytycznymi zawartymi w karcie jest wspomniane wcześniej wymaganie, aby pasażer niepełnosprawny mógł sam wejść i wjechać do wagonu i korzystać ze wszystkich urządzeń zainstalowanych w taborze. Nadrzędnym wymaganiem przy projektowaniu wagonu jest unikanie ostrych i wystających części w otoczeniu miejsc przeznaczonych dla osoby niepełnosprawnej, a szerokość przejść w wagonie powinna umożliwiać przejazd inwalidy na wózku, przy czym w wyjątkowych przypadkach dopuszczalne jest poruszanie się przez strefę zwężenia za pomocą kilku manewrów. 1. Wymagania przepisów UIC dotyczące wyposażenia wagonu Przy projektowaniu nowych lub modernizacji wagonów należy przewidzieć, aby w przestrzeni pasażerskiej była możliwość przemieszczania wózka inwalidzkiego na dużych kołach, manewrowanego ręcznie przez użytkownika za
2-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 79 pomocą poręczy chwytowych, uwzględnić należy co najmniej 50 mm wolnej przestrzeni (zaleca się jednak 100 mm) po każdej stronie wózka, a wolna przestrzeń w drzwiach wagonu powinna wynosić w świetle 800 mm (zaleca się 900 mm). Jednak dla ograniczonych wymiarów gabarytowych, jakie mamy do dyspozycji w wagonie osobowym, dopuszczalne jest przy projektowaniu zachowanie powyższych wymiarów tylko w części pojazdu przewidzianej dla przewozu osób niepełnosprawnych. Zalecane jest, aby drzwi oraz przejścia środkowe i boczne, przez które przejeżdżają wózki inwalidzkie, miały szerokość 800 mm. Najmniejsza szerokość użytkowa podana wyżej dotyczy również innych elementów wyposażenia wagonu, tj. osłon ogrzewania, poręczy itp. elementów. Wymagana szerokość drzwi dla równolegle do kierunku jazdy przemieszczającego się wózka inwalidzkiego np. do przedziału pasażerskiego, przedziału WC należy zwymiarować w zależności od użytkowej szerokości prowadzącego do nich dojścia. Minimalne szerokości użytkowe drzwi wynoszą odpowiednio dla korytarza o szerokości 1100 mm 850 mm, dla korytarza 1000 mm 800 mm i 900 mm korytarza, drzwi wynoszą odpowiednio 1100 mm. Karta podaje również zalecane wymiary przestrzeni zbliżenia się inwalidy na wózku do stolików i umywalni w strefie stóp i kolan. Przewidywana powierzchnia postoju zajętego wózka inwalidzkiego powinna być tak usytuowana, aby jadący wózkiem mógł go ustawić w kierunku wzdłużnym wagonu i mógł mieć możliwość obrotu wózka. W przypadku projektowania miejsc odstawczych dla wózków złożonych należy uwzględnić wymiary złożonego wózka 1200x350x1080 mm. Wymaga się, aby drzwi wewnętrzne i zewnętrzne wyposażyć w urządzenia wspomagające otwieranie i zamykanie. Drzwi powinny być bezpieczne dla podróżnych przy zamykaniu, nie powinny powodować skaleczeń i powinny być wyposażone w układy zapobiegające ściśnięciu pasażera. Klamki i inne elementy obsługowe służące do uruchamiania zespołów wyposażenia wagonów powinny być umieszczone na wysokości 800 1200 mm nad górną krawędzią podłogi (zalecana wysokość 1000 1100 mm). Wagony powinny być wyposażone w poręcze i uchwyty w strefach dostępu pasażera, które byłyby przydatne w przemieszczaniu się osoby niepełnosprawnej. Zalecane jest umieszczać poręcze na wysokości 800 1000 mm. Poręcze należy tak projektować, aby między uchwytem a powierzchnią ich zamocowania zachować wolną przestrzeń 10 50 mm. Przy projektowaniu podestów i ramp przejściowych na podłodze pojazdu, w przestrzeni pasażerskiej powinno się unikać wystających części, ostrych kątów i krawędzi. Wszystkie elementy, takie jak zawiasy, osłony, które mogą być uszkodzone przez przejeżdżający wózek, powinny być zabezpieczone listwami przeciwuderzeniowymi. Wszystkie wagony i miejsca przeznaczone dla osób niepełnosprawnych muszą być oznaczone odpowiednimi piktogramami.
80 PROBLEMY EKSPLOATACJI 2-2007 Wejścia do wagonów pasażerskich powinny być tak zaprojektowane, aby oprócz wymaganej szerokości 800 mm, były tak ukształtowane, żeby osoba na wózku mogła ominąć odkrytą wnękę stopni wejściowych. W przedsionku powinna być możliwość obrotu wózka o 180 dla umożliwienia wyjścia w jedną bądź druga stronę peronu. W przedziale dla pasażera podróżującego na wózku inwalidzkim musi być przewidziane dodatkowe miejsce dla osoby towarzyszącej, przy czym siedzenie może być składane lub obrotowe. Dla umożliwienia pasażerowi na wózku przejścia z wózka na fotel do siedzenia należy przewidzieć składane podłokietniki. Miejsca te powinny znajdować się w strefie dla niepalących. Wjazd do toalety nie może być ograniczony przez muszlę WC i umywalkę. Wielkość toalety musi pozwalać na jednoczesne przebywanie osoby na wózku i opiekuna. Drzwi do toalety powinny być umieszczone z dala od wejścia do wagonu. Obok muszli należy przewidzieć miejsce dla wózka inwalidzkiego, a po obu stronach muszli muszą być zamontowane poręcze odchylane do góry. W okolicach muszli należy zainstalować urządzenie uruchamiające spłukiwanie wody, trzymak rolki papieru toaletowego, pojemnik na odpadki i urządzenie do awaryjnego wezwania obsługi. Umywalka powinna być tak umocowana, aby mogła przenieść obciążenie w przypadku nagłego oparcia się na niej pasażera. Minimalne wymiary gabarytowe umywalki 400 x 250 mm. Urządzenia do uruchamiania spustu wody, mydelniczkę, pojemnik na ręczniki i odpadki należy umieścić w zasięgu ręki. Urządzenia te powinny być proste w obsłudze, a uruchamianie ich powinno odbywać się poprzez urządzenia wspomagające sterowane zaworami elektrycznymi. W toalecie musi znajdować się system rozgłoszeniowy i sygnalizacja alarmowa dostrzegalna poza przedziałem WC. Dodatkowo na wyposażeniu pojazdów, które poruszają się po szlakach z różnymi wysokościami peronów, powinny znajdować się pomosty lub windy sterowane przez obsługę pociągową, pozwalające na transport inwalidy z peronu do wagonu. 2. Wyposażenie taboru eksploatowanego przez spółki grupy PKP dla przewozu osób niepełnosprawnych 2.1. Tabor spółki PKP Przewozy Regionalne W ramach dostosowania taboru poruszającego się po sieci PKP do wymagań przepisów UIC prowadzone są prace nad modernizacją taboru, jak również budowane są nowe wagony dostosowane do przewozu osób niepełnosprawnych. Pierwszą znaczącą partią wagonów do tego celu były modernizowane wg dokumentacji CBK PKP w Poznaniu wagony typu 611A. Były to wagony baga-
2-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 81 żowe z przedziałem dla inwalidy, dostosowaną toaletą i wyposażone były w podnośnik peronowy. Wagony te eksploatuje również spółka PKP Intercity. W latach 90. w ZNTK Nowy Sącz przebudowano jeden typowy wagon 111A, dostosowując go dla osób niepełnosprawnych. Wagon oznaczono symbolem 111Apn i posiadał szeroki korytarz, dwa 4-osobowe przedziały z miejscami odstawczymi dla wózków i toaletę przystosowaną do korzystania przez osoby niepełnosprawne. Dla umożliwienia transportu osób niepełnosprawnych z niskich peronów wagon wyposażony był w podnośnik i parę drzwi odskokowo-przesuwnych. Coraz częściej do obsługi pociągów na liniach regionalnych kierowane są zamiast tradycyjnych pociągów zestawionych z lokomotyw i wagonów, elektryczne zespoły trakcyjne serii EN57. W ramach sektorowego programu operacyjnego Transport spółka PKP Przewozy Regionalne zmodernizowała elektryczne zespoły trakcyjne serii EN57 dostosowując je na potrzeby pasażerów poruszających się na wózkach inwalidzkich. Rys. 1. Miejsca dla osób niepełnosprawnych w przedziale służbowym EN57 W pojazdach wydzielono przedział służbowo-bagażowy, znajdujący się za kabiną maszynisty wagonu Ra, który został dodatkowo wyposażony w specjalny stojak do przewożenia 3 sztuk rowerów w pozycji pionowej. Przedział ten służy również dla przejazdu podróżnych z większym bagażem. Przedział służbowo- -bagażowy znajdujący się w wagonie Rb został dostosowany do przewozu osób na wózkach inwalidzkich (rys. 1). Przedział sanitarny dla osób niepełnosprawnych w elektrycznych zespołach trakcyjnych EN57 wykonany jest w konstrukcji modułowej, a ponadto jest wykonany z elementów z niepalnych tworzyw sztucznych z żywic poliestrowo- -szklanych. Spust wody w umywalce następuje automatycznie po naciśnięciu podświetlanego przycisku znajdującego się obok wylewki wody i trwa średnio około 8 sek. natomiast spust wody w misce ustępowej możliwy jest po naciśnięciu
82 PROBLEMY EKSPLOATACJI 2-2007 pedału nożnego, a dla osób niepełnosprawnych po naciśnięciu przycisku znajdującego się na ścianie. W kabinie WC dla osób niepełnosprawnych zainstalowano dodatkowo przycisk przywoławczy (znajdujący się pod oknem), powodujący uruchomienie sygnału dźwiękowego (elementu akustycznego) w przedziale dla osób niepełnosprawnych. W przedziale tym zamontowano również specjalne uchwyty (rys. 2). Rys. 2. Przedział sanitarny w elektrycznym zespole trakcyjnym EN57 Dla umożliwienia wjazdu wózka inwalidzkiego pojazdy są wyposażone w składane podesty transportowe. Podesty te można szybko rozłożyć przez obsługę konduktorską. Na rys. 3 przedstawiono podnośnik zamontowany w elektrycznym zespole trakcyjnym EN57. Zmodernizowane elektryczne zespoły trakcyjne EN57 eksploatowane są przez spółkę PKP Przewozy Regionalne od początku 2006 roku. a b Rys. 3. Podnośnik zabudowany w EZT EN57: a) w pozycji otwartej, b) w pozycji zamkniętej
2-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 83 2.2. Wagony eksploatowane przez PKP Intercity W pociągach spółki PKP Intercity, obok wagonów typu 611A, w roku 2006 wprowadzono w międzynarodowym pociągu relacji Warszawa Berlin wagony typu Z1B dostosowane do przewozu osób niepełnosprawnych. Wagony te podczas naprawy rewizyjnej wykonanej w NEWAG S.A. Nowy Sącz zmodernizowano wyposażając je w przedział, toaletę i inne urządzenia umożliwiające podróż osobom niepełnosprawnym. Zakres modernizacji obejmował przystosowanie wydzielonej części wagonu, w tym części korytarza do swobodnego poruszania się osób niepełnosprawnych przebudowane zostały dwa przedziały pasażerskie i toaleta. W wagonie tym ponadto przesunięte zostały drzwi wahadłowe korytarza poza wydzielony obszar (rys. 4). Rys. 4. Poszerzony korytarz wagonu Z1B Przedział pasażerski (rys. 5) w części dla osób niepełnosprawnych wyposażony został po lewej stronie w dwa miejsca dla podróży osób niepełnosprawnych w postaci dwóch odchylnych naściennych foteli. Fotele te posiadają zamontowane poziome automatyczne pasy bezpieczeństwa. Po prawej stronie przedziału znajdują się dwa fotele pasażerskie dla osób towarzyszących. Między siedzeniami dla osób niepełnosprawnych zamontowano panel dla załączania i wyłączania oświetlenia przedziału, jak i przycisk kasujący przywołania dźwiękowego z przedziału sanitarnego (rys. 6). Przedział sanitarny wagonu Z1B został poszerzony do wymiarów 1624x1540 mm i wykonany jest w konstrukcji modułowej, składającej się z elementów wykonanych z niepalnych tworzyw sztucznych z żywic poliestrowo- -szklanych. W przedziale tym oprócz tradycyjnego wyposażenia zamontowano również przycisk przywoławczy sygnalizujący sygnałem dźwiękowym w przedziale pasażerskim wezwanie opiekunów osób niepełnosprawnych oraz dodat-
84 PROBLEMY EKSPLOATACJI 2-2007 kowy przycisk spustu wody (rys. 7). Ponadto przedział sanitarny posiada dodatkowe specjalne poręcze (rys. 7) ułatwiające osobom niepełnosprawnym korzystanie z urządzeń sanitarnych, jak również pneumatyczne wspomaganie otwierania i zamykania drzwi. Rys. 5. Przedział dla osób niepełnosprawnych wagonu Z1B Rys. 6. Panel sterowania oświetleniem i przycisk kasowania przywołania W przedziale sanitarnym oprócz wyposażenia dla osób niepełnosprawnych zamontowano specjalną półkę do przewijania niemowląt (rys. 8).
2-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 85 Rys. 7. Przycisk przywołania oraz dodatkowe uchwyty w przedziale sanitarnym Rys. 8. Pólka do przewijania niemowląt 2.3. Wyposażenie nowo budowanych pojazdów szynowych Nowo budowane pojazdy, dla spełnienia wymagań odpowiednich przepisów i kart UIC (przytoczona wcześniej Karta UIC 565-3) wyposaża się już na etapie projektowania w odpowiednie urządzenia pozwalające na przewóz osób niepełnosprawnych na wózkach inwalidzkich. Przykładem tego są pojazdy typu 14WE wyprodukowane przez NEWAG S.A., eksploatowane przez Szybką Kolej Miejską w Warszawie. W elektrycznych jednostkach trakcyjnych 14WE w przedziale pasażerskim wagonu rozrządczego 410B są dwa miejsca dla osób niepełnosprawnych zlokalizowane przy drzwiach wejściowych wyposażone w uchwyty oraz fotele odchylne jednoosobowe i zaczepy mocujące wózek inwalidzki. W elektrycznym zespole trakcyjnym 14WE-07 (pociąg papieski) eksploatowanym przez PKP Przewozy Regionalne, znajduje się osiem miejsc dla osób niepełnosprawnych (rys. 9).
86 PROBLEMY EKSPLOATACJI 2-2007 Rys. 9. Miejsca dla osób niepełnosprawnych w elektrycznym zespole trakcyjnym 14WE-07 W razie konieczności przewiezienia większej liczby osób niepełnosprawnych w elektrycznych jednostkach trakcyjnych 14WE przewidziano dodatkowo miejsca w przedziale dla osób z większym bagażem. W przedziale tym istnieje również możliwość przewożenia rowerów. Dodatkowo elektryczny zespół trakcyjny 14WE-07 wyposażono w przedział sanitarny (rys. 10). W przedziale tym przewidziano możliwość korzystania z toalety przez osoby niepełnosprawne poprzez zamocowanie odpowiednich uchwytów, poręczy i wymiarów przedziału WC. Rys. 10. Przedział sanitarny w elektrycznym zespole trakcyjnym 14WE-07 W pojazdach 14WE dla umożliwienia wsiadania osób niepełnosprawnych zabudowano specjalistyczne windy transportowe z napędem elektrycznym (rys. 11).
2-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 87 b Rys. 11. Winda z napędem elektrycznym zabudowana w EZT 14WE: a) widok z zewnątrz pojazdu na windę w pozycji otwartej, b) widok z wnętrza pojazdu na windę w pozycji zamkniętej Innym elementem ułatwiającym dostęp do komunikacji kolejowej są urządzenia podnośnikowe zabudowane w pojazdach lub stanowiące konstrukcje samojezdne będące na wyposażeniu danej stacji. W roku 1999 w ZNTK Nowy Sącz zaprojektowano i wykonano peronowy podnośnik (rys. 12) przeznaczony do transportowania osoby niepełnosprawnej na wózku inwalidzkim. Podnośnik ten umożliwia szybkie i sprawne wsiadanie i wysiadanie z wagonu osobowego i jest urządzeniem z napędem ręcznym. Rys. 12. Podnośnik peronowy
88 PROBLEMY EKSPLOATACJI 2-2007 Pozwala on na udźwig masy 250 kg na wysokość 1 metra, przy wymiarach platformy to 1200 mm x 850 mm. W podnośniki tego typu zostały wyposażone dworce w większych miastach w Polsce. Podsumowanie W projektowanych i modernizowanych obecnie wagonach zespołów trakcyjnych należy przewidzieć środki i urządzenia, które umożliwiają samodzielny przejazd osoby niepełnosprawnej na wózku zgodnie z zapisami zawartymi w Karcie UIC 565-3, obligującymi producentów taboru do zastosowania odpowiednich rozwiązań konstrukcyjnych. Bibliografia 1. Dokumentacja techniczno-ruchowa elektrycznego zespołu trakcyjnego typu 14WE. NEWAG S.A. Nowy Sącz 2005. 2. Dokumentacja techniczno-ruchowa elektrycznego zespołu trakcyjnego typu 14WE-07 pociąg specjalny. NEWAG S.A. Nowy Sącz 2006. 3. Dokumentacja Techniczno-Ruchowa elektrycznego zespołu trakcyjnego EN57 zmodernizowanego. NEWAG S.A. Nowy Sącz 2006. 4. Karta UIC 565-3:2003. Wytyczne dla wyposażenia wagonów pasażerskich, w których mogą być transportowane osoby niepełnosprawne na swoich wózkach inwalidzkich. 5. Opis techniczny modernizacji wagonu typu Z1B przystosowanego do przewozu osób niepełnosprawnych. NEWAG S.A. Nowy Sącz 2006. Recenzent: Zygmunt MARCINIAK Designing principles of railway stock to meet the needs of the disabled review of selected constructions Key words Disabled, modernization, design, sanitary compartment, passenger compartment, rail vehicle. Summary The paper presents the requirements for designers, producers and performers of railway stock modernization to meet the needs of disabled people in wheelchairs, and make travelling by urban traffic possible for them. This subject is presented with the example of some concrete technical solutions for technical vehicles exploited by companies-groups of PKP and private operators. These technical vehicles, thanks to their construction, become more friendly for the disabled and allow them to travel safely and independently.