Notka biograficzna Profesor dr hab. Andrzej Marcin Bernacki ekonomista, kierownik Katedry Rachunkowości i Bankowości Informatycznej Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych. Zainteresowania naukowe to rachunkowo ść, w tym rachunkowość informatyczna oraz bankowość i finanse. Jest wychowankiem Profesora Ryszarda Manteuffla-Szoege. Autor 58 i współautor 26 oryginalnych prac naukowych, 14 podręczników i skryptów (w tym 9 samodzielnych). Spośród prac zastrzeżonych, niepublikowanych, 8 ekspertyz przygotowanych dla Urzędu Rady Ministrów RP w roku 1997. Spo śród opracowanych pozycji należy wyróżnić koncepcję skomputeryzowanej rachunkowo ści zarządczej dla gospodarstw rodzinnych Rolin 2000 oraz Rolin Analiza 2000. Z tego zakresu ukazało się szereg samodzielnych publikacji i artykułów na krajowych oraz międzynarodowych konferencjach organizowanych przez SGH, uniwersytety oraz akademie ekonomiczne i rolnicze. Nie sposób pominąć opracowania referatu i materiałów na sesję naukową Profesor Ryszard Manteuffel-Szoege a rolnictwo i nauki ekonomiczno-rolnicze, Warszawa 1996, zorganizowaną w 5-tą rocznicę śmierci Profesora Ryszarda Manteuffla-Szoege oraz wydania książki Profesora Stefana Moszczeńskiego: Gospodarstwo wiejskie a nauka, Warszawa 1996, 50 lat po śmierci Profesora. Profesor został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1986) oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1996). Mgr inż. Tomasz Piątek jest asystentem w Katedrze Rachunkowości i Bankowości Informatycznej Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych. Uko ńczył ekonomię na SGGW z tytułem magistra inżyniera oraz informatykę w PJWSTK z tytułem inżyniera. Autor kilkunastu publikacji w czasopismach oraz materiałach z konferencji krajowych i międzynarodowych. Zainteresowania naukowe skupia wokół zagadnie ń związanych z wykorzystaniem kapitału intelektualnego i zastosowaniem nowoczesnych rozwiązań informacyjnych w zakresie jego ewidencji, pomiaru i rozwoju. Streszczenie W podręczniku omówiono podstawowe zagadnienia z zakresu bilansu majątkowego, przychodów finansowych i ponoszonych kosztów oraz uzyskiwanej nadwyżki finansowej, jak również zagadnienia związane z analizą i zarządzaniem finansami podmiotów gospodarczych. Bardzo istotna jest część podręcznika poświęcona rynkowi finansowemu oraz alternatywnym możliwościom alokacji posiadanych środków pieniężnych. W tej części omówione zostały zagadnienia związane z funkcjonowaniem Giełdy Papierów Wartościowych S.A. w Warszawie. Przedstawiona problematyka podręcznika jest zgodna z obowiązującym prawem bilansowym i podatkowym. Główny nacisk w podręczniku położony został na omówienie zasad rachunkowości i finansów, które w odróżnieniu od szczegółowych przepisów nie ulegają zmianie w dłuższym okresie. Podręcznik przeznaczony jest głównie dla studentów uczelni nieekonomicznych. Istotną dla studentów jest część praktyczna podręcznika, pozwalająca prze śledzić procesy gospodarcze na przykładzie przedstawionych danych liczbowych. Wykorzystany może by ć również przez osoby zainteresowane dokształcaniem z zakresu prezentowanej w nim problematyki.
Seria: Podręczniki akademickie Edytor serii: Leonard Bolc Tom serii: 5
c Copyright by Andrzej Bernacki, Tomasz Piatek Warszawa 2004 c Copyright by Wydawnictwo PJWSTK Warszawa 2004 Wszystkie nazwy produktów są zastrzeżonymi nazwami handlowymi lub znakami towarowymi odpowiednich firm. Książki w całości lub w części nie wolno powielać ani przekazywać w żaden sposób, nawet za pomocą nośników mechanicznych i elektronicznych (np. zapis magnetyczny) bez uzyskania pisemnej zgody Wydawnictwa. Recenzent Prof. dr hab. Teresa Kiziukiewicz Katedra Rachunkowości Uniwersytet Szczeciński Redakcja Dr Halina Jakubczyk Komputerowy skład tekstu Andrzej Trojanowski Projekt okładki Andrzej Pilich Wydawnictwo Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych ul. Koszykowa 86 02-008 Warszawa tel. 58 44 525 fax5844503 ISBN 83-89244-07-1
Spis treści: Wprowadzenie...9 Część pierwsza Rachunkowość podmiotów gospodarczych...11 1. Zarys historii rachunkowości oraz podstawy prawne jej prowadzenia w Polsce...11 1.1. Historia rachunkowości...11 1.2. Definicja rachunkowości...15 1.3. Współczesne regulacje prawne rachunkowości, polskie i międzynarodowe...20 2. Organizacja księgowości i jej prowadzenie...29 2.1. Dokumentacja księgowa...29 2.2. Dokumenty księgowe i ich klasyfikacja...29 2.3. Opracowanie dokumentów księgowych i ich kontrola............ 33 2.4. Zakres i zadania inwentaryzacji...34 2.5. Księgowość magazynowa, ilościowa............................. 37 2.6. Ważniejsze terminy wykorzystywane w ewidencji księgowej..... 37 2.7. Pozaksięgowe formy ewidencji gospodarczej dla celów podatkowych...39 3. Zasady ewidencji księgowej...41 3.1. Bilans majątkowy, definicja oraz jego cechy...41 3.1.1. Aktywa przedsiębiorstwa...43 3.1.2. Pasywa przedsiębiorstwa (fundusze) i ich klasyfikacja....... 45 3.2. Rodzaje operacji gospodarczych i ich wpływ na bilans majątkowy...48
2 Spis treści 3.3. Konto księgowe i zasady jego funkcjonowania...49 3.3.1. Otwieranie i zamykanie kont księgowych...52 3.3.2. Rodzaje kont księgowych i ich funkcjonowanie...53 3.3.3. Metody pojedynczego i podwójnego zapisu księgowego......55 3.3.4. Korygowaniebłędów księgowych...56 3.4. Plan kont księgowych...57 3.5. Zestawienie obrotów i sald...58 4. Aktywa przedsiębiorstwa...61 4.1. Aktywa trwałe i ich ewidencja...61 4.1.1. Wartości niematerialne i prawne...61 4.1.2. Środki trwałe...61 4.1.2.1. Księgowa wartość środków trwałych...61 4.1.2.2. Umorzenie a amortyzacja... 62 4.1.2.3. Ewidencja środków trwałych...66 4.1.3. Środki trwałe w budowie................................... 67 4.1.4. Inwestycje długoterminowe...67 4.1.5. Leasing...67 4.1.5.1. Leasing operacyjny...68 4.1.5.2. Leasing finansowy...68 4.1.5.3. Leasing pracowniczy...69 4.2. Aktywa obrotowe i ich ewidencja...69 4.2.1. Rzeczowy majątek obrotowy............................... 70 4.2.1.1. Ewidencja materiałów...70 4.2.1.2. Ewidencja towarów...72 4.2.1.3. Ewidencja produkcji w toku...72 4.2.2. Rozrachunki...72 4.2.3. Krótkoterminoweaktywa finansowe...73 5. Klasyfikacja i ewidencja pasywów...77 5.1. Pochodzenie i struktura pasywów (kapitałów)...77 5.2. Wpływ struktury kapitałów na zyskowność przedsiębiorstwa.... 78 5.3. Związki między strukturą kapitałów a ryzykiem...79 6. Warianty i zasady ustalania wyniku finansowego...81 6.1. Części składowe wyniku finansowego... 81 6.2. Wariant porównawczy wyniku finansowego przedsiębiorstwa.... 83 6.3. Wariant kalkulacyjny wyniku finansowego...84 7. Rachunkowość kapitału intelektualnego przedsiębiorstw i organizacji...87 7.1. Wprowadzenie...87
Spis treści 3 7.2. Charakterystyka kapitału intelektualnego oraz potrzeba jego księgowej ewidencji...88 7.3. Kapitał intelektualny a wartość firmy... 90 8. Techniczne formy księgowości...93 8.1. Księgowo-tabelaryczna forma techniczna księgowości............93 8.2. Inne, tradycyjne formy techniczne księgowości...94 8.3. Skomputeryzowane formy techniczne księgowości...95 Część druga Finanse przedsiębiorstw...99 9. Finanse oraz działalność finansowa przedsiębiorstwa...99 9.1. Wprowadzenie...99 9.2. Zadania i zakres zarządzania finansami...101 9.3. Uwarunkowania i ograniczenia działalności finansowej przedsiębiorstwa...103 9.4. Dane liczbowe konieczne do podejmowania decyzji finansowych w przedsiębiorstwie...106 9.5. Rachunek ekonomiczny jako podstawa zarządzania finansami przedsiębiorstwa...106 10. Analiza finansowa przedsiębiorstw dla potrzeb zarządzania...109 10.1. Analiza ekonomiczna...109 10.2. Zysk operacyjny i marża brutto...111 10.3. Metody oceny rentowności przedsiębiorstwa...112 10.4. Ocena płynności finansowej...115 10.5. Wskaźniki obrotowości...116 11. Planowanie oraz zarządzanie operacyjne i strategiczne... 119 11.1. Planowanie zasobów finansowych przedsiębiorstwa............119 11.2. Zarządzanie aktywami obrotowymi...121 11.3. Zarządzanie aktywami trwałymi oraz inwestycje.............. 123 11.4. Ocena projektów inwestycyjnych...124 12. Wartość pieniądza w czasie...127 12.1. Wprowadzenie...127 12.2. Wartość bieżąca pieniądza...127 12.3. Wartość przyszła pieniądza...127 13. Rynek finansowy i jego funkcjonowanie...129 13.1. Rynek pieniężny...131 13.2. Rynek kapitałowy...135
4 Spis treści Część trzecia Zagadnienia praktyczne, ćwiczenia...145 14. Zasady sporządzania bilansu zamknięcia... 145 Ćwiczenie przykładowe 1. Sporządzenie bilansu zamknięcia........ 145 15. Rodzaje operacji gospodarczych i ich wpływ na bilans... 149 Ćwiczenie przykładowe 2. Przesunięcie w aktywach bilansu majątkowego...149 Ćwiczenie przykładowe 3. Przesunięcie w pasywach bilansu majątkowego...151 Ćwiczenie przykładowe 4. Zwiększenie aktywów i pasywów...153 Ćwiczenie przykładowe 5. Zmniejszenie aktywów i pasywów przedsiębiorstwa...155 16. Konta księgowe...159 Ćwiczenie przykładowe 6. Obliczanie sald końcowych kont...159 Ćwiczenie przykładowe 7. Przeksięgowanie kont kosztów i przychodów oraz obliczenie wyniku finansowego................... 161 Ćwiczenie przykładowe 8. Korygowaniebłędów księgowych...161 17. Księgowanie operacji gospodarczych dotyczących środków trwałych...165 17.1. Amortyzacja i umorzenie środków trwałych...165 Ćwiczenie przykładowe 9. Naliczanie amortyzacji liniowej i degresywnej...165 17.2. Zasady ewidencji zmian w środkach trwałych...166 Ćwiczenie przykładowe 10. Ewidencja zakupu środka trwałego..... 166 Ćwiczenie przykładowe 11. Przyjęcie środka trwałego w budowie do eksploatacji...167 Ćwiczenie przykładowe 12. Likwidacja i sprzedaż likwidowanego środka trwałego...168 18. Ewidencja środków pieniężnych i rozrachunków...171 18.1. Środki pieniężne...171 Ćwiczenie przykładowe 13. Ewidencja środków pieniężnych.........171 18.2. Rozrachunki z kontrahentami...172 Ćwiczenie przykładowe 14. Ewidencja rozrachunków z kontrahentami...172 18.3. Rozrachunki publicznoprawne...174 Ćwiczenie przykładowe 15. Ewidencja rozrachunków publicznoprawnych...174 18.4. Rozrachunki z pracownikami...175
Spis treści 5 Ćwiczenie przykładowe 16. Ewidencja rozrachunków z pracownikami z tytułu wynagrodzeń...175 Ćwiczenie przykładowe 17. Pozostałe rozrachunki z pracownikami...176 19. Ewidencja materiałów i towarów...179 19.1. Ewidencja gospodarki materiałowej...179 Ćwiczenie przykładowe 18. Ewidencja materiałów według cen zakupu...179 Ćwiczenie przykładowe 19. Ewidencja towarów według cen sprzedaży...180 19.2. Klasyfikacja i ewidencja kosztów...182 Ćwiczenie przykładowe 20. Ewidencja kosztów w układzie rodzajowym...182 Ćwiczenie przykładowe 21. Ewidencja kosztów według typów działalności (w układzie kalkulacyjnym)...183 19.3. Przychody i koszty uzyskania przychodów przedsiębiorstwa... 184 Ćwiczenie przykładowe 22. Ewidencja przychodów i kosztów uzyskania przychodów...184 20. Zasady ustalania wyniku finansowego przedsiębiorstwa...187 20.1. Wariant porównawczy ustalania wyniku finansowego......... 187 Ćwiczenie przykładowe 23. Zasady ustalania wyniku finansowego w układzie porównawczym... 187 20.2. Wariant kalkulacyjny ustalania wyniku finansowego.......... 189 Ćwiczenie przykładowe 24. Zasady ustalania wyniku finansowego w układzie kalkulacyjnym...189 21. Sporządzanie zestawienia obrotów i sald... 193 Ćwiczenie przykładowe 25. Zasady sporządzania obrotów i sald... 193 22. Sporządzenie bilansu zamknięcia...197 Ćwiczenie przykładowe 26. Zasady sporządzania bilansu zamknięcia...197 23. Rachunkowość wybranego przedsiębiorstwa...199 Ćwiczenie przykładowe 27. Przykład wszystkich prac księgowych w okresie obrachunkowym...199 24. Zadanie do samodzielnego wykonania...207 25. Wartość pieniądza w czasie, odsetki proste i składane...213 Ćwiczenie przykładowe 28. Zasada naliczania odsetek prostych i złożonych (kapitalizacja odsetek)...213
6 Spis treści 26. Analiza wskaźnikowa efektywności finansowej przedsiębiorstwa...215 26.1. Wskaźnik rentowności sprzedaży (marża brutto)...215 Ćwiczenie przykładowe 29. Obliczanie wskaźnika rentowności sprzedaży...215 26.2. Wskaźnik rentowności aktywów...216 Ćwiczenie przykładowe 30. Obliczanie wskaźnika rentowności aktywów...216 26.3. Wskaźnik rentowności kapitałów własnych...216 Ćwiczenie przykładowe 31. Obliczanie wskaźnika rentowności kapitałów własnych...216 26.4. Dźwignia finansowa... 217 Ćwiczenie przykładowe 32. Obliczanie dźwigni finansowej.........217 27. Wskaźniki dotyczące majątku obrotowego przedsiębiorstwa...219 27.1. Wskaźniki obrotu zapasami...219 Ćwiczenie przykładowe 33. Obliczanie wskaźnika obrotu zapasami...219 27.2. Wskaźnik obrotu zapasami w dniach...219 Ćwiczenie przykładowe 34. Obliczanie wskaźnika obrotu zapasami w dniach...219 27.3. Wskaźniki obrotu należnościami...220 Ćwiczenie przykładowe 35. Obliczanie wskaźnika obrotu należnościami...220 27.4. Wskaźnik obrotu należnościami w dniach...220 Ćwiczenie przykładowe 36. Obliczanie wskaźnika obrotu należnościami w dniach...220 Część czwarta Ważniejsze terminy z rachunkowości i finansów...223 Literatura...231 Aneks...235 Załącznik 1. Wzorcowy Plan kont...237 Załącznik 2. Tablice przyszłej wartości jednostki kapitału ulokowanego na procent składany...241 Załącznik 3. Tablice jednostkowych współczynników przyszłej wartości seryjnych płatności rocznych (annuitetów)...247 Załącznik 4. Tablice dyskontowe jednostki przyszłej płatności...... 253
Spis treści 7 Podstawowe akty prawne dotyczące rachunkowości i finansów...259 Ustawa o rachunkowości...259 Ustawa o biegłych rewidentach i ich samorządzie... 305 Umowa leasingu...308 Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych...312 Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych... 316 Skorowidz...321
Wprowadzenie Prezentowany podręcznik omawia podstawowe zagadnienia z zakresu ewidencji księgowej, jak i podstawy finansowania działalności podmiotów gospodarczych. Odejście od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej zmusza nasze społeczeństwo, a szczególnie służby finansowo-księgowe podmiotów gospodarczych, do poznania odmiennego przygotowania teoretycznego, jak i praktycznego z zakresu omawianych w podręczniku zagadnień. Wynika to z różnicy między tymi dwoma systemami gospodarki. Znajomość zagadnień finansowo-księgowych pozwala na efektywniejsze zarządzanie i wykorzystanie potencjału produkcyjnego podmiotu gospodarczego. Stąd też, tak ważne są wymagania stawiane uczestnikom gospodarki rynkowej. Ta część społeczeństwa z konieczności musi zdobyć teoretyczną i praktyczną wiedzę konieczną do podejmowania decyzji gospodarczych. Pozostała część społeczeństwa zmuszona jest również do poznania w węższym zakresie zagadnień z zakresu księgowości i finansów. Osoby mające średnie i wyższe wykształcenie, niezależnie od kierunku, powinny zapoznać się z wiadomościami z zakresu finansów i księgowości. Istotne jest, ażeby członkowie społeczeństwa mogli być partnerami, a nie tylko petentami w urzędach państwowych, szczególnie w urzędach o charakterze finansowym. Wszyscy członkowie społeczeństwa zarówno ci, którzy prowadzą działalność gospodarczą we własnym zakresie, jak i osoby uprawiające tzw. wolne zawody oraz zatrudnione w przedsiębiorstwach muszą indywidualnie kształtować swoją sytuację finansową. Muszą również rozliczać się z urzędem skarbowym. Trudno jest podejmować decyzje z zakresu księgowości i finansów i je realizować nie mając wiedzy teoretycznej oraz bieżących informacji z tego zakresu. W niniejszym podręczniku omówiono podstawowe zagadnienia z zakresu bilansu majątkowego, przychodów finansowych i ponoszonych kosztów oraz uzyskiwanej nadwyżki finansowej, jak również zagadnienia związane z analizą i zarządzaniem finansami w podmiotach gospodarczych. Bardzo istotna, ale nie jedyna część podręcznika jest poświęcona rynkowi finansowemu oraz alternatywnym możliwościom alokacji posiadanych środków pieniężnych. W tej części omówione są zagadnienia związane z funkcjonowaniem Giełdy Papierów Wartościowych S. A. w Warszawie. Informacje przedstawione w podręczniku powinny zainteresować czytelnika, a szczególnie studenta wyższej uczelni problematyką finansowo-księgową. Podręcznik przeznaczony jest głównie dla studentów kierunków nieekonomicznych, jak również dla osób zainteresowanych dokształceniem się z zakresu prezentowanej w nim problematyki. Zagadnienia rachunkowości są tematycznie bardzo rozbudowane. Specyfika rachunkowości zależy w dużej mierze od branży. Służby finansowo-księgowe różnych branż muszą mieć specjalistyczną wiedzę z danej branży. Inny zakres wiedzy z zakresu rachunkowości wymagany jest od pracujących w przemyśle wydobywczym, handlu czy rolnictwie. Jednak w rachunkowości wy-
10 Wprowadzenie różnić można wiele zagadnień typowych, niezależnych od branży i rodzaju przedsiębiorstwa. W prezentowanym podręczniku będą omawiane głównie typowe operacje gospodarcze, które praktycznie mogą występować we wszystkich przedsiębiorstwach, niezależnie od ich rodzaju. Przepisy dotyczące tych operacji nie podlegają częstym zmianom. Trzeba również stwierdzić, że w przedstawionym podręczniku są omawiane głównie zasady, a nie obowiązujące ustawy i przepisy wynikające z prawa bilansowego i podatkowego. Podstawą prawa bilansowego jest Ustawa o rachunkowości. Prawo podatkowe określają Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych. Przepisy podlegają zmianom, natomiast zasady praktycznie nie ulegają zmianie w dłuższym okresie. Zawarta w podręczniku wiedza nie będzie wystarczająca dla profesjonalisty, będzie natomiast przydatna zarówno w życiu prywatnym, jak również w zawodowym osobom nie będącym pracownikami służb finansowo-księgowych, a mianowicie właścicielom, współwłaścicielom oraz dyrektorom i prezesom firm. Osoby te w wyniku przyswojenia sobie wiedzy zawartej w podręczniku powinny być równorzędnymi partnerami w rozmowie z księgowymi. Będą mogły żądać właściwych informacji finansowo-księgowych od pracowników tych służb. Będą również mogły podejmować optymalne decyzje finansowe i gospodarcze na podstawie faktycznych danych dostarczanych przez rachunkowość. W części pierwszej i drugiej podręcznika, zostały omówione zagadnienia rachunkowości oraz finansów. Jest to część teoretyczna, w której czytelnik znajdzie omówienie każdego przedstawionego w części ćwiczeniowej tematu. Część trzecia natomiast poświęcona jest ćwiczeniom. Część ta przygotowana została w celu przedstawienia przykładów, ich rozwiązań oraz zadań do samodzielnego wykonania. Pomyślana została w sposób następujący. W pierwszej kolejności zostały omówione zagadnienia zaprezentowane jedynie informacyjnie w sposób niezbędny do ich zrozumienia. Szersze omówienie tych zagadnień znajduje się w części pierwszej i drugiej.