Małgorzata Kołodziejczak Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej w Agrobiznesie IX Kongres Ekonomistów Polskich KORZYSTANIE Z USŁUG W ROLNICTWIE W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Z REGIONU EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ 1 Streszczenie: Zapotrzebowanie na usługi, ich zakres i jakość stanowią jeden z czynników kosztotwórczych w procesie produkcji rolniczej. Zwiększanie wykorzystania usług w gospodarstwach rolnych, stymulujące wzrost efektywności wytwarzania, przez postęp technologiczny i organizacyjny, powinno przełożyć się na rozwój ekonomiczny, zarówno poszczególnych gospodarstw, jak i całego sektora rolnego. Pomiędzy państwami Unii Europejskiej można zauważyć istotne różnice dotyczące wartości wskaźników charakteryzujących znaczenie i stopień korzystania z usług w rolnictwie. Stąd też w artykule analizie poddano zmiany jakie występowały w zakresie korzystania z usług w rolnictwie w tych państwach, szczególnie w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce. Badanie przeprowadzono w oparciu o Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa. Analizą objęto usługi rolnicze, weterynaryjne oraz pośrednictwa finansowego. Zidentyfikowano ich udział w zużyciu pośrednim, a także wartość poszczególnych grup usług w przeliczeniu na 1 ha UR, na 1 AWU, na 1 DJP oraz usługochłonność produkcji rolniczej. Abstract: The demand for services, the extent of their use and quality are one of the cost drivers in the process of agricultural production. Increasing the use of services in agriculture, that stimulates the growth of production efficiency through technological and organizational progress, should cause economic development, both individual holdings and the agricultural sector. Among the countries of the European Union significant differences in the values of the indicators characterizing the significance and extent of the use of services in agriculture can be seen. Thus, the changes that have occurred in the extent of the use of services in agriculture in these countries, particularly in Central and Eastern Europe, including Poland, were analysed in the paper. The analysis was based on the Economic Accounts for Agriculture. The research covered agricultural services, veterinary expenses and financial intermediation services. Their share in intermediate consumption, value of the studied services per one hectare of agricultural land, 1 AWU, 1 LSU, as well as services absorptivity of agricultural production were evaluated. Słowa kluczowe: usługi rolnicze, usługi weterynaryjne, usługi pośrednictwa finansowego, usługochłonność Key words: agricultural services, veterinary expenses, financial intermediation services, services absorptivity Wstęp Unia Europejska prowadzi aktywną politykę na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, a Wspólna Polityka Rolna nadal pozostaje główną przyczyną zmian i postępu na obszarach wiejskich. Narzędzia WPR umożliwiają rolnikom pozyskiwanie dodatkowych środków finansowych na rozwój i modernizację gospodarstw, a także wspomagają pośrednio przemiany cywilizacyjne i postęp na obszarach wiejskich. Jak wynika z Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 2, celem wspólnotowej pomocy dla gospodarstw rolnych jest ich modernizacja i poprawa kondycji ekonomicznej poprzez lepsze wykorzystanie czynników produkcji, w tym wprowadzenie nowych technologii i innowacji. W ramach WPR wspierane są również działania mające na celu ochronę środowiska naturalnego, poprawę bezpieczeństwa pracy, higieny oraz dobrostanu zwierząt. Postęp techniczny i organizacyjny, dzięki któremu osiągnięcie celów WPR staje się możliwe, wymaga często korzystania z wiedzy, doświadczenia i zasobów technicznych podmiotów zewnętrznych, nie należących do danego gospodarstwa rolnego. Stąd też, wraz z postępem technologicznym i organizacyjnym zwiększa się rola usług w gospodarce. W konsekwencji, zwiększanie znaczenia usług oraz nakładów na korzystanie z tych usług, staje się pewnym wyznacznikiem poziomu rozwoju osiągniętego przez gospodarstwa. Jest to również jeden z podstawowych mierników nowoczesności gospodarki, w której wyższy stopień specjalizacji pozwala uzyskać lepsze wykorzystanie środków produkcji i czasu. Przez wiele lat te prawidłowości można było obserwować niemal wyłącznie w pozarolniczej sferze gospodarki, jednak ze względu na konieczność podnoszenia jakości procesów produkcyjnych i kwestie ekonomiczne, rola usług w rolnictwie staje się coraz większa. Zapotrzebowanie na usługi, ich zakres i jakość stanowią jeden z czynników kosztotwórczych w procesie produkcji 1 Praca naukowa finansowana ze środków na naukę Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2011-2013, w ramach projektu badawczego nr N N112 388740, nt.: Rola usług w sektorze rolnym w krajach Unii Europejskiej. 2 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Dz.U. L 277 z 21.10.2005, Luksemburg 2005.
rolniczej. Zwiększanie wykorzystania usług w gospodarstwach rolnych, stymulujące wzrost efektywności wytwarzania, przez postęp technologiczny i organizacyjny, powinno przełożyć się na rozwój ekonomiczny, zarówno poszczególnych gospodarstw, jak i całego sektora rolnego. Korzystanie z usług przez gospodarstwa może się przyczyniać do wzrostu ich dochodów oraz oddziaływać korzystnie na efektywność gospodarowania i warunki życia osób związanych z tymi gospodarstwami, ponieważ zwiększenie stopnia korzystania z usług zmniejsza zwykle nakłady ponoszone na zakup środków trwałych (maszyn i urządzeń). Jak zaznaczono wcześniej, ważnymi czynnikami warunkującymi stopień korzystania z usług są: specjalizacja i zmiany technologiczne w procesach produkcji. Specjalizacja produkcji wywołuje zwykle jej intensyfikację i powiększenie skali, co z kolei stanowi impuls do zwiększania stopnia korzystania z usług 3. Można zatem stwierdzić, że procesy unowocześniania i modernizacji, które nie mogą odbywać się bez usług, stanowią przyczynek do rozwoju sektora usługowego. Dzięki temu, w dłuższym czasie usługi stają się relatywnie tańsze i łatwiej dostępne, a to z kolei jest czynnikiem wspomagającym i przyspieszającym procesy modernizacji. Pomiędzy państwami Unii Europejskiej można zauważyć istotne różnice dotyczące wartości wskaźników charakteryzujących znaczenie i stopień korzystania z usług w rolnictwie. Celowe wydaje się zatem przeanalizowanie zmian jakie występowały w zakresie roli usług w rolnictwie w tych państwach, szczególnie w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, do których należy również Polska. Uwagi metodyczne Celem artykułu jest porównanie zakresu korzystania z usług w rolnictwie krajów Europy Środkowo-Wschodniej na tle UE-15 i UE-27 4. Analizie poddano udział wartości zakupu usług rolniczych 5, weterynaryjnych 6 i pośrednictwa finansowego (FISIM) 7 w całości nakładów materiałowo-pieniężnych ponoszonych na produkcję oraz wartość poszczególnych grup usług w przeliczeniu na jeden ha użytków rolnych (1 ha UR), na jednego pełnozatrudnionego (AWU) 8, na jedną dużą jednostkę przeliczeniową inwentarza (DJP) 9 i usługochłonność 10 produkcji rolniczej. Analiza obejmowała lata 2007-2012 11. W badaniach wykorzystano dane statystyczne pochodzące z Urzędu Statystycznego Wspólnot Europejskich Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa (RER) 12 oraz publikacje dotyczące przedmiotu analizy. Znaczenie usług w rolnictwie Przemiany społeczno-gospodarcze oraz zmieniające się uwarunkowania prowadzenia produkcji rolniczej w pierwszej kolejności wywołują potrzebę korzystania z usług, a w drugiej tworzą warunki do podejmowania działań mających na celu rozwinięcie, a następnie rozpowszechnienie działalności usługowej, także w sektorze rolnym 13. Największe znaczenie w strukturze zużycia pośredniego w badanych państwach miały usługi rolnicze, a następnie usługi weterynaryjne i usługi pośrednictwa finansowego (tab. 1). Kraje UE-10 charakteryzowały się zdecydowanie niższym udziałem usług w zużyciu pośrednim na tle UE-15 i UE-27. Największe różnice występowały w usługach 3 R. Jabłonka, K. Kapela, K. Piszczatowska, Zapotrzebowanie na usługi mechanizacyjne w gospodarstwach indywidualnych powiatu wysokomazowieckiego, Inżynieria Rolnicza Nr. 1(119), 2010. 4 W badaniach pominięto Chorwację, która do Unii Europejskiej przystąpiła 01.07.2013 roku. 5 Usługi rolnicze stanowi najem maszyn i wyposażenia z odpowiednią robocizną (Rozporządzenie Rady (WE) nr 138/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 grudnia 2003 r. dotyczące rachunków gospodarczych dla rolnictwa we Wspólnocie, Dz.U. L. 33 z 5 lutego 2004r, str. 1 ze zm., Luksemburg 2005). 6 Usługi weterynaryjne stanowią lekarstwa, które fakturowane są niezależnie od opłat weterynarza oraz koszty weterynaryjne, w skład których wchodzą lekarstwa podane bezpośrednio przez służbę weterynaryjną i ujęte łącznie z jego opłatą (Rozporządzenie Rady (WE) nr 138/2004 op. cit.). 7 FISIM - Financial Intermediation Services Indirectly Measured - usługi pośrednictwa finansowego mierzone pośrednio stanowią usługi finansowe, za które opłaty pobierane są w sposób pośredni, wynikający z różnic oprocentowania kredytów i depozytów, a nie w bezpośredni (np. jako prowizja). FISIM obliczany jest wyłącznie od pożyczek udzielonych i depozytów przyjętych przez pośredników finansowych (Notatka informacyjna Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie rewizji rachunków narodowych za lata 1995-2004 oraz produkt krajowy brutto w III kwartale 2005 r., GUS 2005). 8 AWU Annual Work Unit (roczna liczba jednostek pracy) według GUS jest to 2120 godzin pracy w ciągu roku (265 dni * 8 godzin). 9 DJP (LSU - Livestock Unit) duża jednostka przeliczeniowa inwentarza. 10 Mierzona wartością nakładów poszczególnych grup usług na 1000 euro wartości produkcji rolniczej. 11 Za pierwszy rok badania przyjęto rok 2007, czyli rok w którym w strukturach Unii Europejskiej było już 10 państw Europy Środkowo-Wschodniej. 12 Identyczny system wyliczania RER we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej umożliwia porównywanie wyników produkcyjno-ekonomicznych całego sektora rolnego. W Polsce RER sporządzane są, w oparciu o dane makroekonomiczne gromadzone na potrzeby rachunków narodowych, przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej-PIB przy współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym (J. Kalińska, T. Wrzaszcz, Metodologia sporządzania rachunków ekonomicznych dla rolnictwa w Polsce. [W:] Wyniki ekonomiczne polskiego rolnictwa w ujęciu europejskim i regionalnym. Raport Programu Wieloletniego Nr 43, IERiGŻ-PIB Warszawa, 2006). 13 M. Kołodziejczak, Znaczenie usług w rolnictwie polskim i niemieckim. Zeszyty Naukowe Problemy Rolnictwa Światowego Tom 10 (XXV), Zeszyt 2, SGGW Warszawa, 2010.
rolniczych oraz pośrednictwa finansowego, których udział w zużyciu pośrednim w krajach UE-10 był dwukrotnie Tabela 1. Udział usług rolniczych, weterynaryjnych i pośrednictwa finansowego w zużyciu pośrednim w latach 2007-2012 (%) Usługi rolnicze 2007 2012 2012/ 2007 Usługi weterynaryjne 2007 2012 2012/ 2007 finansowego 2007 a 2012 b 2012/ 2007 Razem udział usług 2007 2012 UE-27 7,95 7,68 96,6 2,81 2,66 94,6 1,54 1,79 116,2 12,30 12,13 98,6 UE-15 8,72 8,41 96,4 2,93 2,76 94,3 1,66 1,93 116,2 13,31 13,10 98,4 UE-10 4,25 3,98 93,6 2,20 2,09 95,1 0,92 1,04 112,5 7,37 7,11 96,4 Bułgaria 10,79 9,70 89,9 7,96 5,46 68,6 2,53 1,59 62,8 21,29 16,75 78,7 Czechy 2,69 3,18 118,3 3,78 3,14 82,9 0,97 0,85 87,0 7,44 7,16 96,2 Estonia 2,92 5,03 171,9 1,62 1,93 118,8 0,87 1,00 114,9 5,42 7,96 146,8 Litwa 2,17 3,44 159,0 1,10 1,48 134,9 1,24 1,37 110,5 4,50 6,29 139,7 Łotwa 3,55 3,65 102,9 2,01 1,53 76,2 1,90 1,81 95,5 7,46 6,99 93,8 Polska 3,58 3,33 93,2 0,76 0,70 91,3 1,12 1,20 106,5 5,46 5,23 95,7 Rumunia 2,55 1,61 63,0 2,51 3,47 138,3 1,01 1,32 130,2 6,07 6,39 105,4 Słowacja 5,56 5,36 96,4 2,68 2,40 89,5 0,36 0,53 148,1 8,60 8,29 96,4 Słowenia 2,70 2,39 88,6 3,82 3,39 88,7 0,16 0,23 138,1 6,69 6,01 89,9 Węgry 7,78 7,09 91,1 1,63 1,26 77,3 0,71 0,60 84,9 10,12 8,95 88,4 a Bułgaria 2009; b Węgry 2010. Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, dostęp: 12-08-2013. niższy. W analizowanych latach można również zauważyć, że średnio w badanych grupach państw, następowało zmniejszenie udziału usług rolniczych i weterynaryjnych w zużyciu pośrednim. Jedyny wzrost udziału usług w zużyciu pośrednim, we wszystkich grupach państw, nastąpił w zakresie usług pośrednictwa finansowego (12-16%). Istotne zwiększenie udziału usług rolniczych w zużyciu pośrednim wystąpiło w Estonii i na Litwie, odpowiednio o 72 i 59%, natomiast największe zmniejszenie w Rumunii o 37%. Tym samym Rumunia charakteryzowała się najmniejszym udziałem usług rolniczych w zużyciu pośrednim, wynoszącym zaledwie 1,6%. Jednocześnie w latach 2007-2012 Rumunia cechowała się największym zwiększeniem udziału usług weterynaryjnych w zużyciu pośrednim wynoszącym 38%, do poziomu 3,5% (najmniejszym udziałem usług weterynaryjnych cechowała się Polska, w której wynosił on zaledwie 0,7%). Równie duże zwiększenie udziału tych usług w zużyciu pośrednim wystąpiło na Litwie (35%). Największe natomiast zmniejszenie miało miejsce w Bułgarii (o 31%). Spośród badanych państw Bułgaria odznaczała się najwyższym udziałem wszystkich grup usług w zużyciu pośrednim, wynoszącym dla usług rolniczych 10%, weterynaryjnych 5,5%, pośrednictwa finansowego 1,6%. Pomimo istotnego zwiększenia udziału usług pośrednictwa finansowego w zużyciu pośrednim na Słowacji i w Słowenii, odpowiednio o 48 i 38%, nadal kraje te wyróżniały się najmniejszym ich udziałem na tle całej badanej grupy, wynoszącym odpowiednio: 0,53 i 0,23% (tab. 1). Decydujący wpływ na zwiększenie bądź zmniejszenie udziału poszczególnych grup usług w zużyciu pośrednim miał przede wszystkim wzrost bądź zmniejszenie wartości omawianych grup usług, gdyż w całym omawianym okresie we wszystkich państwach nastąpił wzrost wartości zużycia pośredniego w rolnictwie 14. W ostatnich latach, dzięki środkom finansowym przekazywanym z Unii Europejskiej w ramach WPR, zdecydowanie poprawiła się sytuacja w rolnictwie państw z regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Dotyczy to również majątku produkcyjnego, w szczególności maszyn i urządzeń. Mimo, że stan wyposażenia gospodarstw rolnych w ciągniki i kombajny jest pozornie zadowalający, to jednak nadal w rolnictwie tych państw, znajdują się jeszcze przestarzałe maszyny i urządzenia o niskiej wydajności 15. Jednym z czynników decydujących o zdolnościach konkurencyjnych rolnictwa jest stosowanie efektywnych technologii produkcji. Wynika stąd konieczność ciągłej modernizacji techniki rolniczej. Zakup maszyn i ciągników rolniczych wiąże zainwestowany w nie kapitał na wiele lat ich użytkowania, a konsekwencją nierozważnej inwestycji może być pogorszenie wyniku finansowego gospodarstwa. Powyższe wybrane uwarunkowania determinują potrzebę racjonalnego planowania inwestycji maszynowych, z uwzględnieniem odpowiedniej intensywności i form użytkowania maszyn 16 oraz zwracają uwagę na możliwość skorzystania z usługi, szczególnie przez te gospodarstwa, dla których zakup maszyny jest nieracjonalny ze 2012/ 2007 14 Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. 15 Por. J. Pawlak, Stan motoryzacji rolnictwa polskiego w świetle porównań międzynarodowych. Część I. Ciągniki rolnicze. Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3, 2010. 16 A. Muzalewski, Model optymalizacji wyboru pomiędzy zakupem maszyny a najmem usługi, Inżynieria Rolnicza nr 2, 2007.
względu na niski poziom wykorzystania wydajności maszyny. Zagadnienie to jest szczególnie istotne wobec relatywnej łatwości uzyskania dofinansowania zakupu nowej maszyny, która może skłaniać do podejmowania nie do końca racjonalnych decyzji. Zatem sytuację w tym zakresie można rozpatrywać dwojako: z jednej strony, zakup maszyny nie zawsze jest konieczny z punktu widzenia gospodarstwa i może łączyć się ze związaniem kapitału i kosztami utraconych w związku z tym korzyści. W takim wypadku bardziej racjonalne od zakupu maszyny jest skorzystanie z odpowiedniej usługi. Jednak, maszyna bardziej wydajna niż wynikałoby to z potrzeb gospodarstwa może być wykorzystywana także do świadczenia usług, a więc zainwestowane w jej zakup środki zwrócą się wcześniej, a sam zakup przyczyni się do rozwoju usług na rynku lokalnym. A więc dofinansowanie unijne może działać zarówno jako stymulanta, jak i destymulanta rozwoju usług rolniczych. Trudno jednak doszukiwać się w tym zakresie jednoznacznych tendencji. W analizowanych latach zdecydowanie najmniejsza wartość usług rolniczych przypadająca na 1 ha UR występowała w grupie państw Europy Środkowo-Wschodniej (których rolnictwo jest nadal w znacznej mierze oparte na małowydajnych i często przestarzałych, ale własnych maszynach), średnio od 3,9-4,3 razy mniejsza w stosunku do państw UE-15 oraz od 3,1-3,4 razy mniejsza w stosunku do całej Wspólnoty (UE-27) (tab. 2). Państwa, w których nastąpiło zmniejszenie wartości usług w przeliczeniu na 1 ha UR to Bułgaria, Rumunia, Węgry oraz (nieznacznie) Słowenia. Należy jednak zaznaczyć, że zmniejszenie to w dużej mierze wynikać może ze wzrostu powierzchni użytków rolnych w analizowanym okresie, szczególnie w Bułgarii i na Węgrzech. Tempo zwiększenia wartości usług rolniczych w tych dwóch państwach było zdecydowanie mniejsze niż tempo zwiększenia powierzchni użytków rolnych 17. W Rumunii i na Słowenii na tę sytuację wpływ miało przede wszystkim zmniejszenie wartości usług rolniczych. Największym zwiększeniem wartości usług rolniczych w przeliczeniu na 1 ha UR charakteryzowała się natomiast Estonia, w której pomimo zwiększenia powierzchni użytków rolnych, nastąpił bardzo wysoki wzrost wartości usług na 1 ha UR, który w dużym stopniu wpłynął na ostateczny poziom wartości wskaźnika. Równie duży wzrost (ponad dwukrotny) wystąpił na Litwie, a następnie rzędu 21-40% w Polsce, Czechach i na Łotwie. W przypadku wartości usług rolniczych w przeliczeniu na jednego pełnozatrudnionego największe, bo prawie trzykrotne, zwiększenie miało miejsce na Litwie oraz w Estonii i na Łotwie, odpowiednio 2,5 i 2 razy. Na zaistniałą sytuację na Litwie i Łotwie istotny wpływ miał zarówno wzrost wartości usług rolniczych, jak i zmniejszenie liczby pełnozatrudnionych (o 26-30%) 18. Nie tak dynamiczny, ale nadal zauważalny wzrost na poziomie 28-36% występował w Czechach, Bułgarii, na Słowacji i w Polsce (tab. 2). Tabela 2. Wartość usług rolniczych w latach 2007-2012 Usługi rolnicze (mln euro) Usługi rolnicze na 1 ha UR Usługi rolnicze na 1 AWU 2007 2012 2012/2007 2007 2012 2012/2007 2007 2012 2012/2007 UE-27 16 116 18 908 117,3 93,5 110,2 117,9 1 283,6 1 628,1 126,8 UE-15 14 669 17 335 118,2 117,9 140,7 119,4 2 535,9 3 233,6 127,5 UE-10 1 447 1 572 108,7 30,3 32,6 107,6 214,4 252,3 117,7 Bułgaria 225,3 265,9 118,0 73,9 59,4 80,4 311,7 417,6 134,0 Czechy 83,8 110,3 131,7 23,8 31,7 133,0 484,6 658,5 135,9 Estonia 11,5 27,1 236,0 12,7 28,8 227,4 389,9 958,9 245,9 Litwa 28,4 62,2 219,4 10,7 22,7 211,9 183,6 547,0 297,9 Łotwa 24,8 35,1 141,4 14,0 19,5 139,7 238,6 480,9 201,6 Polska 422,4 476,2 112,7 27,3 33,0 120,8 190,9 244,1 127,9 Rumunia 205,3 133,3 64,9 14,9 10,0 67,1 71,6 47,4 66,1 Słowacja 82,8 91,5 110,5 42,8 48,3 112,9 1 001,0 1 335,9 133,5 Słowenia 18,8 18,5 98,5 38,5 38,4 99,7 218,8 238,6 109,0 Węgry 343,6 352,4 102,6 81,3 75,2 92,5 1 085,0 1 164,3 107,3 Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. Akcesja krajów z regionu Europy Środkowo-Wschodniej do UE wymusiła na gospodarstwach w nowych państwach członkowskich konieczność wdrożenia nowych jakościowo procedur produkcji, zwłaszcza zwierzęcej, co nie jest możliwe bez korzystania z usług (np. w przypadku produkcji mleka, konieczne jest korzystanie z usług weterynaryjnych, usług w zakresie obsługi urządzeń do przechowywania i schładzania mleka i innych usług). Ze względu na to, że proces dostosowywania do standardów Unii Europejskiej w rolnictwie tych państw został zakończony dopiero w 2013 roku 19, można przypuszczać, że znaczenie usług weterynaryjnych będzie w nich nadal wzrastać, co 17 Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. 18 Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. 19 Reforma Wspólnej Polityki Rolnej z 2003 roku zasadniczo zmieniła sposób wsparcia rolnictwa w krajach Unii Europejskiej. Większość dotychczasowych płatności bezpośrednich została zastąpiona tzw. Płatnością Jednolitą (SPS), która jest oddzielona od struktury i wielkości produkcji. Wprowadzony został tzw. system cross-compliance, czyli wymogi wzajemnej zgodności, który uzależnia dopłaty bezpośrednie dla rolników od spełnienia wymogów dotyczących
znajdzie wyraz w zwiększaniu się wartości tych usług i ich udziału w ogólnej wartości usług w rolnictwie Wspólnoty 20. Średnio we wszystkich analizowanych państwach nastąpiło zwiększenie wartości usług weterynaryjnych ogółem oraz w przeliczeniu na 1 DJP i 1 AWU odpowiednio o 10-16%, 15-19% i 19-25% (tab. 3). Jednak biorąc pod uwagę średnie wartości w poszczególnych grupach państw okazuje się, że w państwach UE-10 były one znacznie niższe niż w państwach UE-15 i UE-27 (odpowiednio o 6,5-8 razy, 1,5 raza i 4-8 razy niższe). Prawie we wszystkich państwach z regionu Europy Środkowo-Wschodniej nastąpiło zwiększenie wartości usług weterynaryjnych na 1 DJP. Wyjątek stanowią Bułgaria i Węgry, w których w badanym okresie doszło do zmniejszenia wartości usług weterynaryjnych, odpowiednio o 2 i 15%. Na Węgrzech na tak znaczne zmniejszenie wartości tego wskaźnika wpływ miało obniżenie ogólnej wartości tych usług o 13% i jednoczesny wzrost o 3% liczby DJP 21. Istotne zwiększenie (ponad dwukrotne) wartości analizowanego wskaźnika wystąpiło na Litwie, nieznacznie mniejsze, ale również znaczące, na poziomie 58-67%, w rolnictwie estońskim i rumuńskim. W przypadku wartości usług weterynaryjnych przypadających na jednego pełnozatrudnionego, istotne zwiększenie wystąpiło na Litwie, a następnie w Estonii, na Łotwie i w Rumunii. Wpływ na taką sytuację miało przede wszystkim zwiększenie wartości usług oraz zmniejszenie liczby zatrudnionych w rolnictwie tych państw 22. Tabela 3. Wartość usług weterynaryjnych w latach 2007-2012 Usługi weterynaryjne (mln euro) Usługi weterynaryjne na 1 DJP Usługi weterynaryjne na 1 AWU 2007 2012 2012/2007 2007 2012 2012/2007 2007 2012 2012/2007 UE-27 5 689 6 541 115,0 42,4 49,3 116,3 453,2 563,2 124,3 UE-15 4 926 5 697 115,7 45,0 51,9 115,4 851,6 1 062,7 124,8 UE-10 750 828 110,4 30,2 36,0 119,3 111,1 132,8 119,5 Bułgaria 166,3 149,7 90,0 133,5 130,2 97,6 230,0 235,1 102,2 Czechy 118,1 109,0 92,3 57,5 63,3 110,0 682,7 650,3 95,3 Estonia 6,4 10,4 163,2 20,4 34,0 166,9 216,3 367,8 170,0 Litwa 14,4 26,8 186,2 13,9 29,7 213,2 93,1 235,2 252,8 Łotwa 14,0 14,7 104,8 28,7 31,0 107,7 134,9 201,5 149,3 Polska 89,9 99,3 110,5 8,1 9,6 118,4 40,6 50,9 125,4 Rumunia 202,1 287,8 142,4 33,4 52,9 158,0 70,5 102,3 145,0 Słowacja 40,0 41,0 102,6 534,9 613,5 114,7 483,2 598,6 123,9 Słowenia 26,7 26,3 98,7 481,8 507,4 105,3 310,3 339,0 109,3 Węgry 72,1 62,7 87,0 29,9 25,3 84,4 227,6 207,3 91,1 Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. Rolnictwo w pierwszym rzędzie jest sektorem samofinansującym się, a jeśli już zaczyna korzystać z zewnętrznych źródeł kapitału, to są to głównie kredyty bankowe. Niekiedy jako kredytodawcy długoterminowi pojawiają się instytucje ubezpieczeniowe, a bardzo rzadko leasingowe. Wreszcie w krajach słabo rozwiniętych często bardzo istotną rolę odgrywają nieformalni pożyczkodawcy 23. finansowego związane z powstawaniem kosztów dotyczą, w przypadku gospodarstw rolnych, głównie finansowania kapitałami obcymi nakładów inwestycyjnych lub działalności bieżącej oraz ubezpieczeń. W sytuacji, kiedy na skutek kryzysu maleje skłonność do inwestowania, konsekwencją może być zmniejszenie zainteresowania kapitałami obcymi, przy czym zjawisko to dotyczy również finansowania działalności bieżącej gospodarstw. W takiej sytuacji maleje również skłonność do korzystania z zasad dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska oraz wymogów podstawowych dotyczących ochrony środowiska naturalnego oraz identyfikacji i rejestracji zwierząt (obszar A), następnie zdrowia publicznego, zdrowia zwierząt i zdrowotności roślin (obszar B) oraz dobrostanu zwierząt (obszar C). W państwach UE-15 system crosscompliance wdrażany był stopniowo w latach 2005, 2006 i 2007, natomiast nowe państwa członkowskie wprowadzały system w trzech etapach: obszar A został wdrożony od 1 stycznia 2009 roku, obszar B od 2011 roku, a obszar C od 2013 roku (Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782/2003 z dnia 29 września 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, Dz.U. L. 270 z 21 października 2003r, ze zm., Luksemburg 2003, Wymogi wzajemnej zgodności, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, http://www.arimr.gov.pl, 2010, dostęp: 10-09-2013). 20 M. Kołodziejczak, Znaczenie usług w op. cit. 21 Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. 22 Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. 23 J. Kulawik, J. Ziółkowska, System finansowy rolnictwa a globalizacja finansowa, Program Wieloletni 2005-2009, nr 50, Warszawa 2006.
ubezpieczeń. Z drugiej strony, możliwość pozyskania dofinansowania inwestycji ze środków unijnych zwiększa skłonność do korzystania z usług pośrednictwa finansowego. Wydaje się, że właśnie to spowodowało, że we wszystkich analizowanych grupach państw doszło do zwiększenia wartości usług pośrednictwa finansowego ogółem oraz w przeliczeniu na 1 ha UR i na 1 AWU na poziomie odpowiednio: 30-42%, 29-44% i 41-54% (tab. 4). Największy wzrost wartości usług pośrednictwa finansowego, wynoszący 1,5-2 razy, zarówno na 1 ha UR oraz na 1 AWU wystąpił w Estonii, na Litwie, w Słowacji i na Słowenii, a w przeliczeniu tylko na 1 AWU również na Łotwie. Największy spadek jego wartości w przeliczeniu na 1 ha UR wystąpił w Bułgarii (o 44%) i na Węgrzech (o 14%), na co wpływ miało zarówno zmniejszenie wartości usług pośrednictwa finansowego oraz zwiększenie powierzchni użytków rolnych w rolnictwie tych państw 24. Bułgaria charakteryzowała się również zmniejszeniem wartości usług pośrednictwa finansowego w przeliczeniu na 1 AWU o 6,4%, na co decydujący wpływ miało zmniejszenie ogólnej wartości usług pośrednictwa finansowego (tab. 4). Tabela 4. Wartość usług pośrednictwa finansowego w latach 2007-2012 finansowego (mln euro) finansowego na 1 ha UR finansowego na 1 AWU 2007 a 2012 b 2012/2007 2007 a 2012 b 2012/2007 2007 a 2012 b 2012/2007 UE-27 3 131 4 417 141,1 18,2 25,7 141,8 249,3 380,4 152,5 UE-15 2 795 3 981 142,4 22,5 32,3 143,9 483,2 742,5 153,7 UE-10 315 411 130,5 6,6 8,5 129,3 46,7 66,0 141,3 Bułgaria 52,8 43,5 82,5 17,3 9,7 56,2 73,0 68,3 93,6 Czechy 30,3 29,4 96,8 8,6 8,4 97,8 175,3 175,2 99,9 Estonia 3,4 5,4 157,7 3,8 5,7 152,0 116,3 191,1 164,4 Litwa 16,3 24,8 152,6 6,1 9,0 147,3 105,2 218,0 207,1 Łotwa 13,3 17,4 131,3 7,5 9,7 129,6 127,7 238,9 187,1 Polska 132,6 170,8 128,9 8,6 11,8 138,0 59,9 87,6 146,1 Rumunia 81,5 109,3 134,0 5,9 8,2 138,5 28,5 38,8 136,5 Słowacja 5,3 9,0 169,8 2,7 4,7 173,5 64,1 131,4 205,1 Słowenia 1,1 1,8 153,5 2,3 3,6 155,5 13,3 22,5 170,0 Węgry 31,3 29,9 95,6 7,4 6,4 86,3 98,8 98,8 100,0 a Bułgaria 2009; b Węgry 2010. Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. Tabela 5. Usługochłonność produkcji rolniczej w latach 2007-2012 Usługi rolnicze Usługi weterynaryjne finansowego 2007 2012 2012/ 2007 2007 2012 2012/ 2007 2007 a 2012 b 2012/ 2007 UE-27 46,2 48,0 103,9 16,3 16,6 101,8 9,0 11,2 124,9 UE-15 49,8 52,1 104,6 16,7 17,1 102,4 9,5 12,0 126,1 UE-10 27,0 25,9 96,0 14,0 13,6 97,5 5,9 6,8 115,4 Bułgaria 74,2 64,4 86,8 54,7 36,2 66,2 17,4 10,5 60,6 Czechy 19,7 23,3 118,2 27,8 23,0 82,8 7,1 6,2 86,9 Estonia 17,7 32,9 185,4 9,8 12,6 128,2 5,3 6,6 123,9 Litwa 14,2 23,1 162,4 7,2 9,9 137,8 8,1 9,2 112,9 Łotwa 26,2 28,6 109,0 14,8 12,0 80,8 14,0 14,2 101,2 Polska 21,1 20,7 97,8 4,5 4,3 95,9 6,6 7,4 111,8 Rumunia 15,6 10,0 64,1 15,3 21,6 140,7 6,2 8,2 132,5 Słowacja 43,0 44,7 103,7 20,8 20,0 96,3 2,8 4,4 159,4 Słowenia 16,7 15,3 91,5 23,7 21,7 91,7 1,0 1,4 142,7 Węgry 52,9 47,6 90,1 11,1 8,5 76,4 4,8 4,0 84,0 a Bułgaria 2009; b Węgry 2010. 24 Rachunki Ekonomiczne dla op. cit.
Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla op. cit. Wskaźnik usługochłonności informuje o obciążeniu wartości produkcji rolniczej zakupem usług, które są niezbędne do prowadzenia działalności. Najwyższą usługochłonnością w zakresie wszystkich badanych grup usług charakteryzowały się państwa UE-15 oraz UE-27, a w ujęciu poszczególnych państw z grupy krajów Unii Europejskiej z regionu Europy Środkowo-Wschodniej Bułgaria, gdzie wartości w poszczególnych grupach usług przewyższały średnią dla UE-10 (tab. 5). Usługochłonność usług rolniczych w największym stopniu wzrastała w Estonii i na Litwie (62-85%), a następnie w Czechach, na Łotwie i w Słowacji. Wzrost usługochłonności w usługach weterynaryjnych wystąpił jedynie w trzech państwach, mianowicie w Estonii, na Litwie i w Rumunii i kształtował się na poziomie 28-41%, natomiast w Bułgarii, w Czechach i na Węgrzech doszło do zmniejszenia usługochłonności w usługach pośrednictwa finansowego. Średnio w UE-10, aby w 2012 roku wytworzyć produkcję rolniczą o wartości 1000 euro potrzebny był zakup usług rolniczych o wartości 25,9 euro, usług weterynaryjnych 13,6 euro oraz 6,8 euro usług pośrednictwa finansowego. Podsumowanie W artykule podjęto próbę porównania zakresu korzystania z usług w rolnictwie krajów Europy Środkowo- Wschodniej na tle UE-15 i UE-27. Analizie poddano udział wartości zakupu usług rolniczych, weterynaryjnych i pośrednictwa finansowego (FISIM) w całości nakładów materiałowo-pieniężnych ponoszonych na produkcję oraz na wartości poszczególnych grup usług w przeliczeniu na jeden ha użytków rolnych (1 ha UR), na jednego pełnozatrudnionego (AWU), na 1 dużą jednostkę przeliczeniową inwentarza (DJP). Podjęto również zagadnienie usługochłonności produkcji rolniczej. Przeprowadzone badania wykazały, że zagregowany udział badanych usług w zużyciu pośrednim zwiększył się jedynie w Estonii, na Litwie i w Rumunii. Jednocześnie wartość poszczególnych rodzajów usług ulegała wahaniom w poszczególnych badanych państwach. Ogólna zagregowana wartość usług ulegała w badanym okresie zwiększeniu, co świadczy o potencjale tego sektora gospodarki oraz o rosnącym zapotrzebowaniu na usługi. Oczywistym jest jednak, że zjawisko to nie występowało we wszystkich badanych krajach i nie wszędzie dotyczyło każdego rodzaju usług. W przeliczeniu na 1ha UR wartość usług rolniczych zmniejszyła się w Bułgarii, Rumunii, Słowenii i na Węgrzech, a w przypadku usług pośrednictwa finansowego wartość ta uległa zmniejszeniu w Bułgarii, w Czechach i na Węgrzech. W przeliczeniu na 1 pełnozatrudnionego w przypadku usług rolniczych zmniejszenie wartości nastąpiło tylko w Rumunii. W zakresie usług weterynaryjnych zmniejszenie odnotowano w Czechach i na Węgrzech, a w przypadku usług pośrednictwa finansowego spadek wystąpił jedynie w Bułgarii. W przeliczeniu na 1 DJP odnotowano zmniejszenie wartości usług weterynaryjnych w Bułgarii i na Węgrzech. Usługochłonność produkcji rolniczej w przeliczeniu na 1000 euro produkcji rolniczej zmniejszyła się w Bułgarii i na Węgrzech we wszystkich trzech badanych grupach usług. W Polsce i na Słowenii zmalała usługochłonność w zakresie usług rolniczych i weterynaryjnych. W Rumunii odnotowano spadek usługochłonności w zakresie usług rolniczych, w Czechach w zakresie usług weterynaryjnych i pośrednictwa finansowego, na Łotwie i na Słowacji tylko w zakresie usług weterynaryjnych. Analiza przyczyn występujących zmian jest trudna, ponieważ mają one często charakter jakościowy. Proces integracji z UE i dostosowywania rolnictwa przyjętych krajów do norm i wymogów unijnych implikuje konieczność ponoszenia kosztów związanych z usługami ułatwiającymi takie dostosowanie. Równocześnie jednak, słabsze ekonomicznie gospodarstwa mogą nie posiadać środków wystarczających do przeprowadzenia koniecznych modernizacji. Ponieważ nakłady są niezbędne, rolnicy poszukują źródeł ich finansowania, korzystając z programów pomocowych UE i kredytów bankowych. Dostosowując się do obowiązujących norm korzystają z usług weterynaryjnych i finansowych, a ze względu na brak odpowiedniego potencjału ekonomicznego, często rezygnują z modernizacji posiadanego parku maszynowego. Otwiera to rynek dla usług rolniczych, w tym głównie mechanizacyjnych. Narzucane prawem unijnym normy działają jednak nie tylko stymulująco, ale mogą prowadzić do likwidacji wielu upraw i gałęzi produkcji rolniczej oraz zachęcać do wygaszania produkcji rolniczej. Wzajemne oddziaływanie wymienionych czynników, dodatkowo uwarunkowane sytuacją gospodarczą i polityczną oraz sytuacją na rynkach lokalnych, zachęca lub zniechęca rolników do korzystania z usług. Literatura Jabłonka R., Kapela K., Piszczatowska K., Zapotrzebowanie na usługi mechanizacyjne w gospodarstwach indywidualnych powiatu wysokomazowieckiego, Inżynieria Rolnicza Nr. 1(119), 2010. Kalińska J., Wrzaszcz T., Metodologia sporządzania rachunków ekonomicznych dla rolnictwa w Polsce. [W:] Wyniki ekonomiczne polskiego rolnictwa w ujęciu europejskim i regionalnym. Raport Programu Wieloletniego Nr 43, IERiGŻ- PIB Warszawa, 2006. Kołodziejczak M., Znaczenie usług w rolnictwie polskim i niemieckim. Zeszyty Naukowe Problemy Rolnictwa Światowego Tom 10 (XXV), Zeszyt 2, SGGW Warszawa, 2010. Kulawik J., Ziółkowska J., System finansowy rolnictwa a globalizacja finansowa, Program Wieloletni 2005-2009, nr 50, Warszawa 2006. Muzalewski A., Model optymalizacji wyboru pomiędzy zakupem maszyny a najmem usługi, Inżynieria Rolnicza nr 2, 2007.
Notatka informacyjna Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie rewizji rachunków narodowych za lata 1995-2004 oraz produkt krajowy brutto w III kwartale 2005 r., GUS 2005. Pawlak J., Stan motoryzacji rolnictwa polskiego w świetle porównań międzynarodowych. Część I. Ciągniki rolnicze. Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3, 2010. Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, dostęp: 12-08-2013. Rozporządzenie Rady (WE) nr 138/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 grudnia 2003 r. dotyczące rachunków gospodarczych dla rolnictwa we Wspólnocie (Dz.U. L. 33 z 5 lutego 2004r, ze zm.), Luksemburg 2005. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Dz.U. L 277 z 21.10.2005, Luksemburg 2005. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782/2003 z dnia 29 września 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników (Dz.U. L. 270 z 21 października 2003r, ze zm.), Luksemburg 2003. Wymogi wzajemnej zgodności, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, http://www.arimr.gov.pl, dostęp: 10-09-2013.