PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Pedagogika 2016, t. XXV, s. 547 556 http://dx.doi.org/10.16926/p.2016.25.40 Karol MOTYL Transakcyjne pozycje życiowe uczniów i studentów próba charakterystyki z wykorzystaniem teorii analizy transakcyjnej Słowa kluczowe: analiza transakcyjna, pozycje życiowe, teoria rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona, szkoła średnia, uniwersytet. Celem artykułu jest charakterystyka transakcyjnych pozycji życiowych studentów pedagogiki pierwszego stopnia z dwóch ośrodków akademickich w Polsce: Częstochowy i Poznania, oraz zestawienie ich z transakcyjnymi pozycjami życiowymi uczniów jednego z liceów ogólnokształcących w województwie łódzkim. Aby to osiągnąć, wykorzystuję założenia teorii analizy transakcyjnej. Aby móc dokonać interpretacji wyników, najpierw skupię się na teorii naukowej, na fundamencie której osadzone są badania. Podstawowe założenia analizy transakcyjnej zostały nakreślone przez Erica Berne a, który oparł tę teorię naukową na czterech składnikach (z których każdy następny opiera się na poprzednich). Są to 1 : 1) analiza strukturalna, 2) analiza transakcji, 3) analiza strukturalizacji czasu, 4) analiza skryptu. Z punktu widzenia problematyki tekstu, charakterystykę podstaw teoretycznych badań ograniczę tylko do jednego z aspektów teorii skryptu, czyli do przyjmowania przez jednostkę jednej z czterech pozycji życiowych. E. Berne wyraził pogląd, że małe dziecko, na początku procesu tworzenia skryptu, posiada już pewne przekonania na temat siebie i innych. Przekonania te 1 I. Stewart, Developing Transactional Analysis Counselling, London Thousand Oaks New Delhi 1996, s. 4.
548 Karol MOTYL (mogące się zmienić bądź pozostać z dzieckiem przez resztę życia) można określić w prosty sposób w czterech punktach: 1) jestem OK, 2) nie jestem OK, 3) jesteś OK, 4) nie jesteś OK. Umieszczając je we wszystkich możliwych (logicznych) kombinacjach, otrzymamy cztery postawy wobec siebie i innych 2 : 1) Ja jestem OK Ty jesteś OK, 2) Ja nie jestem OK Ty jesteś OK, 3) Ja jestem OK Ty nie jesteś OK, 4) Ja nie jestem OK Ty nie jesteś OK. Innymi słowy, E. Berne sugeruje, że skrypt opiera się na jednej z czterech powyższych pozycji 3. Według Thomasa Anthony ego Harrisa już na początku życia dziecko przybiera postawę Ja nie jestem OK Ty jesteś OK, ponieważ inni się nim opiekują, pielęgnują je, zapewniają zaspokojenie wszystkich najważniejszych potrzeb (łącznie z potrzebą bezpieczeństwa), a więc są OK. Natomiast samo dziecko będące niejako w fazie anomii samo nie jest w stanie poradzić sobie w otaczającej rzeczywistości, wiec nie jest OK 4. Można zatem wywnioskować, że pozycja życiowa kształtuje się na podstawie docierających od innych ludzi różnorodnych bodźców. Może to być kontakt fizyczny, np. dotyk (podanie ręki na powitanie, poklepanie po ramieniu w celu pocieszenia). Może on również przybierać charakter symboliczny, wyrażony słowem, gestem, spojrzeniem lub innym działaniem. Takie rzeczywiste bądź symboliczne działania, dające człowiekowi pewność, że jest dostrzegany przez innych, określa się pojęciem strouków 5. Termin ten (nazywany także głaskiem) oznacza elementarny przejaw dostrzeżenia czy zauważenia drugiego człowieka i może mieć charakter pozytywny lub negatywny, a także warunkowy lub bezwarunkowy. Inaczej mówiąc, strouk to jednostka interpersonalnego rozpoznania i forma wsparcia, jakiego człowiek udziela innym i jakie on sam od innych otrzymuje. Jest aktem uznania obecności i bycia zauważonym przez innych ludzi 6. Otrzymywane jakichkolwiek znaków rozpoznania, nawet negatywnych, jest zawsze lepsze niż ich zupełny brak. Dzieje się tak, gdyż nawet powiedzenie komuś Nie lubię cię jest formą dostrzeżenia tejże osoby, natomiast jeśli nie wysyłamy żadnych strouków i traktujemy kogoś tak, jakby nie istniał, wywołujemy 2 3 4 5 6 I. Stewart, V. Joines, Transactional Analysis Today. A New Introduction to Transactional Analysis, Lifespace Publishing, Nottingham-Chapel Hill 2003, s. 117 118. E. Berne, Transactional Analisys in Psychotherapy. A systematic Individual and Social Psychiatry, London 2001, s. 116 127; I. Stewart, dz. cyt., s. 8. T. Harris, Ja jestem OK ty jesteś OK. Praktyczny przewodnik po analizie transakcyjnej, Poznań 2009, s. 65 72. M. James, D. Jongeward, Narodzić się, by wygrać. Analiza transakcyjna na co dzień, Poznań 1994, s. 72 86. J. Jagieła, Słownik analizy transakcyjnej, Częstochowa 2012.
Transakcyjne pozycje życiowe 549 w nim o wiele gorsze emocje. Przy dostatecznie długim trwaniu takiego zamierzonego niedostrzegania drugiego człowieka może on doznać różnych dolegliwości psychicznych i fizycznych 7. W zależności od otrzymywanych we wczesnym dzieciństwie znaków rozpoznania (strouków), kształtują się pod ich wpływem odpowiednie pozycje życiowe, czyli głęboko zakorzenione przekonania o wartości samego siebie i innych 8. Niekiedy określa się je mianem pozycji podstawowych bądź egzystencjalnych. Stanowią one o postrzeganiu siebie i innych osób, lecz oznacza to więcej niż opinię na temat zachowania. Z chwilą, gdy dziecko przyjmuje jedną z pozycji życiowych, jest prawdopodobne, że to na niej będzie budować całą resztę swojego skryptu 9. Skoro omawiane pozycje różnicują to, jaki reprezentujemy pogląd na życie, jak postrzegamy siebie i innych, a co za tym idzie, jak toczy się nasze życie, należy dokonać ich charakterystyki 10. Pozycja Ja jestem OK Ty jesteś OK to mocna i zdrowa postawa Wygrywającego 11, odzwierciedlająca zarówno akceptację siebie, wysoką samoocenę, wiarę we własne możliwości, jak i szacunek, sympatię i zaufanie do drugiego człowieka. Jest uznawana za jedyną zdrową pozycję, ponieważ pozwala ona konstruktywnie i asertywnie rozwiązywać problemy oraz budować satysfakcjonujące bliskie relacje z ludźmi 12. Jest to najlepsza pozycja, jaką można przyjąć w codziennym życiu, a której człowiek uczy się w najwcześniejszym okresie życia 13. Nacechowana jest bezwarunkową akceptacją innych, co jest fundamentem do autonomii oraz tworzenia związków, które są zrównoważone i satysfakcjonujące. Jednakże postawa ta nie oznacza, że należy tolerować wszystko, co robią inni ludzie, lecz bezwarunkowo zaakceptować wartość swoją i innych 14. Pozycja Ja nie jestem OK Ty jesteś OK jest postawą bezradnej depresyjnej osoby 15 i oznacza niską samoocenę, wyższe wartościowanie innych niż siebie, gotowość do podporządkowania się i uległości, reagowania bardziej na cudze niż własne potrzeby 16. Osoby takie nieustannie szukają u innych potwierdzenia 7 R. Rogoll, Aby być sobą. Wprowadzenie do analizy transakcyjnej, Warszawa 1989, s. 45. 8 I. Stewart, dz. cyt., s. 8. 9 I. Stewart, V. Joines, dz. cyt., s. 117 118. 10 T. Tilney, Dictionary of Transactional Analysis, London 2001, s. 68. 11 R. Rogoll, dz. cyt., s. 48; Wygrywający skrypt samodzielnego i autonomicznego człowieka, który nie potrzebuje w zasadzie zachęty i specjalnych działań wspierających jego zachowanie. Można go opisać jako osobę, która wypełnia swój kontrakt ze światem i samym sobą. Ktoś taki decyduje się czegoś dokonać, mówi, że zobowiązał się to zrobić, i osiąga zamierzony cel. Wygrywający wyznacza sobie samodzielnie cel, wykorzystując efekty programowania rodzicielskiego (por. E. Berne, Dzień dobry i co dalej?, Poznań 2008). 12 D. Pankowska, Nauczyciel w perspektywie analizy transakcyjnej, Lublin 2001, s. 65. 13 E. Berne, Dzień dobry, s. 110. 14 T. Tilney, dz. cyt., s. 68. 15 R. Rogoll, dz. cyt., s. 48 49. 16 D. Pankowska, Nauczyciel w perspektywie analizy transakcyjnej, Lublin 2001, s. 65.
550 Karol MOTYL swojej wartości oraz akceptacji 17. Najogólniej oznacza skłonność do samoponiżania i można ją określić hasłami Gdyby tylko i Powinienem był 18. Pozycja Ja jestem OK Ty nie jesteś OK to postawa zaburzona 19, która polega na poczuciu wyższości wobec drugiego człowieka, deprecjonowaniu jego wartości, przyznawaniu sobie prawa do instrumentalnego traktowania i wykorzystywania innych dla własnych korzyści czy przyzwoleniu na dominację i agresję 20. Osoba taka jest krytyczna i nieufna w stosunku do innych, ale daje sobie prawo do wglądu w to, co robią. Jest to postawa charakterystyczna dla zaburzeń paranoidalnych, choć wielu ludzi czasem przejawia tę postawę 21. Pozycja Ja nie jestem OK Ty nie jesteś OK to katastroficzna postawa absolutnego Przegrywającego 22 i jest uznawana za pozycję udaremniającą. Człowiek przyjmujący tę postawę jest skłonny zarówno do destrukcji, jak i autodestrukcji, nie widzi pozytywnych stron ani w sobie, ani w innych ludziach, a życie wydaje mu się bezsensowne i bezwartościowe 23. Jest to pozycja, która czasem jest podstawą poważnych zaburzeń psychicznych, choć pojawia się także czasem u relatywnie zdrowych ludzi 24. Pierwsza z prezentowanych pozycji życiowych (Ja jestem OK Ty jesteś OK) oparta jest na myśleniu, wierze i działaniu. W przeciwieństwie do trzech kolejnych postaw, które stawiają pytanie dlaczego?, pierwsza formułuje pytanie dlaczego nie? 25. Skoro ta postawa jest jedyną zdrową i mocną postawą, pojawia sie tutaj pojęcie OKness, czyli stanu bycia w pozycji Ja jestem OK Ty jesteś OK 26. Idea OK-ności ma fundamentalne znaczenie dla analizy transakcyjnej i można ją opisać jako sposób patrzenia na świat przez różne okna (każda pozycja życiowa to inne okno na świat) 27. Graficzną interpretacją tej idei jest 17 T. Tilney, dz. cyt., s. 68. 18 E. Berne, Dzień dobry, s. 111. 19 R. Rogoll, dz. cyt., s. 48 49. 20 D. Pankowska, dz. cyt., s. 65 66. 21 T. Tilney, dz. cyt., s. 68. 22 R. Rogoll, dz. cyt., s. 48 49; Przegrywający skrypt człowieka, który nie potrafi siebie właściwie oceniać. Jego Dorosły jest niedostatecznie wykształcony lub skontaminowany przez Rodzica lub Dziecko (Rodzic wyznacza mało realne i często bezsensowne cele; Dziecko musi być posłuszne Rodzicowi), a dominujący Rodzic Kontrolujący wymusza posłuszeństwo na Dziecku Przystosowanym (co wywołuje w Dziecku uczucia lęku i obawy przed niewykonaniem zadania lub poczucie mniejszej wartości, depresję, złość czy nienawiść). Przegrywający często mają nieprawidłowe oceny. Nie potrafią samodzielnie podejmować decyzji życiowych. Natomiast niekiedy w tłumie czują się pewnie, toteż mogą sprawiać wrażenie silnych (por. E. Berne, Dzień dobry ). 23 D. Pankowska, dz. cyt., s. 65 66. 24 T. Tilney, dz. cyt., s. 68. 25 T. Harris, dz. cyt., s. 84 85. 26 T. Tilney, dz. cyt., s. 82. 27 G. Barrow, T. Newton, Walking the Talk. How transactional analysis is improving behaviour and raising self-esteem, London 2004, s. 3.
Transakcyjne pozycje życiowe 551 opracowany przez Franklina Ernsta OK Corral, czyli sposób prezentacji czterech pozycji życiowych (każdej odpowiada jedna z ćwiartek). Człowiek odwiedza wszystkie ćwiartki (patrzy na siebie i innych przez wszystkie okna), ale każdy ma swoją uprzywilejowaną pozycję życiową, w której spędza większość swojego czasu (okno, przez które patrzy na siebie i otaczających ludzi zdecydowanie najdłużej) 28. Każdej ćwiartce (każdemu oknu) przypisany jest inny rodzaj interakcji społecznych (operacji) 29. Ty jesteś OK Operacje: Uciec Operacje: Działać Ja nie jestem OK Pozycja życiowa: Ja nie jestem OK Ty jesteś OK Operacje: Tkwić Pozycja życiowa: Ja jestem OK Ty jesteś OK Operacje: Pozbyć się Ja jestem OK Pozycja życiowa: Ja nie jestem OK Ty nie jesteś OK Pozycja życiowa: Ja jestem OK Ty nie jesteś OK Ty nie jesteś OK Ryc. 1. OK Corral: Siatka tego, co się dzieje (opracowanie własne za: T. Tilney, dz. cyt., s. 81) Ja to było napisane powyżej, człowiek w ciągu relatywnie krótkiego czasu (dzień, tydzień, miesiąc) odwiedza wszystkie ćwiartki (przyjmuje wszystkie pozycje życiowe), jednak jest jedna, która będzie dla niego charakterystyczna, w której będzie spędzał najwięcej swojego życia. W celu zdiagnozowania takiej dominującej pozycji życiowej pomocny jest corralogram wykres, który wskazuje czas spędzony w każdej z czterech pozycji życiowych w ciągu danego okresu (zazwyczaj dnia). Obszar objęty w każdej ćwiartce wskazuje część czasu spędzonego w tej pozycji 30. Przykładowy wykres tego typu znajduje się poniżej: 28 T. Tilney, dz. cyt., s. 81 82. 29 D. Pankowska, dz. cyt., s. 66. 30 T. Tilney, dz. cyt., s. 20.
552 Karol MOTYL Ja nie jestem OK Ty jesteś OK Ja jestem OK Ty jesteś OK Ja nie jestem OK Ty nie jesteś OK Ja jestem OK Ty nie jesteś OK Ryc. 2. Corralogram. Powierzchnia zarysowana w każdej ćwiartce wskazuje część dnia spędzonego w danej pozycji życiowej (opracowanie własne za: T. Tilney, dz. cyt., s. 20) Po krótkim opisie transakcyjnych pozycji życiowych chciałbym przejść do charakterystyki grupy badanych i procedury badawczej. W badaniach udział wzięło 346 osób, w tym 107 studentów Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, 147 studentów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz 92 uczniów liceum ogólnokształcącego w małym mieście. Struktura płci przedstawia się następująco: w badaniu udział wzięło 75 mężczyzn i 271 kobiet. Badania prowadzone były od stycznia do marca 2016 roku za pośrednictwem Internetu narzędzie badawcze w formie zmodyfikowanej Skali Postaw Transakcyjnych 31 umieszczono na platformie on-line, a link do niej rozsyłany był uczniom i studentom. W badaniu wykorzystano dane z metryki (płeć, szkoła/uczelnia, klasa/rok, kierunek studiów) oraz dane uzyskane za pomocą zmodyfikowanej wersji Skali Postaw Transakcyjnych (autorem skali będącej podstawą do modyfikacji jest Grzegorz Rak) 32. Zmodyfikowane narzędzie składa się z 24 stwierdzeń umieszczonych na 5-stopniowej skali Likerta. Na pozycje kwestionariusza składają się cztery podskale: Ja jestem OK Ty jesteś OK, Ja nie jestem OK TY jesteś OK, Ja jestem OK Ty nie jesteś OK, Ja nie jestem OK Ty nie jesteś OK. Rzetelność mierzona metodą Alfa Cronbacha dla każdej podskali wyniosła odpowiednio: 0,75; 0,81; 0,71; 0,75, co przy założeniu, że narzędzie jest rzetelne, jeśli α > 0,7, dopuszcza możliwość wykorzystania kwestionariusza do badań naukowych. Analiza wyników badań dotyczących pozycji życiowych w trzech różnych ośrodkach (Poznań, Częstochowa, małe miasto w województwie łódzkim) wy- 31 J. Jagieła, Analiza Transakcyjna w teorii i praktyce pedagogicznej, Częstochowa 1997, s. 195 196. 32 Tamże, s. 195 196.
Transakcyjne pozycje życiowe 553 kazała, że licealiści w porównaniu z innymi grupami wykazują się w znacznie mniejszym stopniu przejawianiem postawy Ja jestem OK Ty jesteś OK oraz Ja nie jestem OK Ty nie jesteś OK. Natomiast, co ciekawe, nie zauważa się znacznych różnic w pozycjach życiowych studentów UAM i AJD, a uwagę może kierować relatywnie wyższy wynik w pozycji Ja jestem nie OK Ty jesteś OK u studentów UAM niż u studentów AJD. Szczegółowe dane przedstawia tabela 1. Tabela 1. Średnie arytmetyczne przejawianych postaw transakcyjnych w badanych grupach i ogółem LO AJD UAM Ogółem Ja+ Ty+ 0,35 0,79 0,72 0,62 Ja Ty+ 0,10 0,17 0,02 0,02 Ja+ Ty 0,16 0,10 0,06 0,00 Ja Ty 0,12 0,48 0,54 0,38 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań. W przypadku analizy pozycji życiowych w oparciu o płeć respondentów zauważalna jest tendencja do przejawiania w większym stopniu postawy Ja jestem OK Ty nie jesteś OK we wszystkich badanych grupach mężczyzn (wskaźnik w tym przypadku jest zawsze dodatni). Natomiast u wszystkich badanych grup kobiet postawa Ja jestem OK Ty nie jesteś OK jest znacznie niższa (średnia arytmetyczna wskaźników tej postawy jest ujemna dla każdej grupy). Stąd można ostrożnie stwierdzić, że kobiety częściej przybierają postawę nie jestem OK, kiedy inni ludzie są dla nich OK. Potwierdza to także analiza postawy Ja nie jestem OK Ty jesteś OK, którą w badaniach znacznie częściej przyjmują kobiety w stosunku do mężczyzn. Wyniki szczegółowe średnich arytmetycznych dla obu opisywanych grup zawiera tabela 2. Tabela 2. Średnie arytmetyczne przejawianych postaw transakcyjnych przez kobiety i mężczyzn w badanych grupach i ogółem LO AJD UAM Ogółem kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Ja+ Ty+ 0,41 0,32 0,79 0,77 0,72 0,68 0,64 0,59 Ja Ty+ 0,24 0,02 0,16 0,22 0,02 0,06 0,03 0,05 Ja+ Ty 0,13 0,31 0,12 0,08 0,08 0,46 0,11 0,28 Ja Ty 0,04 0,17 0,51 0,18 0,56 0,12 0,37 0,08 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań. W przypadku trzeciej analizy pozycji życiowych w oparciu o status respondentów (student lub uczeń) oprócz już opisanej słabszej postawy Ja jestem OK Ty jesteś OK oraz mocniejszej Ja nie jestem OK Ty nie jesteś OK
554 Karol MOTYL u uczniów zauważalny jest także wyższy wskaźnik występowania dwóch pozostałych postaw transakcyjnych. Innymi słowy, uczniowie dość znacznie różnią się od studentów w kwestii przyjmowanej postawy życiowej. Szczegółowe dane przedstawia poniższa tabela: Tabela 3. Średnie arytmetyczne przejawianych postaw transakcyjnych przez uczniów i studentów i ogółem Uczeń Student Ogółem Ja+ Ty+ 0,4 0,8 0,6 Ja Ty+ 0,1 0,1 0,0 Ja+ Ty 0,2 0,1 0,0 Ja Ty 0,1 0,5 0,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań. Podczas analizy wyników badań zaobserwowano trzy główne tendencje: 1. Studenci UAM w większym stopniu przejawiają postawy destrukcyjne, głównie Ja Ty+, niż studenci AJD. 2. Licealiści charakteryzują się znacznie silniejszymi postawami destrukcyjnymi i znacznie słabszą postawą Ja+ Ty+ niż studenci. 3. Kobiety we wszystkich grupach wykazują znacznie słabszą postawę Ja+ Ty w stosunku do badanych mężczyzn. Wyjaśnienie pierwszej wskazanej tendencji może wiązać się z wielkością badanego ośrodka akademickiego. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza to duża uczelnia, jej jednostki mają swoją siedzibę w wielu miejscach miasta (są niejako rozsiane po Poznaniu), wielkość uczelni zwiększa anonimowość wśród studiujących osób, co może wywoływać uczucie bezradności oraz stwarzać większą potrzebę liczenia na pomoc innych. Opisana większa anomia studentów UAM może być powodem występowania pozycji Ja nie jestem OK Ty jesteś OK, ponieważ u studentów, którzy nie działają samodzielnie, może dominować postawa Ja nie jestem OK (ponieważ nie umiem sobie poradzić), i kiedy muszą liczyć na pomoc innych ludzi, wykształcić się może przekonanie Ty jesteś OK (bo mi pomagasz). Przypominam, że badania dotyczą studentów pierwszego roku, czyli również nowicjuszy, którzy stawiają pierwsze kroki w akademickiej rzeczywistości. Druga tendencja może mieć charakter rozwojowy. Zdaniem Erika Eriksona, okres adolescencji należy do najtrudniejszych etapów w całym życiu człowieka. Adolescent, wedle teorii rozwoju psychospołecznego, jest wtedy w piątej fazie. Kryzys, do jakiego wówczas dochodzi, przewyższa wszystkie inne związane z rozwojem w ciągu życia, a zadanie egzystencjalne często okazuje się ponad jego siły. Człowiekowi w tym wieku brak podstawowej ufności do świata. Adolescent przepełniony wstydem i niepewnością lęka się wyrażania własnej woli, czuje się winny, boi się kolejnych porażek, nie ma odwagi stawić czoła samo-
Transakcyjne pozycje życiowe 555 dzielnie wybranym przez siebie celom. Zadania rozwojowe nie muszą być przez niego w ogóle podjęte, dopóki wcześniej nie przepracuje on od nowa wielu kryzysów z przeszłości. Innym niebezpieczeństwem zagrażającym młodemu człowiekowi w okresie moratorium, które jest etapem pomiędzy byciem dzieckiem a byciem dorosłym, jest wytworzenie się tzw. negatywnej tożsamości (poczucie posiadania wielu potencjalnie złych lub bezwartościowych cech). Najbardziej rozpowszechnionym sposobem radzenia sobie ze swoją negatywną tożsamością jest projekcja tych złych cech na innych i może ona być przyczyną wielu patologicznych zjawisk 33. Ten brak zaufania do pluralistycznego świata (w którym trudno się odnaleźć) i nieufność w swoje możliwości, brak poczucia koherencji, liminalność, brak zawodu (brak wykształcenia), oczekiwanie na egzamin dojrzałości, wybór studiów mogą być związane z silniej przejawianymi postawami destrukcyjnymi i znacznie słabszą postawą Ja+ Ty+. Trzecia tendencja może mieć charakter społeczno-kulturowy, wynikać z faktu, że społeczeństwo patriarchalne dewaloryzuje kobiety. W badaniach Joanny Góźdź i Ewy Wysockiej, których przedmiotem były transakcyjne pozycje życiowe młodzieży licealnej, dostrzeżono tę samą prawidłowość kobiety wykazały istotnie niższy poziom pozytywnej postawy wobec siebie, co może wskazywać kulturową determinację samooceny, związaną z waloryzacją płci 34. Podsumowując, przedstawione analizy pochodzą z badań, które zrealizowane zostały niedawno, toteż w niniejszym artykule zaprezentowano tylko wstępne wyniki. W tekście nie przedstawiono wniosków statystycznie potwierdzonych, a jedynie pewne zauważone prawidłowości i tendencje. Z tego wynika, że trzeba sprawdzić kierunki poczynionych interpretacji, wykazać związki statystyczne i przeanalizować uzasadnienia wyników badań. Dlatego należy wskazać na potrzebę dalszych badań tego zjawiska. Bibliografia Barrow G., Newton T., Walking the Talk. How transactional analysis is improving behaviour and raising self-esteem, London 2004. Berne E., Dzień dobry i co dalej?, Poznań 2008. Berne E., Transactional Analisys in Psychotherapy. A systematic Individual and Social Psychiatry, London 2001. Erikson E., Dopełniony cykl życia, Poznań 2002. 33 E. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 1997, s. 272 278; tegoż, Tożsamość a cykl życia, Poznań 2004, s. 84 90; tegoż, Dopełniony cykl życia, Poznań 2002, s. 90 97; L. Witkowski, Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji E. Eriksona, Toruń 2000, s. 138 141. 34 J. Góźdź, E. Wysocka, Postawy życiowe młodzieży licealnej i ich wybrane społeczno- -demograficzne korelaty, Edukacyjna Analiza Transakcyjna 2013, nr 2, s. 76 77.
556 Karol MOTYL Erikson E., Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 1997. Erikson E., Tożsamość a cykl życia, Poznań 2004. Góźdź J., Wysocka E., Postawy życiowe młodzieży licealnej i ich wybrane społeczno-demograficzne korelaty, Edukacyjna Analiza Transakcyjna 2013, nr 2. Harris T., Ja jestem OK ty jesteś OK. Praktyczny przewodnik po analizie transakcyjnej, Poznań 2009. Jagieła J., Analiza Transakcyjna w teorii i praktyce pedagogicznej, Częstochowa 1997. Jagieła J., Słownik analizy transakcyjnej, Częstochowa 2012. James M., Jongeward D., Narodzić się, by wygrać. Analiza transakcyjna na co dzień, Poznań 1994. Pankowska D., Nauczyciel w perspektywie analizy transakcyjnej, Lublin 2001. Rogoll R., Aby być sobą. Wprowadzenie do analizy transakcyjnej, Warszawa 1989. Stewart I., Developing Transactional Analysis Counselling, London Thousand Oaks New Delhi 1996. Stewart I., Joines V., Transactional Analysis Today. A New Introduction to Transactional Analysis, Nottingham Chapel Hill 2003. Tilney T., Dictionary of Transactional Analysis, London 2001. Witkowski L., Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji E. Eriksona, Toruń 2000. Transactional life positions of pupils and students. Attempt to characterize in terms of transactional analysis theory Summary The article describes the transactional life positions of pupils and students. The text characterizes existential attitudes (one of main elements transactional analysis theory) of three groups: students of the Adam Mickiewicz University in Poznan, students of Jan Dlugosz University in Czestochowa and pupils of one of secondary school in the Lodz region. The analyzed data are obtained on the basis of pilot research. To explanation is used the Erikson s stages of psychosocial development. Keywords: transactional analysis, life positions, Erikson s stages of psychosocial development, secondary school, university.