KRZYSZTOF DĄBROWSKI SPRAWOZDANIE Z BADAŃ TERENOWYCH STACJI ARCHEOLOGI- CZNEJ IHKM PAN W KALISZU, PRZEPROWADZONYCH W 1956 R. Badania terenowe Stacji Archeologicznej w Kaliszu trwały od 1 VIII do 5 X 1956 r. 1 Prace wykopaliskowe przeprowadzono w tym czasie na terenie wsi Piwonice, pow. Kalisz 2, na stanowiskach 1 i 3, oraz w Kaliszu przy ul. Wydarte. Badania na stanozvisku 1 zv Piwonicach, pow. Kalisz W 1956 r. rozszerzano wykopy badawcze z ubiegłego sezonu w kierunkach wschodnim zachodnim, a głównie północnym, w celu ustalenia zasięgu osad usytuowanych na st. 1. W wyniku omawianego sezonu wykopaliskowego ustalono, że stanowisko to zajmowało przestrzeń nieco większą, niż można było sądzić po występowaniu materiału powierzchniowego. Wzdłuż linii północ południe zabudowa terenu występowała na przestrzeni 110 m. Północny kraniec osady pozostał w dalszym ciągu nie rozpoznany. Wzdłuż linii wschód zachód stanowisko zbadano na przestrzeni 100 m, uzyskując przesłanki do ustalenia jego wschodniej granicy. Zabudowa występowała na całej zbadanej przestrzeni. Na podstawie sondaży wolno sądzić, że wzdłuż linii wschód zachód osada zajmowała przestrzeń o szerokości ok. 200 m. W r. 1956 wyeksplorowano pozostałość 11 budynków, co stanowi x / 3 liczby wszystkich dotychczas zbadanych na tym stanowisku. Cztery z nich datujemy na I w. р. п. е., jeden na II w. п. е., cztery na II III w. n. e. i dwa na III IV w. n. e. Usytuowanie budynków w terenie potwierdziło dawniejsze spostrzeżenia dotyczące luźnego charakteru zabudowy osiedli wznoszonych na badanym stanowisku w czasie od I w. p. n. e. do IV w. n. e. Obiekty z I w. p. n. e. były sytuowane w różnych od siebie odległościach od 10 do 75 m. Natomiast na dotychczas zbadanej części stanowiska odległości pomiędzy budynkami datowanymi na kolejne stulecia okresu rzymskiego, od I do V w. п. е., nie przekraczały 40 m. W czterech wypadkach stwierdzono stykanie się lub nawarstwienie budynków. Poza jednym obiektem wszystkie one datowane są na młodszy podokres rzymski. Wielkość budynków zbadanych w 1956 r. nie przekraczała wymiarów 5 X 7 rn. W trzech budynkach znajdowały się szczątki glinianych pieców, zapewne chlebowych (w: Bl/56, B2/56, B4/56). Na podstawie dotychczasowych badań można mówić o występowaniu na st. 1 trzech różnych typów budynków: a) półziemianek, zagłębianych niejednokrotnie do 1,5 m poniżej 1 Sprawozdanie z badań w Piwonicach na st. 1 napisali K. Dąbrowski, I. Ślaska i W. Szenicowa; z badań w Piwonicach na st. 3 B. Barankiewicz i R. Kozłowska; w Kaliszu przy ul. Wydarte K. Dąbrowski i I. Ślaska. 2 K. Dąb rowski, Badania archeologiczne we wsi Piwonice w pow. kaliskim w roku 1954, Sprawozdania Archeologiczne", t. 1: 1955, s. 49 63, oraz sprawozdanie K. Dąbrowskiego, R. Kozłowskiej i I. Śląskiej z badań terenowych Stacji Archeologicznej w Kaliszu w 1955 г.,,,sprawozd. Archeologiczne", t. 3: 1957, s. 75 n.
Z BADAN W KALISZU 57 dawnego poziomu, b) budowli słupowych, wspierających się na słupach w ilości od kilku do kilkunastu, oraz c) budowli naziemnych, zagłębianych płytko w stosunku do dawnej powierzchni. Ściany tych ostatnich kładziono zapewne bezpośrednio na ziemi lub w płytkich zagłębieniach fundamentowych. Lekkość i nietrwałość piaszczystego podłoża uniemożliwiają w wielu wypadkach szczegółowsze rozpoznanie konstrukcji zniszczonych obiektów. Aktualny stan znajomości stosunków osadniczych w okresie późnolateńskim i rzymskim w rejonie Kalisza pozwala na sformułowanie spostrzeżenia, że w I w p. n. e. przeważają na tym terenie półziemianki. Wniosek ogólny odnośnie do rozplanowania i charakteru starożytnych osiedli sprowadzałby się do stwierdzenia, że w interesującym nas okresie osady były niewielkie, liczące od kilku do co najwyżej kilkunastu równoczesnych sobie zabudowań, luźno usytuowanych w terenie. Można by więc uważać je za osiedla rodowe, odpowiadające średnio kilkudziesięciu mieszkańcom. Do ciekawszych obiektów zbadanych w 1956 r. należy budynek B2/56, którego zarys wystąpił na głęb. 40 cm od powierzchni ziemi ornej. Wymiary obiektu wynosiły: 6 X 5,2 m. Oś dłuższa odchylała się lekko od kierunku wschód zachód. Wypełnisko budynku, o miąższości średniej 45 cm, charakteryzowało się ciemnym zabarwieniem. Dno wypełniska B2/56 sięgało głębokości 85 cm. Na głęb. 40 50 cm w centrum obiektu znajdowało się skupisko brył polepy, rozrzuconych na przestrzeni 2 X 2,2 m. Niektóre bryły polepy zachowały odciski prętów. Skupisko polepy uważamy za szczątki pieca chlebowego. W zachodniej części budynku, na głęb. 75 cm, usytuowane było czworokątne palenisko o wymiarach 1,05 X 0,9 m. Posiadało ono konstrukcję kamienną, ułożoną z jednej warstwy polnych kamieni; nie zawierało żadnego inwentarza ruchomego. Ryc. 1. Piwonice, pow. Kalisz, st. 1. Część żelaznej fibuli inkrustowanej srebrem z ćw. I budynku В 2/56 (powiększona więcej niż dwukrotnie). Fot. S. Biniewski Budynek B2/56 posiadał bogaty inwentarz ceramiczny, wśród którego poważną pozycję zajmowąły szczątki ciemnych, dwustożkowych naczyń. Z ćwiartki I obiektu pochodzi część Ryc. 2. Piwonice, pow. Kalisz, st. 1. Srebrny denar cesarza Commodusa (180 192 r. п. е.): a str. główna; b str. odwrotna. Powiększony ca 2,5 razy. Fot. S. Biniewski
58 KRZYSZTOF DĄBROWSKI Spośród 16 zbadanych w omawianym sezonie wykopaliskowym jam na uwagę zasługuje obiekt oznaczony J8/56. Jama ta usytuowana była na głęb. 40 cm. Wymiary jej wynosiły średnio 1,3 X 1 m. Dno jej sięgało 1,5 m, a więc miąższość jej wypełniska wynosiła 1,1 m. Charakteryżelaznej fibuli inkrustowanej srebrem (ryc. 1), znaleziona na głęb. 55 cm, oraz 2 przęśliki gliniane. W odległości 1 m na zachód od budynku, w niewielkim dołku znajdowały się szczątki glinianego ciężarka tkackiego. Opodal budynku 2/56 zlokalizowano też srebrny denar cesarza Commodusa (180 192 r. n. e.) (ryc. 2). Ryc. 3. Piwonice, pow. Kalisz, st. 1. Przekrój przez palenisko P5/56 i zalegającą poniżej jamę, widziany od zachodu. Fot. K. Dąbrowski Do ciekawszych z 33 palenisk zbadanych w r. 1956 zaliczamy dwa obiekty: jedno z nich, palenisko P5/56, usytuowane było na głęb. 40 cm; rozmiary jego wynosiły 1,8 X 1,4 m. Wypełnisko o kształcie w profilu nieregularnym, miąższości 35 cm, charakteryzowało się ciemnym zabarwieniem ziemi. W palenisku znajdowało się kilkanaście różnej wielkości kamieni polnych, fragmenty naczyń, kości zwierzęce i 2 żużle żelazne. Palenisko zalegało nad jamą (ryc. 3), o średnicy 1 m, sięgającą głęb. 1 m. poniżej powierzchni ziemi ornej. Wypełnisko jamy, miąższości 25 cm, charakteryzowało się brązowym zabarwieniem. Inwentarz jej stanowiły wyłącznie liczne kości zwierzęce. Palenisko P5/56 datujemy na II III w. п. е., zalegającą pod nim jamę z uwagi na różnicę w zabarwieniu wypełnisk obu obiektów można określić jako wcześniejszą, bez możliwości dokładnego sprecyzowania jej chronologii. Drugie palenisko P20/56 usytuowane było na głęb. 35 cm. Wymiary jego wynosiły 1,2 X X 0,8 m, kształt był w przybliżeniu kolisty. Obiekt posiadał konstrukcję kamienną ułożoną z jednej warstwy polnych kamieni. Pomiędzy kamieniami znajdowały się bryły rudy darniowej, kawałki żużla oraz fragmenty grubościennego naczynia z wyraźnymi śladami obmazywania po stronie zewnętrznej. Zawartość inwentarza tego obiektu wskazuje, że był on niewątpliwie związany z produkcją hutniczą. Chronologię paleniska z uwagi na mało typowy inwentarz ceramiczny zamknąć można w granicach trzech pierwszych stuleci n. e.
Z BADAN W KALISZU 59 zowało się ono ciemnoszarym zabarwieniem. W środkowej partii wypełniska znajdowała się niewielka soczewa intensywnie ciemniejszej ziemi. Inwentarz jamy składał się z 429 fragmentów naczyń, w zdecydowanej przewadze późnolateńskich, nielicznych kości oraz przęślika glinianego. Z uwagi na przepalenie pokaźnej liczby występujących w inwentarzu jamy fragmentów ceramiki, które charakteryzowały się pęcherzykowatą strukturą powierzchni zewnętrznej podobną do żużli, można sądzić, że jama służyła do celów produkcyjnych, które na razie trudno bliżej zdefiniować. Niektóre jamy, jak np. J5/56, o wyraźnie zasobowym charakterze dostarczyły materiału ceramicznego, umożliwiającego dokładniejsze określenie chronologii obiektu. Jamę 5/56 datujemy na III w. n. e. (ryc. 4). Ryc. 4. Piwonice, pow. Kalisz, st. 1. Naczynie z III w. n. e. z jamy 5/56. 1 / i w. n. Fot. S. Biniewski Zjawiska osadnicze na st. 1 wpiwonicach rysują się znacznie pełniej, gdy rozpatruje się wszystkie występujące na niej obiekty: budynki, jamy, piece chlebowe i hutnicze oraz paleniska. Ich wzajemne usytuowanie mówi o tym, że pokaźną część pracy mieszkańcy osiedli wykonywali poza obrębem domostw, w ich bliższym lub dalszym sąsiedztwie. Nawarstwianie się lub stykanie wielu obiektów o różnej chronologii przemawia za wielokrotnym zasiedleniem stanowiska 1 na przestrzeni interesującego nas okresu. Charakter niniejszego sprawozdania nie pozwala na pobieżne nawet scharakteryzowanie wszystkich zbadanych obiektów. Można więc tylko ogólnie poinformować, że ilościowo zarówno paleniska, jak i jamy zbadane w 1956 r. układają się proporcjonalnie w stosunku do ilości budynków z poszczególnych, wymienionych już podokresów, a więc, że pewną przewagę posiadają obiekty datowane na I w. p. n. e. oraz II IV w. n. e. Badania na stanowisku 3 w Phvonicach, pow. Kalisz Wykopy badawcze z r. 1956 na st. 3 w Piwonicach nawiązane zostały do zbadanej w poprzednim sezonie wykopaliskowym partii tego stanowiska. Stanowisko 3 odległe jest od st. 1 o blisko 0,5 km w kierunku płn.-wsch. Zajmuje ono występ tarasu w dolinę Prosny, ograniczony od wschodu korytem tej rzeki, a od północy jej małym dopływem lewobrzeżnym, Piwonią. Stanowisko to przylega od strony wschodniej do szkoły w Piwonicach i południowo wschodniego krańca tej wsi. W 1956 r. na st. 3 zbadano jeden budynek, piec chlebowy, 7 jam z okresu późnolateńskiego i rzymskiego oraz jedno palenisko datowane na XII XIII w. Budynek oznaczony B/1/56/3, usytuowany w pobliżu Piwonii, na północnym skraju osady wystąpił na głęb. 40 cm. Wymiary jego wynoszące 7,5 X 6,5 m przekroczyły rozmiary dotychczas
62 KRZYSZTOF DĄBROWSKI Ryc. 5. Piwonice, pow. Kalisz, st. 3. Rzut poziomy i profile budynku BI/56/3. Skala 1 : 100. Rys. A. Szelchauz
Z BADAN W KALISZU 61
62 KRZYSZTOF DĄBROWSKI na terenie Piwonie i Kalisza zbadanych budynków. Jego oś dłuższa pokrywała się z kierunkiem wschód zachód. W profilu wypełnisko budynku miało kształt nieckowaty. W narożnikach stwierdzono ślady po słupach (ryc. 5). Na głęb. 50 cm, w środkowej partii budynku znajdowały się szczątki rozrzuconego paleniska kamiennego. Dno wypełniska znajdowało się na głęb. 1,2 m. Ślady po słupach wspierających konstrukcję budynku sięgały do głęb. od 1,9 do 2,5 m. Na obfity inwentarz ceramiczny budynku składały się, obok szczątków naczyń ręcznie lepionych, dwustożkowych, barwy ciemnej, również fragmenty zasobnie z kryzowatymi krawędziami górą obtaczane oraz fragmenty tzw. ceramiki siwej, toczonej na kole (ryc. 6). W obrębie obiektu zlokalizowano też 5 przęślików glinianych. Budynek zawierał wiele przedmiotów żelaznych: tłoczek, fragment okucia zamka, kabłąk fibuli, 3 fragmenty blachy żelaznej i 2 fragmenty żelazne nieokreślone. Z przedmiotów brązowych wymienić należy część fibuli, pierścionek z drutu (?), 2 zawieszki z drutu (na jedną był nanizany paciorek bursztynowy ryc. 7) oraz dwie ozdobne Ryc. 7. Piwonice, pow. Kalisz, st. 3. Zawieszki z drutu brązowego, z budynku BI/56/3, powiększone ca 2 razy. Fot. S. Biniewski zawieszki, wykonane z masy szklanej, ujęte w srebrne ornamentowane oprawki przytwierdzone do brązowych blaszek zakończonych małymi uszkami (ryc. 8). Z przedmiotów kościanych w budynku znajdowały się: ornamentowany grzebień (ryc. 9) oraz mały fragment drugiego grzebienia, dwie tzw. łyżwy, dwie starannie wygładzone rurki kościane oraz fragment kości noszącej ślady obróbki. Z innych przedmiotów wymienić trzeba rozcieracz kamienny, melonowaty paciorek z pasty szklanej barwy zielonej oraz dwa paciorki bursztynowe. Budynek opisany datujemy na II III w. n. e. Przebadane na st. 3 jamy usytuowane były na południowym krańcu obiektu, na zboczu tarasu doliny Prosny. Wszystkie miały w przybliżeniu koliste lub owalne kształty. Średnice ich wahały się od 1,2 do 2 m. W profilach wypełniska jam miały kształt nieckowaty lub prostokątny i charakteryzowały się szarobrązowym zabarwieniem. Jamy na st. 3 sięgały głęb. od 0,75 m do 1,1 m. Inwentarz ceramiczny jam był skąpy i mało charakterystyczny, co utrudnia ich ścisłe datowanie. Pomiędzy jamami J 5/56/3 i J 6/56/3 zlokalizowano szczątki pieca chlebowego. Wymiary tego silnie zniszczonego obiektu wynosiły 2 X 1,6 m. Rumowisko pieca składające się z drobnych brył polepy sięgało głęb. od 5 do 20 cm. Dno pieca posadowione było na warstwie zbitej gliny, poprzecinanej żyłami limonitu. Wśród brył polepy stanowiących szczątki pieca znajdowały się nieliczne drobne fragmenty naczyń. Ramy chronologiczne obiektów odkrytych na st. 3 odpowiadają chronologii st. 1. Jedna z jam z typowo późnolateńskim inwentarzem ceramicznym wskazuje na zasiedlenie obiektu w I w. р. п. е., a opisany budynek na jego wykorzystywanie dla celów osadniczych w II III w. n. e.
Z BADAN W KALISZU 63 Ryc. 8. Piwonice, pow. Kalisz, st. 3. Ozdobne zawieszki z budynku BI/56/3. Skala 2:1. Rys. K. Potocki Ryc. 9. Piwonice, pow. Kalisz, st. 3. Grzebień kościany z budynku BI/56/3. W. n. Rys. A. Tłomakowska
64 KRZYSZTOF DĄBROWSKI Występowanie w warstwie kulturowej stanowiska oraz jak wspominaliśmy w budynku В 1/56/3 ceramiki obtaczanej i toczonej pozwala domyślać się zasiedlenia omawianego terenu jeszcze i w IV, a może nawet i początku V w. n. e. W świetle dotychczasowych badań na st. 3 można sądzić, że było ono zasiedlane kilkakrotnie, w poszczególnych stuleciach interesującego nas okresu. Przestrzeń zasiedlana obejmowała obszar ok. 100 X 150 m. Byłoby przedwczesne mówienie o zasięgu i charakterze zabudowy st. 3 w poszczególnych okresach jego zasiedlenia, podobnie jak trudno jeszcze na razie określić wzajemny stosunek osad zakładanych tak na st. 3, jak i st. 1. Wzajemne powiązanie procesów osadniczych na obu blisko siebie położonych stanowiskach na terenie Piwonie oświetlą i wyjaśnią dalsze badania w tej miejscowości. Badania przy ul. Wydarte w Kaliszu Badania przy ul. Wydarte w Kaliszu, na polach przylegających do północno-zachodnich krańców miasta, podjęto ze względów ratowniczych. W pierwszym etapie założono wykop badawczy nad dużą piaskownią, gdzie nie stwierdzono występowania warstwy ani zamkniętych obiektów archeologicznych. Następnie przeprowadzono prace wykopaliskowe na wysokim brzegu tarasu doliny Prosny w odległości 25 m od ostatnich zabudowań Kalisza położonych przy półn.-zach. granicy miasta, u wylotu ul. Wydarte. Stanowisko to od północy ogranicza koryto Prosny, od zachodu zaś głęboki parów. W wyniku badań odkryto 2 jamy, 3 paleniska wczesnośredniowieczne oraz część jamy łużyckiej. Wszystkie obiekty usytuowane były na głęb. od 25 40 cm, pod warstwą ziemi ornej, w jasnożółtym piasku. Jama I wczesnośredniowieczna, o wymiarach: 3 X 2,5 m, miała kształt w przybliżeniu owalny. Miąższość jej wypełniska wynosiła 1 m, charakteryzowało się ono szarobrązowym zabarwieniem. Inwentarz jamy stanowiły fragmenty ceramiki (ryc. 10), kości zwierzęce oraz srebrna moneta ks. Władysława II, panującego w latach 1138 1146 (ryc. 11). Wymiary jamy II, czytelnej w rzucie poziomym na głęb. 40 cm, wynosiły 3 X 2 m. Miąższość jej wypełniska charakteryzującego się szarobrązowym zabarwieniem wynosiła 65 cm. Dno jamy sięgało zatem 1,05 m. Na inwentarz obiektu składały się fragmenty XII-wiecznej ceramiki oraz kości zwierzęce. Wymiary paleniska Pl/56 usytuowanego na głęb. 35 cm wynosiły 3,14 X 0,9 m; obiekt miał kształt podłużny. Jama paleniskowa miała kształt nieckowaty. Wypełnisko jej o miąższości 25 cm charakteryzowało się ciemnym zabarwieniem. Inwentarz paleniska stanowiły fragmenty XII-wiecznej ceramiki, kości i nieliczne drobne kamienie polne. Palenisko P2/56 usytuowane było również na głęb. 35 cm. Wymiary jego wynosiły: 2,8 X 1,6 m. Kształt zbliżony byl do owalu. W profilu jama paleniskowa miała kształt nieckowaty. Miąższość jej wypełniska wynosiła 30 cm. Wypełnisko jamy miało ciemne zabarwienie. W inwentarzu obiektu znajdowały się fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych, kości zwierzęce, drobne bryłki polepy oraz niewielkie polne kamienie, z których część była przepalona. Wszystkie kamienie były luźno rozrzucone w obrębie jamy paleniskowej. Palenisko P3/56 usytuowane na głęb. 40 cm miało wymiary 2,3 X 1 m, kształt jego był nieregularny. W profilu jama paleniskowa miała kształt nieckowaty. Wypełniała ją ziemia o ciemnym zabarwieniu. Miąższość wypełniska wynosiła 40 cm. Inwentarz ruchomy obiektu składał się z fragmentów naczyń wczesnośredniowiecznych, kości zwierzęcych oraz polnych kamieni, częściowo przepalonych. Kamienie były luźno rozrzucone w obrębie jamy paleniskowej. Odległości pomiędzy wszystkimi opisanymi obiektami nie przekraczały kilku metrów. Wszystkie obiekty zawierały jednolity materiał ceramiczny, którego datowanie na pierwszą połowę XII w. uściśla znaleziona w jamie I moneta Władysława II. Zapoczątkowane prace wykopaliskowe przy ul. Wydarte będą miały duże znaczenie dla rozszerzenia podstawy źródłowej do studiów nad wczesnośredniowiecznym Kaliszem. Szczególnie
Z BADAN W KALISZU 65 Ryc. 10. Kalisz, ul. Wydarte, st. 2. Zestawienie wyboru naczyń z jamy I. Wszystkie w г / 2 w. n. Rys. A. Szelchauz Sprawozdania 5
66 KRZYSZTOF DĄBROWSKI Ryc. 11. Kalisz, ul. Wydarte, st. 2. Srebrna moneta ks. Władysława II (1138 1146), powiększona ca 3,5 raza. Fot. S. Biniewski interesujące będzie porównywanie kultury materialnej XII-wiecznego kaliskiego ośrodka miejskiego położonego na terenie Starego Miasta z materiałami uzyskiwanymi zapewne z niewielkiej wsi wczesnośredniowiecznej, oddalonej od centrum Kalisza z tego okresu o ok. 4 km. Zakład Archeologii Polski IHKM PAN w Warszazvie Stacja Archeologiczłia w Kaliszu КШЫШТОФ ДОМБРОВСКИ ОТЧЕТ О ПОЛЕВЫХ ИССЛЕДОВАНИЯХ ПРОВЕДЕННЫХ В 1956 ГОДУ АРХЕОЛОГИЧЕСКОЙ СТАНЦИЕЙ ИНСТИТУТА ИСТОРИИ МАТЕРИАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ ПОЛЬСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК В КАЛИШЕ В 1956 году проведено исследования на территории села Пивонице на стоянках 1 и 3, а также в Калише по улице Выдартэ. На стоянке 1 в Пивоницах исследовано остатки 11 построек с I по IV века нашей эры и ряд ям разного предназначения. Результаты исследований подтвердили прежние наблюдения на исследованной стоянке относящиеся к свободному характеру застройки селений воздвигаемых в веках с I по IV н. э. На стоянке 3 исследовано одну постройку, хлебную печь, 7 ям позднелатенского и римского периодов, а также один очаг, датирован на XII XIII в. Исследования по улице Выдартэ в Калише были предохранительны. В результате исследований обнаружено 2 ямы, 3 раннесредневековые очаги, а также часть лужицкой ямы.
Z BADAN W KALISZU 67 KRZYSZTOF DĄBROWSKI REPORT ON THE FIELD RESEARCHES OF THE ARCHAEOLOGICAL STATION IHKM PAN IN KALISZ IN 1956 In 1956 explorations were carried out within the precincts of the village Piwonice on sites 1 and 3 and in Kalisz by the Wydarte street. On site 1 at Piwonice relics of 11 buildings of the I IVth c. and some pits of different destiny were investigated. The results of the excavation works confirmed the former observations as regards the loose character of the settlement construction erected on the explored site in the I IVth c. On site 3 there were investigated: 1 building, an oven, 7 pits of the Late La Тёпе and of the Roman period and one hearth dated to the Xllth Xlllth c. The explorations carried out by the Wydarte street in Kalisz were of a conservatory character. They resulted in finding 2 pits and 3 Early Medieval hearths and a part of a Lusatian pit.