SPRAWOZDANIE Z BADAŃ WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH WĘ- DZARNI NA STANOWISKU 2a W BISKUPINIE, POW. ŻNIN, ZA ROK 1956

Transkrypt

1 ZBIGNIEW BUKOWSKI SPRAWOZDANIE Z BADAŃ WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH WĘ- DZARNI NA STANOWISKU 2a W BISKUPINIE, POW. ŻNIN, ZA ROK 1956 W wyniku badań 1 prowadzonych w 1956 r. na st. 2a odkryto dalszą część wczesnośredniowiecznego zespołu wędzarskiego, złożonego z 6 jam i 3 palenisk (rozkopano dotąd ponad 40 jam i palenisk). Znajdowały się one na płd.-wsch. zboczu wzniesienia oraz na szczycie. Wszystkie jamy i paleniska wkopane były w calec gliniasto-piaszczysty i wystąpiły na głęb cm. Wypełnisko palenisk stanowiła próchnica, przemieszana z dużą ilością popiołu i węgielków drzewnych, natomiast w jamach stwierdzono szereg warstw osadowych popiołu, próchnicy z węgielkami, limonitu pochodzenia roślinnego, piasku i gliny. Palenisko XLII posiadało kształt owalny o wymiarach 135 X 95 cm, górna część warstwy uległa zniszczeniu, stąd nie można było obliczyć jej miąższości. Znaleziono m. in. fragmenty ceramiki wczesnośredniowiecznej, w tym ułamek zdobiony ornamentem linii poziomych, 2 ułamki z linią falistą Ryc. 1. Biskupin, pow. Żnin, st. 2 a. Jama wędzarska XLIII po wybraniu zawartości. Fot. T. Biniewski 1 Badania były prowadzone w ramach Archeologicznego Obozu Szkoleniowego pod ogólnym kierownictwem prof, dr Z. Rajewskiego. Badania tych jam prowadził mgr Z. Bukowski. Uprzedniego odsłonięcia jam dokonano w czasie ćwiczeń Obozu w r oraz w lipcu 1956 г., w okresie badań osadnictwa z okresu wczesnobrązowego.

2 78 ZBIGNIEW BUKOWSKI Ryc. 2. Biskupin, pow. Żnin, st. 2a. Wczesnośredniowieczna jama wędzarska XLVI. W dolnej części widoczny ruszt kamienny. Linią... zaznaczono strop jamy. Fot. T. Biniewski

3 Ź BADAŃ WĘDZARNI W BISKUPINIE nieregularną oraz fragment brzegu naczynia, lekko wywiniętego na zewnątrz i spłaszczonego, pochodzącego z naczynia grubościennego, prawdopodobnie ręcznie lepionego. Jama XLIII posiadała kształt gruszkowaty, głęb. 115 cm, najw. szer. 95 cm. W dolnej części stwierdzono resztki paleniska kamiennego, nad którym znajdowała się warstewka popiołu i węgielków drzewnych, zawierająca szczątki ryb, nie dające się określić. Jama była używana w dwóch fazach, o czym wyraźnie świadczy układ warstw. Ponadto znaleziono fragmenty kości zwierzęcych oraz ułamki ceramiki wczesnośredniowiecznej, w tym dno naczynia małych rozmiarów, ręcznie lepionego. Obok jamy XLIII znajdowało się palenisko XLIV, które uległo całkowitemu zniszczeniu i dostarczyło kilku tylko fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej. Jama XLV (ryc. 1) kształtu gruszkowatego, głęb. 140 cm i średn. otworu ok. 145 cm. Jak wskazuje układ warstw, używana była w kilku fazach. Znaleziono tu szczątki ryb oraz kości zwierząt. W górnej części wystąpił fragment granitowego żarna, być może rotacyjnego. Ponadto jama zawierała, głównie w części górnej, pewną ilość ceramiki wczesnośredniowiecznej, w tym 1 dno naczynia ręcznie lepionego z gliny o domieszce drobnego piasku, kilka fragmentów brzegów wywiniętych na zewnątrz naczyń różnej wielkości, ze słabymi śladami obtaczania górą, 1 fragment zdobiony nieregularną linią falistą grzebykowatą oraz 1 fragment prażnicy glinianej. Jama XLVI kształtu nieregularnego, zbliżonego do gruszkowatego, głęb. 110 cm i średn. otworu ok. 95 cm. W dolnej części stwierdzono dwie warstwy kamieni 2, którymi wyłożone było dno jamy. Kamienie te odpowiadały dwu kolejnym fazom używania (ryc. 2). Warstwa dolna posiadała w profilu kształt eliptyczny, warstwa górna zachowała się fragmentarycznie. Znaleziono tu rozcieracz kamienny oraz fragment płytki kamiennej o wygładzonej jednej powierzchni. Nie jest wykluczone, że mamy tu do czynienia z podkładką do polerowania. Ponadto stwierdzono trzecią fazę używania jamy. W dolnej części znaleziono szczątki ryb, m. in. szczupaka i leszcza, oraz kości zwierzęce. Z zabytków natrafiono na fragment glinianego przęślika dwustożkowatego, średn. 27 mm i średn. otworu 13 mm, oraz na dużą ilość ceramiki kultury łużyckiej i wczesnośredniowiecznej. Obecność ceramiki łużyckiej tłumaczy się wystąpieniem w sąsiedztwie (ok. 2 m) jamy łużyckiej. Z ceramiki wczesnośredniowiecznej na uwagę zasługuje naczynie ręcznie lepione, noszące ślady wyrównywania krawędzi, zachowane fragmentarycznie, o następujących wymiarach: wys. 190 mm, szer. dna 90 mm, średn. wylewu 155 mm (ryc. 3). Pozostałe fragmenty pochodzą przeważnie z naczyń ręcznie lepionych lub górą lekko obtaczanych, wykonanych z gliny o dużej domieszce piasku oraz tłucznia. Ponadto znaleziono dużą ilość polepy; być może są to resztki prażnicy. Obok jamy XLVI natrafiono na resztki niemal całkowicie zniszczonego paleniska XLVIII. Jama XLVII kształtu workowatego, głęb. 105 cm i szer. otworu ok. 80 cm. Była ona używana w kilku fazach. Znaleziono kilka fragmentów kości zwierzęcych, silnie zniszczonych, natomiast nie stwierdzono odpadków rybich. Natrafiono na kilka fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej. Jama XLIX kształtu półkulistego, średn. 75 cm i głęb. 40 cm. W części jamy stwierdzono resztki przepalonej gliny (polepy), która uległa rozmyciu, tworząc warstwę. Znaleziono kilka fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej i kości zwierzęce. Według określenia prof, dr J. Kaj a mamy do czynienia z jamą wędzarską zaczątkową, użytą jeszcze przed nadaniem jej odpowiedniego kształtu. Jama LII kształtu gruszkowatego, głęb. co najmniej 90 cm i szer cm. Znaleziono w niej szereg kości zwierzęcych, odpadki ryb nie dające się określić oraz pewną ilość ceramiki wczesnośredniowiecznej, w tym 1 fragment brzegu naczynia o zaokrąglonym brzuścu, z lekko wywiniętą na zewnątrz krawędzią prosto ściętą (naczynie ręcznie lepione) oraz fragment prażnicy. Jama była używana w kilku fazach. ruszt. 2 Według opinii prof. dr. J. Kaja, który oglądał tę jamę, warstwę kamieni uznać należy za

4 во ZBIGNIEW BUKOWSKI Ryc. 3. Biskupin, pow. Żnin, st. 2 a. Wczesnośredniowieczne naczynie z jamy XLVI. Rys. A. Tłomakowska Odkryte jamy należą do zespołu wędzarskiego, który w okresie wczesnośredniowiecznym znajdował się na wzniesieniu, zwanym Góry" i był związany z zespołem osadniczym grodowym. Jak wykazały badania geologiczne w związku z pracami nad,,kralem" wczesnobrązowym, górna część wzniesienia uległa erozji, co wyraźnie widzimy na przykładzie palenisk XLIV i XLVIII, rozmytych niemal doszczętnie. Usytuowanie całego zespołu na szczycie wzniesienia nie jest przypadkowe, suchy bowiem grunt piaszczysto-gliniasty dobrze nadaje się do wykopywania jam. Ponadto całe wzniesienie w stosunku do terenu jest wysokie, wystawione na silny wiatr, ułatwiający sam proces wędzenia 3. Analiza ceramiki ^potwierdza datowanie badanego zespołu na IX do poł. X w. Z ryb natrafiono na szczątki leszcza i szczupaka, inne nie dały się określić. Znajdowanie fragmentów prażnic pozwala na przypuszczenie, że, być może, trzymano w nich ryby przed podsuszaniem lub też wykorzystywano paleniska do podsuszania ziarna. Ponadto w dalszym ciągu występują kości zwierzęce, co pozwala twierdzić, że również wędzono mięso zwierzęce. Zakład. Archeologii Polski IHKM PAN w Warszawie Stacja Archeologiczna w Biskupinie ЗБИГНЕВ БУКОВСКИ ОТЧЕТ ЗА 1956 ГОД ОБ ИССЛЕДОВАНИЯХ РАННЕСРЕДНЕВЕКОВЫХ КОПТИЛЬНЫХ ЗАВОДОВ НА СТОЯНКЕ 2а В БИСКУПИНЕ, РАЙ. ЖНИН Во время исследования раннесредневекового коптильного комплекса в 1956 году на стоянке 2а в Бискупине (возвышенность называемая «Гуры») обнаружено 6 ям и 3 очаги (исследовано до сих пор 40 ям и очагогз). Очаги имели овальную форму, вместо того ямы грушевидную, мешкоподобную или полукруглую. В ямах и очагах 3 Według opinii prof, dr D. Tilgnera, technologa produktów spożywczych z Polit. Gdańskiej, który przybył na zaproszenie Kierownictwa badań w Biskupinie i uczestniczył w pokazie wędzenia, mamy tu do czynienia z tzw. metodą wędzenia gorącego, polegającą na podsuszaniu, obgotowaniu w temp С oraz wędzeniu, czyli odymianiu ryby. Uzyskujemy wówczas produkt mniej trwały. Istnieje również metoda druga, tzw. wędzenia zimnego, stosowana przy surowcu solonym, w której białko zawarte w rybie przez co najmniej 4-tygodniowe solenie jest dojrzałe do denaturacji. Po wyługowaniu soli z 15 do 3 +%, trwającym 1 dobę, zawiesza się ryby na okres 3 4 dób (w zależności od wielkości ryby) w dymie o temp C. Uzyskujemy wówczas produkt mniej soczysty, ciemniejszy, lecz trwalszy. Wg D. Tilgnera znany ustęp z Galla Anonima o oblężeniu Kołobrzegu przez Bolesława Krzywoustego, a mówiący, że... naszym przodkom wystarczyły ryby słone i cuchnące [podkr. wł. Z. 2?.]...", należy rozumieć dosłownie. W ciągu 2 3 dni po złowieniu ryby następuje rozkład białka, m. in. na trójmetylaminę, która jest miernikiem świeżości ryby i stanowi o jej zapachu.

5 Z BADAŃ WĘDZARNI W BISKUPINIE 81 найдено рядом с обломками лепной керамики или сверху подправленной на круге, фрагмент из гранитных жернов, каменную плитку для полировки, фрагмент глиняного пряслица, а также остатки рыб, в этом числе леща и щуки и многочисленные фрагменты костей животных. Ямы были использованы несколько раз, и в яме XLVI констатировано два слоя камней высгеляющих дно и исполняющих функцию колосниковой решетки. Геологические исследования возвышенности показали, что ее верхняя часть подверглась эрозии, вследствие которой разрушена часть очагов. Хронология комплекса с IX по половину X века. ZBIGNIEW BUKOWSKI REPORT ON THE INVESTIGATIONS OF THE EARLY MEDIEVAL ON SITE II A AT BISKUPIN, DISTR. OF ŻNIN, IN 1956 SMOKE-PITS During the explorations of the Early Medieval smoke-pits on site II a ( Góry" hill) there were discovered six pits and three hearths. In total 40 pits and hearths have been investigated so far. The hearths were oval and the pits were pearshaped, sackshaped or semicircular. In these pits and hearths were found: sherds of a hand-formed or whirled-at-the-top pottery, a fragment of a granite hand-mill, a stone polishing slab, fragment of an earthen spindle whirl and remains of fish, among them of a pike and of a bream, and many animal bones. The pits were used several times; at the bottom of the pit XLVI two layers of stones acting as a fire grate were revealed. The geologic explorations of the Góry" hill have shown that its upper part was eroded. In consequence many hearths had been damaged. The chronology of these pits is the IXth to the half of the Xth c. Sprawozdania 6