Recenzja rozprawy doktorskiej o. mgr. lic. Tomasza Krzesika OMI Problematyka czyśćca w polskim przepowiadaniu po Soborze Watykańskim II Promotor: ks. dr hab. Henryk Sławiński, prof. UPJPII Katedra Komunikacji Religijnej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie Rozprawa doktorska o. mgr. lic. Tomasza Krzesika OMI ma na celu jak to zostało podane we wstępie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o prawidłowy, tzn. zgodny ze współczesną refleksją teologiczną i adekwatny do dzisiejszej sytuacji duszpasterskiej sposób głoszenia nauki o czyśćcu w kościelnym przepowiadaniu. Autor czyni to zasadniczo na kanwie teologicznej i językowej analizy tekstów homilii na liturgiczne Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych (2 listopada) publikowanych w polskich periodykach homiletycznych w okresie po Soborze Watykańskim II, jak też w oparciu o literaturę przedmiotu. 1. Opis rozprawy Przedstawiona do recenzji dysertacja składa się ze strony tytułowej, spisu treści (s. 3-4), wstępu (s. 5-10), czterech rozdziałów (s. 11-126), zakończenia (s. 127-130), wykazu skrótów (s. 131), bibliografii (s. 132-144) i indeksu autorów homilii (s. 145-147). We wstępie autor nakreśla najpierw perspektywę całej pracy, którą stanowi podany w wielkim skrócie opis narodzin i rozwoju doktryny o czyśćcu w chrześcijańskiej myśli teologicznej z uwzględnieniem kontekstu pogańskiego i judaistycznego, jak też współczesnej sytuacji pastoralnej. Następnie tłumaczy cel podjętych dociekań naukowych, omawia najważniejsze, niestety nieliczne, publikacje z obszaru homiletyki, wnoszące wkład w refleksję nad podejmowanym zagadnieniem, oraz źródła, na których opiera swoją dysertację: Pismo Święte; dokumenty Magisterium Ecclesiae, w których podejmowana jest problematyka przyszłego losu człowieka; teksty homilii na Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych, opublikowane w trzech czasopismach homiletycznych: Współczesna Ambona, Materiały 1
Homiletyczne i Biblioteka Kaznodziejska ; publikacje o tematyce eschatologicznej, pisma mistyków i świętych, a także świadectwa i relacje wizjonerów; oraz słowniki biblijne i teologiczne, dykcjonarze i leksykony językowe. Dalsza część wstępu poświęcona jest krótkim opisom zawartości poszczególnych rozdziałów i określeniu metody, jaką autor będzie się posługiwał: Ma nią być metodologiczny paradygmat (schemat) analizy pastoralnej. Pierwszy rozdział (s. 11-50), mający charakter kryteriologiczny, ukazuje źródła: biblijne i patrystyczne, katolickiej nauki o czyśćcu, istotę tej doktryny, jak też zapatrywanie innych wyznań chrześcijańskich na zagadnienie losu człowieka po śmierci. Drugi rozdział (s. 51-77), o charakterze kairologicznym, poświęcony został analizom treści homilii pod względem podawanych w nich definicji czyśćca, motywów jego istnienia i różnych aspektów tej rzeczywistości (pokuta, miejsce, czas i pomoc ze strony Kościoła przebywającym w nim osobom). W trzecim rozdziale (s. 78-99) autor analizuje język głoszenia prawdy o czyśćcu, styl homilii na Dzień Zaduszny i stosowane w nich figury retoryczne. Czwarty rozdział (s. 100-126) ma charakter prakseologiczny. Jego założeniem jest ukazanie praktyki, stanu polskiego przepowiadania o czyśćcu najpierw od strony pozytywnej, a następnie od strony negatywnej (nadużycia i braki). Wszystko to prowadzi autora do konkluzji, że przepowiadanie to w większości przypadków jest nieaktualne, tzn. nieuwzględniające współczesnej interpretacji doktryny o czyśćcu, i do sformułowania postulatów naprawy tej sytuacji. Zakończenie (s. 127-130) zawiera podsumowanie wyników pracy i wnioski końcowe. 2. Ocena struktury pracy Rozprawa o. Krzesika spełnia w całości wymóg odpowiedniości pomiędzy tematem i założonym w nim problemem badawczym, a jego rozwinięciem w kolejnych częściach pracy. Opiera się ona na założeniu, że praktyka głoszenia doktryny o czyśćcu domaga się odpowiedzi na pytanie, jak głosić ją poprawnie i w zgodzie z nauczaniem Kościoła. Lektura pracy pozwala uznać, że kwestia ta została w niej rozstrzygnięta. Autor ukazał aktualny stan przepowiadania o czyśćcu i skonfrontował go z oficjalną nauką Kościoła na ten temat, by w konsekwencji wyciągnąć odpowiednie wnioski i sformułować postulaty dla praktyki kaznodziejskiej. Dlatego też w pierwszym rozdziale swojej pracy obszernie przedstawia 2
swoistą teologię czyśćca. A ponieważ chce wiedzieć i pokazać, jak te treści powinny być przekazywane w kaznodziejstwie, sięga w drugim rozdziale po 168 homilii na Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych, opublikowanych przez 112 autorów w trzech wiodących polskich periodykach homiletycznych (przypuszczalnie także rzeczywiście wygłoszonych), analizuje je według klucza najistotniejszych, jego zdaniem, kryteriów teologicznych, następnie w trzecim rozdziale kryteriów językowych, ażeby w czwartym rozdziale wypracować pewien model przekazu doktryny o czyśćcu. Z tego przeglądu wynika, że struktura pracy jest logiczna i spójna, do czego niewątpliwie przyczyniają się też jasno sformułowane wprowadzenia do każdego rozdziału i zamieszczone na ich końcu streszczenia. Czytelnik czuje się prowadzony przez autora. 3. Ocena merytorycznej zawartości rozprawy Z powyższego opisu i oceny struktury pracy wynika, że jej treść może być ujęta w dwóch aspektach: teoretycznym i praktycznym: a) W aspekcie teoretycznym rozprawa stanowi wartość nie tylko ze względu na interesujące, obszerne i dogłębne przedstawienie katolickiej nauki o czyśćcu zwłaszcza jej odnowionego ujęcia po Soborze Watykańskim II, lecz także ze względu na odniesienie jej do kaznodziejstwa i solidne uzasadnienie potrzeby, a nawet konieczności głoszenia jej przez Kościół w obliczu śmierci. W tym aspekcie praca jest dobrze umotywowana, osadzona na bogatej literaturze. Autor nie lęka się podejmowania nowych kwestii, pojawiających się w tym kontekście jak np. czyścieć jako kwestia ekumeniczna, czyściec na ziemi czy przepowiadanie na pogrzebach dzieci, które zmarły bez chrztu; potrafi też dostrzec nowe pola badawcze w tym zakresie. Wydaje się jednak, że autor za mało uwagi poświęcił aspektowi nadziei chrześcijańskiej. Warto by w tym względzie zajrzeć do prac znanego wiedeńskiego pastoralisty, ks. P. M. Zulehnera, który zastanawiając się nad tym, jak głosić dzisiejszemu człowiekowi prawdy o tzw. rzeczach ostatecznych, radzi, by tradycyjne, biblijne obrazy eschatologiczne dziś już najczęściej niezrozumiałe dla przeciętnych słuchaczy kazań - próbować tłumaczyć na język współczesny. Według niego o czyśćcu można by mówić tak: My wszyscy ciągle nie dorastamy do tego, co mogłoby być dla nas możliwe, o czym marzymy, nie mówiąc już o tym, co byłoby możliwe, gdybyśmy współpracowali z łaskę Bożą i jej nie marnowali. Wejdziemy w śmierć jako fragment. A co z tym, co zostało zmarnowane, 3
niedokończone, niespełnione? Bóg uczyni nas quasi per ignem znowu całością, shalom. To jest dobra nowina o czyśćcu jako potężnej przestrzeni nadziei dla nas wszystkich, a zwłaszcza dla tych, którzy żegnają swoich bliskich (zob. A. Kalbarczyk, Egzystencjalny, personalny i eklezjalny wymiar homilii pogrzebowej, Przegląd Homiletyczny 15 [2011], s. 140). Codzienne doświadczenia duszpasterskie dowodzą, że dzisiejszy słuchacz kazań najbardziej szuka w nich nadziei, również takiej, która sięga poza grób. b) W wymiarze praktycznym praca może być bardzo przydatna dla kaznodziejów jako że podaje cenne wskazówki dotyczące głoszenia prawdy o czyśćcu i w ogóle treści eschatologicznych - nie tylko w homiliach na Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych, ale także pogrzebowych i innych, odwołując się nie tylko do cudzych doświadczeń poprzez wnikliwe analizy i trafne oceny opublikowanych i wygłoszonych homilii, ale też jest co łatwo można wyczuć - pisana z pozycji nie tylko teoretyka, lecz także doświadczonego kaznodziei i duszpasterza. Szkoda tylko, że autor nie ukonkretnił tych praktycznych wskazówek poprzez np. odniesienie ich do różnych grup słuchaczy: wierzących, wątpiących, poszukujących, obojętnych, a nawet niewierzących. 4. Ocena strony formalnej rozprawy Język, jakim autor się posługuje w swojej rozprawie, jest na ogół poprawny i zrozumiały, choć trzeba przyznać, że niekiedy zdarzają mu się trochę nieskładne sformułowania i dość zawiłe konstrukcje zdaniowe, jak też drobne błędy w pisowni małą lub wielką literą oraz w interpunkcji. Podstawą pracy stała się obszerna literatura w głównej mierze polskojęzyczna, co nie powinno dziwić, gdyż praca dotyczy polskiego kaznodziejstwa. W przypisach i bibliografii pojawia się jednak kilka pozycji w języku niemieckim, francuskim i angielskim, a nawet rosyjskim, co stanowi dodatkowy walor tej pracy. Patrząc na całość podanej literatury można powiedzieć, że została wykorzystana w sposób wystarczający. Spis bibliograficzny jest poprawny, z podziałem na grupy: dokumenty Kościoła, homilie na Dzień Zaduszny, literaturę przedmiotu, literaturę pomocniczą. Cytowanie jest prawidłowe i jednolite w całej rozprawie. Pewnym niedociągnięciem natury formalnej jest to, że autor właściwie nigdzie nie wyjaśnia, dlaczego jako materiał badawczy wybrał homilie na Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych. We wstępie do II rozdziału (s. 51) pisze jedynie, że uznał, iż ten dzień w 4
kalendarzu liturgicznym jest najbardziej odpowiednim momentem do przepowiadania prawdy o czyśćcu, nie uzasadnia jednak swojego stanowiska. Tymczasem potrzebne byłoby tu odwołanie się do teologii tego dnia czy chociażby do tego, co o tym dniu autor pisze w rozdziale I (s. 33-34). Wydaje się też, że najwłaściwszym miejscem na podanie tego uzasadnienia byłby wstęp, w którym przecież powinny pojawić się takie informacje porządkujące. 5. Wnioski końcowe Rozprawa o. mgr. lic. Tomasza Krzesika OMI brana w całości stanowi dużą wartość, tak w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym. Jest ona cenna przede wszytkim dlatego, że kompetentnie podejmuje temat we współczesnym kaznodziejstwie zapomniany, przemilczany, spłycany, niedoceniany, a może i nawet pogardzany; że pozwala ona prawdzie o czyśćcu powrócić z długotrwałego wygnania i wejść jako potężna przestrzeń nadziei (Zulehner) czy potężne środowisko miłości Stwórcy (Hryniewicz) na współczesne kaznodziejskie salony. Wymienione wyżej mankamenty recenzowanej pracy nie umniejszają jej wartości w sposób zdecydowany. Pragną jedynie wskazać, na konieczność pewnych uzupełnień i dopracowań, zwłaszcza wtedy, gdyby miała ukazać się drukiem. Mając to wszystko na uwadze stawiam wniosek o dopuszczenie rozprawy o. mgr. lic. Tomasza Krzesika OMI pt. Problematyka czyśćca w polskim przepowiadaniu po Soborze Watykańskim II do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Poznań, 28.02.2017 r. ks. dr hab. Adam Kalbarczyk, prof. UAM Zakład Liturgiki i Homiletyki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 5