Recenzja rozprawy doktorskiej

Transkrypt

1 ks. dr hab. Konrad Glombik, prof. UO Katedra Teologii Moralnej i Duchowości Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego ul. kard. B. Kominka 1a Opole kglombik@uni.opole.pl Opole, Recenzja rozprawy doktorskiej Mgr lic. Anna Janiszewska, Podstawowe wykroczenia przeciwko prawu własności intelektualnej. Ocena w świetle zasad katolickiej nauki społecznej, Warszawa 2018, 211 ss. msp. Promotor: ks. dr hab. Stanisław Skobel, prof. UKSW w Warszawie Stale nowe problemy życia społecznego sprawiają, że katolicka teologia moralna jest konfrontowana z wyzwaniami, które są specyficzne dla zmieniających się uwarunkowań. W zakresie problematyki społecznej wzywaniem jest współcześnie nie tylko problematyka pokoju czy ekologii, które mają charakter globalny, ale jest nim również zagadnienie sprawiedliwości. W tym obszarze jednym z wyzwań jest problematyka własności, a zwłaszcza własności intelektualnej, która w kontekście procesów globalizacji rodzi nowe problemy, dylematy i pytania moralne. Problematyka własności intelektualnej jest złożona i wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Dotyczy zarówno uregulowań prawnych, jak również jest problemem społecznym, przedmiotem badań socjologii i psychologii. Podejście do własności intelektualnej, jej ochrony i poszanowania jest również zagadnieniem, którym zajmuje się teologia moralna i katolicka nauka społeczna. Badania, opracowania i studia z zakresu teologii moralnej i katolickiej etyki społecznej, zwłaszcza w obszarze literatury polskojęzycznej, nie nadążają za praktycznymi możliwościami działań w zakresie własności intelektualnej, a także licznymi uregulowaniami prawnymi, przyjmowanymi przez instytucje i organizacje różnych szczebli. W związku z tym recenzowana rozprawa doktorska dobrze wpisuje się w obszar badań aktualnej i potrzebnej problematyki z zakresu teologii moralnej społecznej i katolickiej nauki społecznej.

2 1. Temat, struktura, metoda, literatura Tematyka podjęta przez doktorantkę jest aktualna i w pełni uzasadniona, gdyż studia dotyczące oceny zachowań, w tym wykroczeń w zakresie prawa do własności intelektualnej z perspektywy katolickiej teologii moralnej i katolickiej nauki społecznej są nieliczne, zwłaszcza w obszarze języka polskiego. Problematyka jest wyjątkowo aktualna ze względu na ogromne możliwości wykorzystania dorobku będącego przedmiotem prawa do własności intelektualnej, głównie dzięki procesom globalizacji, a w ich ramach dzięki możliwościom, które stwarza Internet. Sformułowanie tematu rozprawy spełnia wymogi pracy naukowej, gdyż tytuł i podtytuł zawierają tezę badawczą dotyczącą oceny etycznej podstawowych wykroczeń przeciw prawu do własności intelektualnej w świetle zasad katolickiej etyki społecznej. Zasadniczo rozprawa jest z zakresu teologii moralnej dotyczącej problematyki społecznej, choć autorka w sposób uzasadniony w tytule posługuje się określeniem katolicka nauk społeczna, gdyż bazując na wypracowanych przez nią zasadach dokonuje oceny wykroczeń w zakresie własności intelektualnej. Autorka rozprawy w jej wstępie prawidłowo i jasno określiła, że jej celem jest próba odpowiedzi na pytanie: jak podstawowe wykroczenia przeciwko prawu własności intelektualnej mogą zostać ocenione, posługując się zasadami katolickiej nauki społecznej. Zamierzeniem rozprawy naukowej z zakresu teologii będzie ukazanie problemów moralnych wynikających z nieposzanowania praw własnościowych (s. 7). Takie postawienie problemu jest uzasadnione, ale może budzić wątpliwości w kwestii jasnego rozumienia specyfiki teologii moralnej i katolickiej nauki społecznej. Treści pracy w pełni odpowiadają założonemu celowi, którym jest etyczna refleksja nad wieloaspektowym zjawiskiem wykroczeń w zakresie praw do własności intelektualnej z perspektywy społecznego nauczania Kościoła Choć autorka rozprawy na wielu miejscach opisuje zjawisko, to prowadzi także pogłębione refleksje dotyczące moralnego wymiaru problemu, co potwierdza realizację założonego celu rozprawy. Na strukturę rozprawy składają się: spis treści, wstęp, trzy rozdziały, zakończenie oraz bibliografia. W rozprawie zabrakło abstraktu w języku angielskim. Prawidłowo został napisany wstęp do rozprawy, który wyczerpująco wyjaśnia cel rozprawy, jej strukturę oraz temat, a także zastosowane metody. We wstępie stosunkowo lakonicznie została przedstawiona zastosowana bogata literatura. Autorka zaznaczyła, że wiodąca metodą pracy 2

3 jest analiza, charakterystyczna dla teologii, ale posłużyła się także metodą historyczną, porównawczą i statystyczną. Przyjęcie powyższych metod jest uzasadnione, a ich zastosowanie prawidłowe. Rozdziały rozprawy zostały prawidłowo i logicznie skonstruowane i ukazują poszczególne jej treści w sposób rozłączny. Pierwszy rozdział ukazuje złożoność prawa do własności intelektualnej w aspekcie prawnym i historycznym. Jest to rozdział o charakterze opisowym, w którym autorka przedstawiła rozumienie własności intelektualnej oraz wyjaśniła podstawowe pojęcia z nią związane, ukazała rodzaje praw własności przemysłowej, a także aspekty historyczne ochrony praw własności intelektualnej i zwalczania nieuczciwej konkurencji. W ostatnim punkcie pierwszego rozdziału zostało wyjaśnione znaczenie sumienia w ocenie czynu ludzkiego, co jest nieuzasadnionym wtrąceniem, nie związanym z tematyką tego rozdziału. Przedmiotem drugiego rozdziału rozprawy jest własność intelektualna w perspektywie zasad nauczania społecznego Kościoła katolickiego. Autorka wychodzi od teologicznego rozumienia własności i biblijnych ujęć praw niematerialnych, a następnie przypomina nauczanie Kościoła na temat własności, powszechnego przeznaczenia dóbr, pracy ludzkiej i zapłaty za nią, a także problemy moralne związane z własnością intelektualną i rozwojem gospodarczym, a szczególnie z prawem patentowym. W trzecim rozdziale rozprawy zostały opisane najczęstsze formy wykroczeń w zakresie praw do własności intelektualnej. Na wstępie autorka przedstawiła wykroczenia w ujęciu statycznym, stosunek Polaków do wykroczeń oraz prawne rozumienie towarów podrobionych. W dalszej części rozdziału jest mowa o poszczególnych najczęściej występujących wykroczeniach w zakresie praw autorskich i praw pokrewnych, a są to: naruszenia w zakresie praw do utworu muzycznego, plagiaty w pracach dyplomowych i piractwo medialne. Kolejny punkt dotyczy wykroczeń w zakresie praw własności przemysłowej, czyli dotyczącej sprzedaży podrobionych artykułów, nieoryginalnego sprzętu elektronicznego oraz sfałszowanych produktów spożywczych i farmaceutycznych. Ostatni punkt dotyczy wykroczeń polegających na podrabianiu produktów objętych akcyzą, czyli wyrobów spirytusowych, tytoniowych oraz paliw do pojazdów mechanicznych. Zasadniczo struktura pracy jest przejrzysta i w poszczególnych rozdziałach jest mowa o tym, czemu zostały poświęcone. Mało przejrzyste jest graficzne przedstawienie układu pracy w spisie treści, co utrudnia orientację w złożoności problematyki. Autorka rozprawy korzysta z bogatych źródeł. Należą do nich zarówno dokumenty nauczania społecznego Kościoła katolickiego, jak również liczne opracowania zaliczone do 3

4 literatury przedmiotu. Zgodnie z interdyscyplinarnym charakterem rozprawy, literatura przedmiotu obejmuje zarówno publikacje z zakresu teologii moralnej i katolickiej nauki społecznej, ale także opracowania z obszaru nauk społecznych i prawnych, przy czym są to prawie wyłącznie publikacje polskich autorów. Wykaz literatury (s ) jest bogaty, a sięganie po tak liczne i zróżnicowane co do charakteru teksty świadczy o dobrym warsztacie badawczym autorki rozprawy. Sam podział wykazu literatury na dokumenty Kościoła, literaturę przedmiotu, literaturę pomocniczą, akty prawne i źródła internetowe nie budzi wątpliwości. Pomieszanie i chaos można zauważyć w uporządkowaniu dokumentów Kościoła, a jeszcze bardziej w pozostałych działach wykazu bibliografii, czego najpoważniejszym wyrazem jest umieszczenie Pisma Świętego w literaturze pomocniczej (s. 203). 2. Ocena merytoryczna W rozprawie został wyjaśniony problem oceny etycznej zjawiska wykroczeń w zakresie praw własności intelektualnej w świetle zasad katolickiej nauki społecznej. Autorce udało się właściwie ująć i wyjaśnić wielopłaszczyznową i złożoną problematykę, która została oceniona w oparciu o kryteria odnoszone w katolickiej teologii moralnej i katolickiej nauce społecznej do problematyki własności. Zasadniczo autorka wyjaśniała kryterium poszanowania własności, które będąc w stałym napięciu z zasadą powszechnego przeznaczenia dóbr jest odnoszona do własności i jako takie jest także niezbędna w ocenie ochrony i praw w zakresie własności intelektualnej. Drugim ogólnym kryterium w zakresie postaw wobec praw do własności jest jej związek z pracą i w konsekwencji słuszną zapłatą za wykonywaną pracę. Autorce udało się nie tylko wskazać na powszechnie przyjmowane zasady w zakresie problematyki własności, ale także właściwie odnieść je do specyficznej formy własności, jaką jest własność intelektualna wraz ze wszystkimi jej złożonymi aspektami oraz w społecznym kontekście procesów globalizacji i współczesnych wyzwań rozwoju gospodarczego. Te ogólne zasady autorka rozprawy słusznie wywiodła z nauczania społecznego Kościoła i teologii moralnej oraz zastosowała je do specyficznego problemu podstawowych wykroczeń w zakresie własności intelektualnej. Zarówno tematyka rozprawy, którym jest etyczna ocena wykroczeń w zakresie prawa własności intelektualnej, jak i jej wyjaśnienie oraz uzasadnienie stanowią aktualny i oryginalny przedmiot badawczy w zakresie teologii moralnej społecznej i katolickiej nauki 4

5 społecznej, w związku z czym rozprawę można zaliczyć do nowatorskich i inspirujących opracowań w tym obszarze badań w Polsce. Przedstawiona rozprawa miejscami dość drobiazgowo opisuje istotę problemu wykroczeń prawa do własności intelektualnej i nie proponuje prostych rozwiązań zawiłych problemów, ale prowadzi czytelnika przez złożone aspekty poszukiwania odpowiedzi na pytanie o słuszność i odpowiedzialność postępowania w zakresie poszanowania własności intelektualnej. Podstawowy wniosek przeprowadzonych analiz dotyczy niewystarczalności regulacji prawnych podejścia do różnych form własności intelektualnej i ambiwalentne komentarze, do jakich ono prowadzi, co skłania do podkreślenia szczególnego znaczenia indywidualnego sumienia w tym zakresie postępowania wyczulonego głównie na sprawiedliwość w obliczu stale dokonujących się przemian i postępu w zakresie dostępu do własności intelektualnej i możliwości korzystania z niej. Na uwagę zasługuje fakt, że autorka nie proponuje prostych stwierdzeń o nieetyczności poszczególnych działań wchodzących w skład naruszeń własności intelektualnej, ale dokonała wyważenia różnych racji, a także konsekwencji niewłaściwego postępowania, co pozwala na sformułowanie rzeczowych wniosków. Pierwszy rozdział ma charakter wprowadzający w złożoną i wielowarstwową problematykę i ukazuje jej aspekty prawne i historyczne, a także przypomina znaczenie ludzkiego sumienia w obszarze oceny ludzkiego działa, co potwierdza interdyscyplinarny charakter pracy. Autorka wprowadza czytelnika w różne pojęcia i rozróżnienia niezbędne dla zrozumienia złożonego zakresu własności intelektualnej, a także ukazuje pewne aspekty historyczne problematyki ochrony prawa własności intelektualnej i zwalczania nieuczciwej konkurencji, od starożytności do czasów współczesnych, co jest niezbędne dla zrozumienia dalszych refleksji. Jakkolwiek potrzebne są w rozprawie uwagi przypominające o znaczeniu sumienia w ocenie ludzkich czynów, to wątpliwości budzi ich umiejscowienie w rozdziale zatytułowanym Prawo do własności intelektualnej w ujęciu prawnym i historycznym, co pozbawia uzasadnienia umieszczenia tam omawianej problematyki. Refleksje na temat znaczenia sumienia w ocenie czynu ludzkiego autorka przedstawiła odtwórczo bez wniesienia nowości czy specyfiki tych treści dla tematyki pracy. Ponadto pewne skróty myślowe powodują, że dyskusyjne stają się niektóre sformułowania, jak przykładowo o tym, że nie należy absolutyzować głosu sumienia (s. 63). Autorka słusznie i prawidłowo wyjaśniła zasady z nauczania społecznego Kościoła, które można odnosić do problematyki poszanowania i ochrony własności intelektualnej. W punkcie wyjścia powołała się na biblijne i teologiczne rozumienie własności, a następnie wskazała na 5

6 ujęcia własności proponowane przez społeczne nauczanie Kościoła, w którym dominuje napięcie między prawem do własności prywatnej i zasadą powszechnego przeznaczenia dóbr, jak również korelacja między pracą i słuszną płacą. Inne napięcie, które jest wyraźne w sferze poszanowania własności intelektualnej rodzi się na styku przyjmowanych i obowiązujących uregulowań prawnych w tym zakresie oraz wrażliwością moralną, której człowiek doświadcza w swoim sumieniu. Autorka nie proponuje w tym względzie prostych rozwiązań i jednoznacznej oceny dla wszystkich możliwych przypadków, ale postuluje wrażliwość na prawa drugiego człowieka do własności, pracy i sprawiedliwego wynagrodzenia. Oryginalnym i ciekawym fragmentem rozprawy są refleksje o ujęciu praw niematerialnych w Starym Testamencie, gdzie Autorka porównuje naruszenia w zakresie prawa do własności intelektualnej do działalności fałszywych proroków, konkludując, że byli złodziejami praw autorskich Pana Boga i można ich porównać do współczesnych oszustów, którzy kradną cudzą własność lub podrabiają towary (s. 85). Jakkolwiek porównania powyższe są ciekawe, to pojawia się pytanie o zasadność takiej interpretacji tekstu biblijnego. W oparciu o przedstawione zasady etyczne postępowania w dziedzinie praw do własności intelektualnej w dysertacji znajdują się treści ukazujące ich praktyczne zastosowanie do wielu różnych, najczęściej spotykanych przejawów wykroczeń w tym zakresie. Przytoczone postępowania dotyczące naruszeń, a także przywołane badania polskiej opinii publicznej w tym względzie są punktem wyjścia dla tych refleksji i ukazują skalę problemu, a także dysonans między przyjętymi regulacjami prawnymi i postępowaniem ludzi, a także deficyty w zrozumieniu i przyjęciu zasad etycznych w odniesieniu do tej sfery działalności człowieka. Autorce udało się ukazać nie tylko niesprawiedliwość takich postaw, ale również konsekwencje naruszeń, które mogą pociągać za sobą szkody o charakterze indywidualnym i społecznym, ale także naruszenie istotnych wartości w zakresie zdrowia czy ekologii. Zwłaszcza refleksje przeprowadzone w tej części pracy prowokują do zastanowienia się i przemyślenia własnych sposób zachowań w zakresie poszanowania prawa własności intelektualnej, która w naszych czasach stanowi istotny element dobra poszczególnych jednostek, ale również dobra wspólnego. Rozprawa doktorska Anny Janiszewskiej w warstwie merytorycznej przedstawia aktualny współcześnie problem oceny etycznej podstawowych wykroczeń w zakresie własności intelektualnej dokonanej z punktu widzenia katolickiej teologii moralnej i zasad katolickiej nauki społecznej. Pomimo wskazanych wątpliwości i mankamentów merytorycznych rozprawa jest ciekawym przedstawieniem argumentów w aktualnej debacie na ten temat i 6

7 stanowi ważny przyczynek i inspirację do dalszych badań dotyczących problematyki ochrony i poszanowania własności intelektualnej i wypełnia istniejącą dotąd lukę badawczą w tym zakresie. 3. Ocena formalna Recenzowana dysertacja w warstwie formalnej spełnia wymogi rozpraw o charakterze naukowym. Została przygotowana na podstawie przyjętego planu, którego elementy strukturalne odpowiadają tematyce. Autorka prowadzi swoje wywody w oparciu o język naukowy, orientuje się w literaturze przedmiotu i poprawnie posługuje się pojęciami fachowymi z zakresu współczesnej teologii moralnej i katolickiej nauki społecznej. Poszczególne akapity są zwięzłe i jasno wyrażają poszczególne myśli, a argumentacja jest spójna i logiczna. Poszczególne rozdziały poprzedzają krótkie wprowadzenia, ale brakuje im podsumowań. Zasadniczo argumentacja w rozprawie jest logiczna i przekonująca. Autorka posługuje się dobrze uzasadnionymi racjami i wywody prowadzi logicznie. Głównie w drugim rozdziale zabrakło sformułowań, które bardziej jednoznacznie i wyraźnie wiązałyby uwagi na temat ogólnych zasad i kryteriów nauczania społecznego Kościoła z tematyką pracy, co powoduje u czytelnika dezorientację. W pracy napisanej stosunkowo dobrym, jasnym i zrozumiałym językiem naukowym znajdują się błędy interpunkcyjnej (s. 7, 8, 9, 10, 13, 23, 26, 38, 65, 70, 74, 83, 84, 86, 89, 107, 111, 115, 119, 120, 122, 123, 125, 128, 130, 131, 134, 150, 157, 162, 166, 177, 182, 184), a także stylistyczne i literowe (s. 7, 19, 20, 21, 22, 30, 31, 60, 67, 68, 71, 79, 80, 86, 94, 99, 100, 105, 106, 108, 111, 114, 120, 121, 122, 123, 125, 129, 130, 131, 133, 135, 140, 142, 148, 149, 150, 156, 158, 163, 165, 167, 176, 180, 186, 187). Ponadto rozprawa nie jest pozbawiona sformułowań nielogicznych (s. 12, 27, 89, 93, 113, 114). Pewne zastosowane uproszczenia sformułowań powodują spłycenie lub wypaczenie rozumienia niektórych złożonych zagadnień. Należą do nich przykładowo: refleksja teologiczna nad człowiekiem, będąca nauczaniem społecznym Kościoła (s. 5), między V a XV wiekiem jako określenie średniowiecza (s. 48), rangę sumienia zwiększa (s. 61), teologia moralna, która wypracowała technikę oceny ludzkiego czynu (s. 64), Na moralny wymiar pracy ludzkiej składa się wartość moralna wykonywanej pracy (s. 112). Nie do końca wiadomo, co autorka ma na myśli w przypadku sformułowaniu o dostępie do serwisów, których korzystanie daje spokój sumienia (s. 165). Nienaukowe jest sformułowanie: ważniejszość (s. 113). 7

8 Przypisy zostały sporządzone starannie i nie są tylko przytoczeniem źródeł, ale zawierają także różne dodatkowe wyjaśnienia i dopowiedzenia ułatwiające zrozumienie tekstu głównego. W wielu miejscach w przypisach zostały umieszczone także oryginale wersje tekstów. Błędnie zapisano, że Encyklopedia katolicka podkreśla (s. 87), gdyż każde hasło w niej zamieszczone posiada autora. Uwaga w tekście głównym wstępu na temat publikacji pokonferencyjnej powinna zostać zamieszczona w przypisie (s. 8-9). Wykaz literatury został sporządzony starannie, jest kompletny, a wykaz literatury przedmiotu został uporządkowany alfabetycznie, co nie jest właściwe w przypadku dokumentów Kościoła. Niektóre zapisy w wykazie bibliografii są niekompletne, gdyż brakuje stron, a w przypadku aktów prawnych brakuje wykazania wersji, z jakich autorka korzystała. 4. Wniosek końcowy Niniejszym stwierdzam, że rozprawa doktorska mgr lic. Anny Janiszewskiej jest opracowaniem oryginalnym i wnosi nowe aspekty do refleksji nad zagadnieniem etycznych aspektów poszanowania i ochrony własności intelektualnej. Autorka wykazała umiejętność analizowania tekstów i przedstawiania syntetycznych wniosków, formułowania twierdzeń i ich uzasadniania oraz systematycznej prezentacji aktualnych zagadnień z zakresu teologii moralnej i katolickiej nauki społecznej. Przedstawiona rozprawa, zarówno od strony merytorycznej jak i formalnej, spełnia wymagania stawiane rozprawom doktorskim, określonym w Ustawie z dnia 14 marca 2003 r. O stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. Ust. 595, art. 26, par. 1). Przedkładam zatem Radzie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie wniosek o dopuszczenie mgr lic. Anny Janiszewskiej do dalszych etapów przewodu doktorskiego. 8