Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie. Kraków, r. Ks. dr hab. Damian Wąsek

Transkrypt

1 Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Kraków, r. Ks. dr hab. Damian Wąsek Recenzja rozprawy doktorskiej ks. mgr. lic. Pawła Jana Muranowicza pt.: Nowa ewangelizacja w przekazie medialnym na przykładzie radiowych kazań świętokrzyskich z lat napisanej pod kierunkiem dr. hab. Grzegorza Łęcickiego, prof. UKSW, na seminarium z teologii środków społecznego przekazu, Warszawa 2017, ss Poszukiwanie nowych dróg i środków dotarcia do odbiorcy informacji stanowi podstawową troskę ekspertów w bardzo wielu dziedzinach. Specjaliści w zakresie marketingu, polityki, działacze społeczni, dziennikarze, publicyści nieustannie testują stosowanie nowatorskich technik komunikacji interpersonalnej, by osiągnąć pełniejszy sukces. Tradycyjne formy przekazu danych systematycznie tracą na znaczeniu i są spychane na margines przez tak zwane nowe technologie. Tendencja ta dotyka również przekazu treści religijnych. Obserwujemy to dość wyraźnie, analizując popularność medialnych kaznodziejów czy też prekursorów nowego ateizmu. Mocne oddziaływanie zarówno jednych jak i drugich związane jest nie tyle z rewolucyjnymi treściami, ile z niekonwencjonalnymi sposobami prezentacji odkrytych już dawno zagadnień. Obserwując aktywność Kościoła katolickiego w tym zakresie, wydaje się, że jego przedstawiciele w niewielkim stopniu zdają sobie sprawę z konieczności inwestowania w nowe formy ewangelizowania. Często odnosi się wrażenie, że wystarcza im świadomość głoszenia prawdziwych treści, a sam proces przekazu, kanały komunikacyjne i szatę retoryczną traktują jako mało istotny dodatek. Wyjątkowymi osiągnięciami na tym polu są z pewnością katolickie rozgłośnie radiowe w naszym kraju, a jedną z najstarszych inicjatyw msza święta radiowa, która 1

2 znalazła się w centrum zainteresowań doktoranta. Zredagował on przedstawioną do recenzji rozprawę, liczącą 340 stron (301 stron tekstu właściwego, wykaz skrótów, bibliografia, spis fotografii oraz tabel), zatytułowaną: Nowa ewangelizacja w przekazie medialnym na przykładzie radiowych kazań świętokrzyskich z lat Cel pracy Autor rozprawy postawił następujące pytanie problemowe i hipotezę badawczą: czy nowa ewangelizacja jest realizowana w tak specyficznym przekazie medialnym, który stanowią radiowe homilie świętokrzyskie. Przyjęta hipoteza, zakładająca twierdzącą odpowiedź, określa kolejny kierunek badań, a mianowicie stopień i zakres realizowania nowej ewangelizacji w analizowanych kazaniach radiowych (s. 12). By odpowiedzieć na to pytanie, doktorant zapowiedział dokonanie analizy świętokrzyskich kazań radiowych, wygłoszonych w latach i opublikowanych następnie w formie książkowej. Podczas lektury pracy odnosi się jednak wrażenie, że główny akcent jest położony na zestawienie treści wygłoszonych homilii w obranym wcześniej kluczu merytorycznym, a wspomniany stopień i zakres realizacji nowej ewangelizacji nie wybrzmiewa w sposób dostateczny, o czym napiszę więcej w dalszej części recenzji. Już tutaj rodzi się więc pytanie o adekwatność tematu pracy do zaprezentowanych treści. Autora tylko w pewnym stopniu usprawiedliwia fakt, że użyte w temacie pojęcie nowej ewangelizacji jest nieostre i wieloznaczne. Ostatecznie można uznać, że w pewnej mierze cel pracy i jej treść odpowiadają tytułowi: Nowa ewangelizacja w przekazie medialnym na przykładzie radiowych kazań świętokrzyskich z lat , choć należałoby wymagać znacznie większej dyscypliny w realizacji przyjętych założeń. 2. Struktura pracy Na rozprawę Ks. mgr. lic. Pawła Muranowicza składa się spis treści, wykaz skrótów, wstęp, korpus liczący pięć rozdziałów, zakończenie, bibliografia i spis fotografii oraz tabel. We wstępie, liczącym 9 stron, nakreślony został społeczny kontekst działalności ewangelizacyjnej Kościoła w XX wieku, uzasadniona konieczność uwzględniania 2

3 znaków czasu w realizacji tej misji, wymienione użyte w pracy metody, nakreślone struktury rozprawy oraz przedstawione uzasadnienie dla zakrojonych w temacie ram czasowych. Ostatnia część wstępu zawiera refleksję na temat konieczności nowej ewangelizacji uzasadnienia dla umieszczenia tych rozważań w ostatnich akapitach wprowadzenia nie znalazłem i trudno mi się go domyślić. Generalnie należy przyjąć, że wstęp posiada wszystkie elementy wymagane przez podręczniki do metodyki. Już na tym etapie poczucie niedosytu pozostawia określenie niektórych z zastosowanych metod, ponieważ doktorant jedynie je wymienia i nie do końca wiadomo jak rozumie mechanizmy ich wdrażania. Mam tu na myśli choćby wspomnianą indukcję fenomenologiczną czy metodę magisterialną (prawdopodobnie chodzi o dogmatyczną, zwaną inaczej metodą regresywną). Patrząc na realizację projektu, można też odnieść wrażenie, że na wyrost wpisana została metoda krytycznej analizy radiowych kazań świętokrzyskich w świetle postulatu nowej ewangelizacji, ponieważ w pracy mamy do czynienia raczej z zestawieniami wybranych wypowiedzi kaznodziejów, niż z ich krytyczną analizą. Dziwi też trochę zapowiedź stosowania metody magisterialnej w pracy na temat nowej ewangelizacji, ponieważ powszechnie traktowana jest ona raczej jako relikt przeszłości i krytykowana za małą skuteczność ewangelizacyjną. Można postawić pytanie, czy nie bardziej odpowiednim sposobem potraktowania zagadnienia byłaby metoda hermeneutyczna lub któraś z wersji metody antropologiczno-transcendentalnej? Z informacji zawartych we wstępie dowiadujemy się, że: Podstawowym źródłem badawczym, jak wcześniej zaznaczono, są opublikowane teksty świętokrzyskich kazań radiowych z lat Należy więc podkreślić, że prowadzona analiza z założenia wyklucza badanie radiowych homilii z uwzględnieniem wszelkich kontekstów przekazu medialnego (pogrubienie D.W.); w tym przypadku odnosi się to zarówno do wymiaru werbalnego, czyli do skali głosu kaznodziei, sposobu intonacji, jak i zasad komunikacji niewerbalnej, a mianowicie gestykulacji i mimiki niewidocznej wprawdzie dla radiosłuchaczy, ale zauważalnej dla uczestników liturgii (s. 14). Wielka szkoda, że z założenia pominięty został ten wymiar badawczy, ponieważ to po analizie tego rodzaju aspektów można by oczekiwać wniosków uzasadniających novum ewangelizacji kazań świętokrzyskich. 3

4 Pierwszy rozdział Fenomen polskiego duszpasterstwa radiowego ma stanowić kontekst dla dalszych rozważań i doktorant zredagował go w sposób zadawalający, prowadząc czytelnika drogą na styku teologii i świata mediów. Druga część została zatytułowana Problematyka formalna świętokrzyskich kazań radiowych i stanowi najsłabsze ogniwo dysertacji, do czego odniosę się bardziej szczegółowo w dalszej części recenzji. Rozdziały od trzeciego do piątego są charakterystyką przesłania świętokrzyskich kazań radiowych w kluczu religijnym, etyczno-moralnym i społecznym. Całość wieńczy podsumowanie, w którym zawarta została próba oceny kazań z punktu widzenia podejmowanych tematów oraz zagadnień, których brakuje w wypowiedziach kaznodziejów. Doktorant dzieli się też postulatami, którym trudno odmówić słuszności i kreśli perspektywy badawcze, które niekoniecznie wniosłyby coś nowego w omawianą problematykę. 3. Ocena merytoryczna i formalna Poszukując walorów pracy doktorskiej Ks. Pawła Muranowicza, należy podkreślić, że autorowi udało się objąć bardzo obszerny materiał badawczy. 605 tekstów stanowi poważne wyzwanie, a doktorant zapoznał się z nimi w sposób nie budzący zastrzeżeń. Dobrał też autorski klucz do prezentacji obecnych w nich wątków i odpowiedni sposób usystematyzował treści kazań. Drugim atutem recenzowanej rozprawy jest zamieszczenie bardzo szerokiego kontekstu historycznego i teologicznego dla podejmowanych zagadnień. Zarówno wątki związane z obecnością polskiego Kościoła w mediach, jak i katechizmowe wprowadzenia do poruszanych wymiarów kaznodziejskich świadczą o dobrej formacji intelektualnej autora i bogatych zainteresowaniach. Znajdujemy tam odwołanie nie tylko do dokumentów Magisterium Kościoła, ale licznych pism współczesnych teologów katolickich. Niewątpliwym atutem dysertacji jest jej szata literacka. Autor posługuje się poprawnym i komunikatywnym językiem, a błędy stylistyczne, gramatyczne i interpunkcyjne pojawiają się bardzo rzadko. 4

5 Na szczególną uwagę zasługuje zakończenie pracy. W formułowanych tam ocenach Ks. Paweł nie tylko w kompetentny sposób wydobywa z opisywanych homilii walory merytoryczne i punktuje braki, ale odważnie wskazuje na słabe przygotowanie kaznodziejów do tak specyficznej formy głoszenia, jaką jest kazanie radiowe. Warto raz jeszcze podkreślić, że zarówno wstęp jak i zakończenie zawierają wszystkie niezbędne elementy, a sama struktura stanowi spójny projekt badawczy. Niestety, w pracy pojawia się wiele kwestii dyskusyjnych, a czasem wręcz niezrozumiałych. Spośród zauważonych przeze mnie braków, na pierwszy plan wysuwa się kwestia zasadnicza, którą można zawrzeć w pytaniach: W których momentach w trzech ostatnich rozdziałach widać, że praca powstała na seminarium z teologii środków społecznego przekazu i że dotyczy zagadnienia nowej ewangelizacji? Czym różniłaby się ta praca, gdyby powstawała na seminarium z homiletyki, a w temacie miała rzeczownik ewangelizacja? Takie wątpliwości związane są z brakami w zastosowaniu metody analizy krytycznej tekstu. Czytając wyżej wspomniane rozdziały, można odnieść wrażenie, że chodziło jedynie o klasyfikację wątków teologicznych przytaczanych kazań, poprzedzoną wprowadzeniem katechizmowym. W moim mniemaniu, analiza krytyczna powinna doprowadzić do wniosków przekonujących, że cytowani kaznodzieje albo posługują się nowatorską formą, albo dzielą rozwiązaniami, które rzucają nowe światło na prezentowane treści. Poza zakończeniem, bardzo trudno odkryć takie właśnie treści w recenzowanym tekście. Drugi brak związany jest z cytowanym już przeze mnie zastrzeżeniem zawartym we wstępie. Doktorant napisał pracę na temat nowej ewangelizacji, która wyraża się między innymi w użyciu medium, jakim jest radio, a wykluczył badanie kontekstu przekazu medialnego, usprawiedliwiając się korzystaniem z zapisu książkowego wygłaszanych homilii. Krok ten jest dla mnie niezrozumiały i nie znajduję żadnego usprawiedliwienia dla tego braku. Jedynym, choć mało istotnym dla mnie pocieszeniem, jest fakt, że autor sam o tym mankamencie napisał, a więc w ogóle brał pod uwagę taki wymiar refleksji nad zagadnieniem, tylko w praktyce z niego zrezygnował. Innych treści spodziewałem się po tytule drugiego rozdziału dysertacji: Problematyka formalna świętokrzyskich kazań radiowych. W tej części pracy doktorant podejmuje najpierw refleksję nad preambułą do chorych. W moim odczuciu, 5

6 zaprezentowany tam tekst powinien się znaleźć w którymś z rozdziałów charakteryzujących treść kazań, ponieważ w zaproponowanym przez autora kształcie nie jest pochylaniem się nad aspektami formalnymi, a teologicznymi. Przytoczone później świadectwa nadają się raczej do aneksu, a nie do tekstu głównego. Drugi podrozdział: Redakcja Mszy Świętej radiowej historia i teraźniejszość należy do kontekstu i powinien się znaleźć w rozdziale pierwszym, ponieważ nic nie wnosi do analizy problematyki formalnej. Uzasadniać można by zamieszczenie w tym rozdziale biogramów kaznodziejów, ale i tu należy wymagać, by autor przeanalizował specyfikę języka danego mówcy w kontekście pytania problemowego dysertacji. W niektórych przypadkach doktorant zbliża się do takiej refleksji (np. opisując pobieżnie styl kazań biskupa J. Zawitkowskiego czy biskupa L. S. Głodzia), ale w wielu przypadkach zamieszcza krótkie notki biograficzne, które pasują bardziej do ulotek informacyjnych, niż do rozprawy naukowej. Zdjęcia kaznodziejów również nie podkreślają naukowego charakteru tekstu. W rozdziale drugim znajduje się więc wiele elementów zbędnych, a brakuje tak istotnych jak analiza używanych w kazaniach figur retorycznych czy prześledzenie wiarygodności przekazu w oparciu o porównywanie kluczowych pojęć lub za pomocą innych metod (modelem dla doktoranta w tym zakresie mógłby być choćby materiał zawarty w książce H. Kosiarskiego, Katechezy radiomaryjne w odbiorze słuchaczy. Studium teologiczno-językowe, Wydawnictwo Biblos, Tarnów 2014). Trzy kwestie chciałbym postawić jako tematy do dyskusji. Opisując ewangelizacyjny wymiar homilii, doktorant przytacza opinię Karla Rahnera. Czytamy: K. Rahner stwierdził, że kaznodzieja powinien, podobnie jak w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, proklamować historię zbawienia. Przy czym należy mieć na uwadze, że samo Pismo Święte nie jest źródłem zbawienia; prawdziwym zbawieniem jest Jezus Chrystus (s. 40). Zgadzam się w pełni z autorem, ale ciekaw jestem, w jaki sposób rozwinąłby ten wątek. Co, według K. Rahnera, jest centrum orędzia chrześcijańskiego i jak to rozumieć? Jak wyjaśnić relację między Nowym Testamentem a Jezusem Chrystusem? Pomocny w analizie tych wątków może być tekst niemieckiego myśliciela, zatytułowany: Doświadczenia katolickiego teologa. 6

7 Jak określić główne trzy szanse związane z ewangelizacją za pomocą radia (czy może to tylko zasięg) i czy istnieją zagrożenia związane z wchodzeniem kaznodziei w taką przestrzeń, a jeśli tak, to jakie? Ewangelizacja za pomocą fal radiowych ma swoją specyfikę. W jakim stopniu w relacji do kaznodziejstwa przez radioodbiorniki oryginalnym wyzwaniem jest ewangelizacja w nowych mediach? Które nowe media stanowią dziś najpoważniejsze forum dla ewangelizacji i co można powiedzieć o perspektywach na przyszłość w zakresie wykorzystywania techniki w kaznodziejstwie? 4. Wniosek końcowy W podsumowaniu należy podkreślić, iż recenzowana rozprawa jest pierwszą tak kompleksową próbą naukowego pochylenia się nad świętokrzyskimi kazaniami radiowymi. Z tego względu może ona stanowić istotny wkład w prace podejmowane przez teologów zajmujących się mediami i historyków tej dyscypliny. Dysertacja zredagowana jest w sposób estetyczny, zawiera wiele logicznych wywodów i uzasadnionych wniosków. Wyrażam przekonanie, że praca ks. mgr. lic. Pawła Jana Muranowicza spełnia warunki stawiane rozprawie doktorskiej i może być podstawą do dalszych etapów przewodu celem nadania autorowi stopnia naukowego doktora. Stawiam wniosek do Rady Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie o dopuszczenie Księdza mgr. lic. Pawła Jana Muranowicza do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Ks. dr hab. Damian Wąsek 7