Michał a. Jerzak Uniwersytet Przyrodniczy Poznań WoJciech Mikulski Przedsiębiorstwo Nasienne AGRONAS Koło Rynkowa konkurencyjność krajowego nasiennictwa zbóż w świetle konsolidacji spółek hodowli Roślin anr wstęp Zapoczątkowane w ostatniej dekadzie XX wieku przemiany polityczne w Polsce zaowocowały transformacją i dostosowywaniem się gospodarki do warunków rynkowych. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw przemysłowych, jak i większości dawnych PGR, które zostały sprzedane lub też na wiele lat wydzierżawione. Obserwowane w ostatnim dwudziestoleciu przemiany zmierzały do dostosowania zarówno struktury organizacyjnej, jak i produkcji do efektywnego działania w warunkach rynku konkurencyjnego. Dawne przedsiębiorstwa hodowli roślin przekształcone w spółki hodowli roślin ze 100% udziałem ANR Warszawie, korzystały jednak w tym okresie ze szczególnego statusu, który uprawniał je do pobierania finansowych dotacji na hodowlę roślin oraz na cele inwestycyjne. Zapewniało to, z jednej strony, bezpieczeństwo finansowe, z drugiej natomiast hamowało proces dostosowywania się tych podmiotów do działania w warunkach rynku konkurencyjnego. Niemniej, wszechobecna w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku atmosfera zmian udzieliła się również tej branży. Brak jednak bezwzględnego przymusu zarabiania na siebie sprawił, że hodowla roślin w Polsce poddawana była nieustannym przekształceniom organizacyjnym, które nie uwzględniały specyfiki tej branży. Na początku lat 90. ubiegłego wieku wielozakładowe przedsiębiorstwa państwowe hodowli roślin przekształcono w mniejsze spółki z 100% udziałem własnościowym Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie. Panowała wówczas opinia, że docelowo spółki te będą prywatyzowane, a proces ten łatwiej będzie można przeprowadzić na organizacyjnie mniejszych podmiotach. Po krótkim upływie czasu Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej wyodrębniło tzw. spółki strategiczne, które ze względu na szczególne znaczenie dla gospodarki wyłączono z procesu prywatyzacji. Hodowlę roślin zaliczono do tej właśnie grupy. W konsekwencji zaczęto konsolidować progra-
Miscellanea 135 my hodowli roślin i, ostatecznie, łączyć mniejsze spółki z większymi. Żadne z tych działań nie przyniosły wymiernych efektów w rozwoju polskiej hodowli roślin, ani też nie polepszały jej pozycji na rynku nasion. Rynkowa słabość tych podmiotów ujawniła się zwłaszcza po wejściu Polski do struktur UE i zaniechania bezpośredniego dotowania hodowli roślin przez rząd. Ostatecznie, występująca ułomność rynkowa, przy braku zewnętrznego finansowania, doprowadziła polskie spółki hodowli roślin do szczególnie trudnej sytuacji zarówno organizacyjnej, jak i na rynku nasion. W dalszej części niniejszego artykułu podjęto problem oceny obecnego położenia polskich spółek hodowli roślin, tak z punktu widzenia konkurencyjności ich działania, jak i pozycji rynkowej. Dokonano identyfikacji sytuacji w zakresie udziału polskich odmian na rynku nasiennym zbóż, podjęto także próbę określenia przyczyn utrwalania się niekorzystnej dla polskiej hodowli zbóż tendencji rynkowej w aspekcie konsolidacji obszarowej i organizacyjnej spółek hodowli roślin należących do Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie. udział krajowych odmian w Rejestrze odmian oryginalnych Odpowiedzią rynku na dokonywane w ostatnich piętnastu latach przekształcenia organizacyjne spółek zajmujących się hodowlą roślin był zmniejszający się udział krajowych odmian w Rejestrze Odmian Oryginalnych (ROO) i w krajowym rynku nasion w stosunku do prywatnych hodowców zagranicznych (tab. 1, rys. 1 i 2). Tabela 1 liczba odmian zbóż w Roo zarejestrowanych w latach 2000-2010 według gatunków oraz powierzchnia uprawy i częstotliwość wymiany materiału siewnego Gatunek Liczba odmian w ROO Udzia odmian zagranicznych w % Powierzchnia w mln ha/ wymiana w latach Pszenica ozima 65 67 2,00 / 8 Pszenica jara 21 33 0,40 / 8 J czmie ozimy 19 79 0,16 / 8 J czmie jary 41 75 1,05 / 8 Owies 23 8 0,50 / 12-14 Pszen yto ozime 31 6 1,30 / 12-14 yto ozime populacyjne 26 61 1,50 / 25 yto ozime heterozyjne 13 77 0,14 / 1 Źródło: Opracowanie na podstawie danych COBORU, PIORIN [4]. Jak wynika z zaprezentowanych w tabeli 1 danych, tylko w pszenżycie ozimym i owsie dominują jeszcze w rejestrze odmiany krajowe, ale w tych dwóch gatunkach zakup materiału siewnego odbywa się raz na 12-14 lat, co w znacznym stopniu ogranicza dochody hodowców. W pozostałych gatunkach zbóż w ROO udział odmian zagranicznych przekroczył znacznie 60%. Ze względów ekonomicznych szczególnie interesujące dla hodowcy są te gatunki zbóż, które upra-
136 Miscellanea wia się na znacznych powierzchniach, a plantatorzy częściej kupują kwalifikowany materiał siewny. W tych właśnie gatunkach zbóż dominują odmiany zagraniczne: pszenica ozima 65%, jęczmień jary 75%, żyto heterozyjne 77%. Konsekwencją zmniejszającego się udziału krajowych odmian większości gatunków zbóż w rejestrze jest systematyczna utrata krajowego rynku nasion na rzecz hodowców zagranicznych (rys.1 i 2). Rys. 1. Udział (w %) odmian ozimych polskiej hodowli w reprodukcji nasion w Polsce w latach 2000-2008 Źródło: Opracowanie na podstawie danych PIORIN. Rys. 2. Udział (w %) odmian jarych polskiej hodowli w reprodukcji nasion w Polsce w latach 2000-2008 Źródło: Opracowanie na podstawie danych PIORIN.
Miscellanea 137 Jak wynika z zaprezentowanych na rysunkach 1 i 2 danych, polska hodowla roślin dominuje w rozmnożeniach odmian pszenżyta i owsa. Rynek nasienny w pozostałych gatunkach zbóż został opanowany przez prywatnych hodowców zagranicznych w ponad 70% w przypadku odmian jęczmienia oraz w około 50% żyta i pszenicy ozimej. diagnoza przyczyn niekorzystnej dla polskiej hodowli zbóż tendencji rynkowej Zasadniczo przyczyn wciąż postępującej utraty rynku nasion przez krajowych hodowców można upatrywać bądź to w gorszej wartości gospodarczej oferowanych odmian, bądź też w niesprawnej organizacji ich sprzedaży oraz niskiej rynkowej konkurencyjności. Syntezy doświadczeń COBORU za lata 2010, 2009, 2008, 2007 wskazują, że przeciętna odmiana zboża ozimego plonuje na poziomie około 10 t/ha, natomiast średni plon w praktyce rolniczej nie przekracza 4,5 t/ha [3]. Wynika stąd, że dla przeciętnego plantatora zbóż ozimych nie ma znaczenia, czy uprawia drogą odmianę ze szczytu tabeli rankingowej, czy też odmianę przeciętną. Odmiana dla hodowcy (spółki hodowlano-nasiennej) jest ostatecznym produktem jego pracy, który podlega sprzedaży, a tym samym generuje przychody pokrywające koszty jej wytworzenia oraz zyski, które winny być przeznaczone na dalsze prace hodowlane. Wcześniejsze badania w tym zakresie [2] udowodniły, że o dochodach firmy hodowlanej czerpanych z odmian w znacznym stopniu decyduje organizacja rynku. Wykazano, że sprzedaż nasion w stopniu PB spółce marketingowej to z ekonomicznego punktu widzenia najbardziej optymalny moment, a dalej firma winna czerpać dochody z renty wynikającej z praw intelektualnych hodowcy. Dalsze rozmnażanie odmiany przez hodowcę powoduje wzrost nakładów inwestycyjnych i masy towaru, którą należy na rynku sprzedać, by uzyskać zwrot kosztów hodowli. Tezę tę potwierdza efektywność systemu sprzedaży wysokich stopni odsiewu nasion, charakterystyczna np. dla niemieckich firm hodowlanych, które są ukierunkowane na zarabianie na zaawansowanych technologiach [5]. Wielkoobszarowa firma, w której hodowla roślin jest jednym z kierunków działania, sprzedaje zarówno nasiona w stopniu B, C, jak również ziarno konsumpcyjne, co generuje rosnące nakłady inwestycyjne na zbiór, czyszczenie i zaprawianie oraz koszty pracy. Aby udźwignąć koszty tak rozbudowanych inwestycji, firma potrzebuje dostępu do możliwie taniego zewnętrznego źródła finansowania w postaci kredytu lub dotacji. Tylko bowiem wówczas, z uwagi na niską rentowność sprzedaży nasion niskich stopni odsiewu, może realizować program inwestycyjny i konkurować na rynku niższą ceną. Jednocześnie sprzedaż przez hodowcę niskich stopni odsiewu powoduje, że wchodzi on w obszar aktywności firm nasiennych, tworząc im konkurencję na rynku dla swoich odmian, co w rezultacie prowadzi do zaniechania współpracy. Wielkoobszarowa firma, w której hodowla roślin jest jednym z kierunków działalności, straty z rynku nasion pokrywa dochodem z produkcji ogólnorolnej, a w konsekwencji nie odczuwa tak wyraźnie presji na sukces rynkowy własnej odmiany jak w wyspecjalizowanej firmie hodowlanej, gdzie jest to jedyne źródło do-
138 Miscellanea chodu. W konsekwencji, coraz częściej wielkoobszarowe firmy hodowlane stają się promotorami zagranicznych hodowców swoich dotychczasowych konkurentów. Działalność taka jest bowiem ekonomicznie bardziej uzasadniona niż rozwijanie rodzimej hodowli. Przedstawia to niżej zamieszczony rachunek [2]. a Koszt wprowadzenia 1 odmiany zagranicznej zboża do ROO wyliczono na podstawie opłat stosowanych przez COBORU, przy założeniu, że testowano 10 odmian w doświadczeniu 4 powtórzeniowym, w 7 miejscowościach przez 2 lata. Do COBORU zgłoszono 3 odmiany, a jedna została po 2 latach wpisana do ROO. b Koszt wprowadzenia 1 odmiany zagranicznej z listy UE do uprawy oszacowano na podstawie testowania j.w., z pominięciem zgłoszenia odmian do COBORU. c Zwyczajowo w kontraktach na zagraniczne odmiany przyjmuje się, że połowa licencji zostaje u partnera przejmującego odmianę. Jak wynika z przedstawionego rachunku (1), krajowy hodowca po sprzedaży 250 ton nasion C1 odmiany hodowli własnej uzyskuje zwrot poniesionych kosztów (367.000,00 zł) w 11%. W przypadku odmiany zagranicznej, po zarejestrowaniu w ROO, w stosunku do poniesionych kosztów (77 400,00 zł) uzyskuje zwrot nakładów w 27%, natomiast rozmnażając odmianę z listy UE zwrot kosztów (58 000,00 zł) sięga aż 36%. Zatem niekorzystna relacja tempa zwrotu poniesionych nakładów w przypadku odmian rodzimych skłania hodowców krajowych oraz firmy nasienne do częstszego sięgania po odmiany zagraniczne. Jest to jedna z przyczyn zmniejszającego się udziału polskich odmian w ROO i w krajowym rynku nasion (rys. 1 i 2). Podobnie niekorzystny wpływ na udział polskich odmian na rynku nasion ma niska opłacalność sprzedaży, jaką firma nasienna uzyskuje w przypadku rozmnażania krajowych odmian, co prezentuje niżej przedstawiony rachunek (2). Zakładamy, że firma nasienna zakupuje nasiona w stopniu B u polskiego hodowcy, płacąc za 1 dt 140,00 zł, następnie rozmnaża je u plantatora, a potem wykupuje od niego 1 dt surowca po cenie skupu realizowanego przez ARR, po-
Miscellanea 139 większonej o 15% premii, co stanowiło w 2009 roku 53,80 zł/dt. Aby doprowadzić jakość wyprodukowanych przez plantatora nasion do wymogów materiału siewnego w stopniu C1, firma nasienna musi jeszcze ponieść nakłady na: czyszczenie, zaprawianie, workowanie, kwalifikacje oraz logistykę, co łącznie stanowi 40,00 zł na 1 dt. Do tego należy doliczyć koszt licencji dla hodowcy, a także uwzględnić koszt zakupu, nasion w stopniu B. W sumie wynosi to 117,10 zł za 1 dt. Za nasiona C1 pszenicy ozimej można było w sezonie 2009/2010 uzyskać na rynku cenę 120,00 zł za dt, co przekłada się na zysk dla firmy nasiennej w wysokości 2,90 zł na 1 dt. Niska opłacalność produkcji nasion C1 z materiału siewnego w stopniu B zakupionego u polskiego hodowcy, jak i perspektywa późniejszego konkurowania z nim na rynku, wymusza na firmach nasiennych poszukiwanie innych rozwiązań. Zmierzają one w kierunku wchodzenia w obszar aktywności, na którym winni dominować hodowcy, czyli rejestrowania odmian zagranicznych i przejmowania ich na wyłączność. Takie działania firmy nasiennej z ekonomicznego punktu widzenia są w pełni uzasadnione, co wykazują niżej zamieszczony rachunek (3), dotyczący opłacalności zakupu nasion odmiany zagranicznej hodowli w stopniu PB i rozmnożeniu do stopnia B oraz rachunek (4) prezentujący opłacalność dalszego rozmnażania nasion stopnia B zagranicznej hodowli do stopnia C1.
140 Miscellanea Rachunek korzyści dla firmy nasiennej rejestrującej odmianę i następnie z zakupionego materiału siewnego w stopniu PB prowadzącej rozmnożenie, aby uzyskać nasiona w stopniu B (rachunek 3) i C1 (rachunek 4), przeprowadzono według tej samej metodyki jak w przypadku rachunku (2) z tą jednak różnicą, że w rachunku nr (3) koszt skupu surowca B powiększono o 30% premii dla gospodarstwa rozmnażającego te nasiona. Wynik tej kalkulacji wskazuje, że gdyby firma nasienna zdecydowała się na sprzedaż nasion w stopniu odsiewu B, wówczas jej zysk wynosiłby 14,50 zł/dt. Do dalszych obliczeń przyjęto jednak założenie, że nasiona w stopniu B firma przeznacza tylko dla własnych rozmnożeń na produkcję nasion C1. W rachunku (4), prezentującym kalkulację opłacalności dalszego rozmnażania nasion stopnia B do odsiewu w stopniu C1, koszt nasion B przyjęto na poziomie 125,00 zł/dt. Koszt licencji obniżono natomiast o 50%, zgodnie z praktyką przyjętą przy przejmowaniu na wyłączność obcych odmian. Wyliczony przy zmianie tych parametrów zysk dla firmy nasiennej, przypadający na 1 dt nasion w stopniu C1, wynosi 12,05 zł wobec 2,90 zł w przypadku, gdy firma nasienna zakupiła nasiona w stopniu B u polskiego hodowcy.
Miscellanea 141 Celem uzyskania pełnego obrazu opłacalności sprzedaży nasion w stopniu C1, zyski przedstawione w rachunku (4) należy pomniejszyć o koszty wprowadzenia odmiany na rynek po wcześniejszym wpisie do ROO (77 400,00 zł), albo w przypadku sprzedaży odmiany z listy UE ocenionej na podstawie doświadczeń własnych (58 000,00 zł). Prezentuje to tabela 2. Tabela 2 zyski firmy nasiennej ze sprzedaży nasion c1 w zależności od źródła zakupu nasion bazowych pszenicy ozimej (zł) Wielko sprzeda y nasion C1 Zakup nasion B w polskiej hodowli Wprowadzenie odmiany do ROO i zakup nasion PB Wprowadzenie odmiany z listy UE i zakup nasion PB 1dt 3,70 12,05 12,05 9 000 dt 33 300,00 108 450,00 74 400,00 = 108 450,00 58 000,00 = 31 050,00 50 450,00 10 000 dt 37 000,00 120 500,00 77 400,00 = 120 500,00 58 000,00 = 43 100,00 62 500,00 Źródło: Opracowanie własne. Jak wynika z tabeli 2, zyski ze sprzedaży 9 000 dt nasion w stopniu C1 pszenicy ozimej są podobne w przypadku zakupienia materiału bazowego w stopniu B w polskiej hodowli (33 300,00 zł), jak i w przypadku zakupienia nasion w stopniu PB w zagranicznej hodowli, z uwzględnieniem oczywiście kosztów zarejestrowania odmiany (31 050,00 zł). Wyraźnie bardziej opłacalne, przy wielkości sprzedaży 9 000 dt, jest wprowadzenie do obrotu odmiany z listy UE, bowiem uzyskujemy wówczas 50 450,00 zł. Po przekroczeniu progu sprzedaży nasion na poziomie 10 000 dt konkurencyjność polskich odmian na rynku zdecydowanie maleje. Oznacza to, że dla firmy sprzedającej nasiona C1 pszenicy ozimej na poziomie ilościowym 10 000 dt opłaca się bardziej rejestrować odmiany zagraniczne i wprowadzać je na rynek niż współpracować z krajowym hodowcą. Jeszcze korzystniejszą opłacalność (62 500,00 zł) firma nasienna uzyskuje przy wprowadzaniu do obrotu nasion C1 odmiany pszenicy ozimej z listy UE bez polskiego statusu rejestrowego. Dotychczasowa analiza pokazała zatem, że firma hodowlano-nasienna, jak i nasienna sprzedająca nasiona C1, najmniejszą opłacalność uzyskuje wprowadzając do obrotu odmiany nasion pszenicy polskiej hodowli. Wyjaśnia to przyczynę sukcesywnie zwiększającego się w poszczególnych latach udziału w krajowym rynku nasion zbóż odmian zagranicznych. Konsekwencją takiej sytuacji jest zmniejszanie się dochodów z rynku nasion spółek polskiej hodowli roślin (tab. 3) i jednocześnie ograniczanie krajowych programów hodowlanych oraz zwalnianie pracowników [1]. Dane tabeli 3 wskazują, że w ostatnich 10 latach sprzedaż kwalifikowanego materiału siewnego zbóż spadła w kraju z 200 tys. ton w roku 2000 do 125 tys.
142 Miscellanea ton w roku 2010, przy jednoczesnym zwiększeniu się udziału w rozmnożeniach nasion odmian zagranicznych (rys. 1). W konsekwencji doprowadziło to do przejęcia znaczącej części dochodów z krajowego rynku nasion przez zagraniczną konkurencję. Nieudaną próbą zaradzenia tej wciąż pogarszającej się sytuacji było podjęcie w ostatnich latach kolejnych działań reorganizacyjnych i dokonanie kolejnego łączenia krajowych spółek hodowli roślin. Działania te jednak nie zmieniły sytuacji znikających już z rynku odmian polskiej hodowli zbóż, co pokazują dane z ostatnich lat (rys. 1 i 2) i w żaden sposób nie zwiększyły popytu na polskie odmiany zbóż. potencjalne dochody hodowców polskich i zagranicznych z tytułu opłat licencyjnych od sprzedaży nasion zbóż (opłatę licencyjną od 1 tony nasion zbóż c1 przyjęto za 150,00 zł) Tabela 3 Rok Sprzeda nasion Warto op at licencyjnych % odmian zagranicznych Udzia w op atach licencyjnych firm (mln z ) (tys. ton) (mln z ) w R.O.O. zagranicznych polskich 2000 200 30 8 2,4 27,6 2003 180 27 18 4,9 22,1 2008 120 18 37 6,6 11,4 2010 125 19 45 8,6 10,4 Źródło: Opracowanie własne. wnioski 1. Tendencja wypierania polskich odmian zbóż z krajowego rynku nasion jest coraz silniejsza. Działania konsolidacyjne spółek hodowli roślin ANR nie powstrzymały tego procesu, ani też nie spowolniły. 2. Utrzymująca się niezdrowa konkurencja między krajowymi spółkami hodowli roślin oraz firmami nasiennymi prowadzi do ubożenia zarówno intelektualnego, jak i finansowego zasobów polskiej hodowli roślin. Powoduje to niewydolność w konkurowaniu z firmami zagranicznymi i coraz częstsze poddawanie się tej konkurencji. literatura: 1. Duczmal K.: Dorobek i zadania samorządu nasiennego. Referat przedstawiony na zebraniu Sekcji Traw i Motylkowych Drobnonasiennych. PIN, 2011. 2. Jerzak M.A., Mikulski W., Kubiszewska J.: Czynniki poprawy efektywności ekonomicznej spółek hodowli zbóż w Polsce. Postępy Nauk Rolniczych, nr 6, 2005. 3. Roczniki Statystyczne GUS (lata 2007-2010). 4. Wicki L.: Zmiany w zużyciu nasion kwalifikowanych w Polsce. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 96, z. 4, 2009. 5. www.stratfor.com
Miscellanea 143