Pytania i odpowiedzi Teoria i zastosowanie w postępowaniu karnym oraz cywilnym Zarys logiki pytań dla prawników Andrzej Malinowski Wydanie 1 Warszawa 2012
Redaktor prowadzący: Joanna Tchorek Opracowanie redakcyjne: Joanna Ołówek Redakcja techniczna: Agnieszka Dymkowska-Szeszko Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN 978-83-7806-424-4 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02 222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści Wstęp.................................................... 7 Wykaz skrótów............................................ 11 ROZDZIAŁ I. Logiczny charakter pytań........................ 13 1. Wprowadzenie........................................... 13 2. Budowa pytania.......................................... 16 3. Założenia dotyczące poprawności pytania...................... 24 4. Rozumienie pytania....................................... 32 5. Podziały pytań........................................... 34 ROZDZIAŁ II. Pytania otwarte i pytania zamknięte.............. 37 1. Pytania otwarte i relacja spontaniczna........................ 37 2. Pytania zamknięte........................................ 42 3. Presupozycje pytania zamkniętego........................... 48 4. Pytania półotwarte....................................... 51 5. Wybrane partykuły pytajne stosowane w pytaniach zamkniętych... 52 ROZDZIAŁ III. Pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia...... 60 1. Dwuczłonowe pytania rozstrzygnięcia........................ 60 2. Wieloczłonowe pytania rozstrzygnięcia........................ 66 3. Złożone dwuczłonowe pytanie rozstrzygnięcia.................. 69 4. Pytania dopełnienia....................................... 83 5. Złożone pytania dopełnienia................................ 91 ROZDZIAŁ IV. Inne rodzaje pytań............................. 94 1. Pytania problemowe...................................... 94 2. Pytania sugestywne....................................... 100 3. Pytania z ukrytym założeniem pytającego..................... 108 4. Pytania warunkowe....................................... 112 5. Pytania podchwytliwe..................................... 115 6. Pytania retoryczne........................................ 120 5
Spis treści ROZDZIAŁ V. Odpowiedzi................................... 124 1. Rodzaje odpowiedzi na pytanie............................. 124 2. Wartość logiczna odpowiedzi............................... 131 3. Odpowiedź kłamliwa..................................... 137 4. Prawdomówność odpowiadającego i wiarygodność odpowiedzi..... 144 ROZDZIAŁ VI. Rola pytań w postępowaniu dowodowym.......... 148 1. Przesłuchanie jako środek dowodowy......................... 148 2. Taktyka przesłuchania..................................... 159 3. Ograniczenia dotyczące zadawanych pytań.................... 163 4. Siedem złotych pytań kryminalistyki......................... 168 5. Systematyka pytań w ujęciu procesowym...................... 169 ROZDZIAŁ VII. Pytania w dyskusji erystycznej................. 173 1. Erystyka jako sztuka prowadzenia sporów..................... 173 2. Spór erystyczny.......................................... 180 3. Pytania i odpowiedzi w sporze erystycznym.................... 184 4. Błędy popełniane przy formowaniu pytań w sporze erystycznym.... 194 ROZDZIAŁ VIII. Pytania prawne.............................. 196 1. Funkcja pytań prawnych w procesach stosowania prawa.......... 196 2. Forma logiczna pytań prawnych konkretnych................... 201 3. Pytania abstrakcyjne...................................... 212 4. Pytania prawne o zgodność do Trybunału Konstytucyjnego....... 214 5. Pytania prawne do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej... 216 Literatura................................................ 224 Skorowidz................................................ 229 6
Jeżeli jakieś pytanie da się w ogóle postawić, to można też na nie odpowiedzieć * L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Warszawa 2004, teza 6.5. Wstęp Pytania i odpowiedzi są nieodłącznie związane z zachowaniem ludzi. Zadawanie pytań jest punktem wyjścia dla każdego wnioskowania, zarówno w życiu codziennym, jak i w nauce, wszystkie sytuacje problemowe sprowadzają się bowiem do znalezienia odpowiedzi na jakieś pytanie. Dotyczy to zarówno problemów teoretycznych, jak i praktycznych. Pytanie powinno być odpowiednio sformułowane: jednoznaczne i zrozumiałe dla odbiorcy, powinno umożliwić pytającemu uzyskanie od odpowiadającego potrzebnej mu, określonej w pytaniu informacji. Poprawne postawienie pytania wiąże się z wieloma zagadnieniami, nie tylko dotyczącymi tego, o co pytamy, lecz także takich kwestii, jak odpowiednie sformułowanie pytania, odpowiedni dobór odpowiadającego takiego, który może i ma kompetencje do udzielenia odpowiedzi. Pytanie winno też realizować cel, jaki stawia przed nim pytający. Pytanie nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe (nie jest zdaniem w sensie logicznym), klasyczna logika zdań nie zajmuje się pytaniami. Pytania są przedmiotem zainteresowań stosunkowo młodej gałęzi logiki, zwanej logiką erotetyczną (inaczej logiką pytań). Prekursorem logiki pytań w XIX w. był B. Bolzano, zaś sam termin logika erotetyczna na określenie analizy logicznej pytań i odpowiedzi zaproponowali 1 A. Prior i M. Prior w 1955 r., od tego czasu logika pytań i odpowiedzi najczęściej jest określana tym mianem. Znaczący udział w rozwoju logiki pytań mają polscy logicy, poczynając od prekursorskich mię- 1 A. Prior, M. Prior, Erotetic logic, Philosophical Review 1955, nr LXIV. 7
Wstęp dzywojennych prac polskiego logika K. Ajdukiewicza 2, po Z. Cackowskiego, J. Giedymina, L. Koja, T. Kubińskiego i innych. Istotny wkład wnieśli też logicy zagraniczni, tacy jak L. Åqvist, N. Belnap, D. Harrah, T. Steel i inni. Z problematyką pytań wiążą się również prace językoznawców, mające za przedmiot tzw. zdania pytajne 3, a także opracowania z zakresu teorii argumentacji, w szczególności dotyczące erystyki. Problematyka prawniczych zastosowań logiki pytań w polskiej literaturze była poruszana w małym zakresie i nie doczekała się dotychczas żadnego szerszego, odrębnego omówienia. Reprezentują ją dwa zwięzłe opracowania przygotowane z udziałem M. Lipczyńskiej 4, dosyć ogólne prezentacje w kilku podręcznikach logiki dla prawników, a także pośrednio wiążące się ze stawianiem pytań rozważania proceduralne lub kryminalistyczne. W niniejszej pracy w szerszym zakresie wykorzystujemy prace K. Ajdukiewicza, J. Giedymina oraz N. Belnapa i T. Steela jako naszym zdaniem najbliższe potocznemu rozumieniu pytań i najbardziej przydatne w praktycznym zastosowaniu w pracy prawnika. Wykorzystamy również w pewnym zakresie literaturę z zakresu lingwistyki oraz erystyki. Problematyka właściwego zadawania pytań ma zasadnicze znaczenie dla prawnika uczestniczącego w postępowaniach dowodowych, zarówno w sprawach zawisłych przed sądami, jak i innymi organami rozstrzygającymi. Postępowanie przygotowawcze w procedurze karnej czy też przygotowanie pozwu lub wniosku w postępowaniu cywilnym wymaga z reguły zebrania informacji o sprawie, w znacznej mierze informacji uzyskanej w drodze stawiania pytań dotyczących zdarzeń przeszłych, ich przyczyn, skutków, sposobu działania, motywacji itp. 2 K. Ajdukiewicz, Analiza semantyczna zdania pytajnego, Ruch Filozoficzny 1926, tom X; tenże, Zdania pytajne, w: Logiczne podstawy nauczania, Warszawa 1934. 3 Szerzej na ten temat M. Danielewiczowa, O znaczeniu zdań pytajnych w języku polskim, Warszawa 1996, pkt 1.2. 4 M. Lipczyńska, Zdanie pytajne w praktyce procesu karnego, Wrocław 1967; M. Lipczyńska, Z. Czeszejko-Sochacki, Technika i taktyka zadawania pytań w procesie a rola adwokata, Warszawa 1980. 8
Wstęp Również w trakcie samego postępowania przed organem rozstrzygającym, które daje możność wypowiedzenia się stronom, pytania do drugiej strony, świadków lub biegłych stanowią istotny środek pozwalający na korzystne dla pytającego przedstawienie stanu rzeczy dotyczy to zarówno postępowań karnych, jak i cywilnych. Szerokie pole do stosowania pytań wiąże się w szczególności z funkcją wykrywczą kryminalistyki, dla której istotne jest uzyskanie odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań (tzw. reguła siedmiu złotych pytań), przy pomocy których ustala się sprawcę i okoliczności badanego zdarzenia. Stawiane pytania decydują o specyfice i odrębnościach tych procesów, rzutują na ich rezultaty. Umiejętność ich poprawnego formułowania jest zatem niezbędna dla uczestników postępowań prawnych. Właściwego sformułowania wymaga także pytanie dotyczące stanu prawnego, kierowane do organu uprawnionego do udzielania takich odpowiedzi (SN, NSA, TK, ETS). Z tych względów problematyka właściwego i trafnego stawiania pytań i udzielania odpowiedzi powinna stanowić przedmiot zainteresowania każdego prawnika. Najskuteczniejszą strategią w rozwijaniu umiejętności prawnika w zakresie właściwego stawiania pytań jest łączenie ustaleń logicznych z wnioskami płynącymi z praktyki stawiania pytań, ustaleniami nauk prawnych, a także zasadami ugruntowanymi w orzecznictwie. W dotychczasowej praktyce prawniczej brakowało tego pierwszego elementu, był on reprezentowany z reguły tylko przez logiczne intuicje prawnika. Jest to niezrozumiałe z tego względu, że w zasadzie wszyscy prawnicy doceniają rolę pytań w procesach stosowania prawa (zarówno pytań dotyczących stanu faktycznego, jak i pytań prawnych). Z drugiej strony logicy zajmujący się teorią pytań coraz lepiej dostrzegają, że nawet w postaci uproszczonej, mniej sformalizowanej, może ona znaleźć korzystne zastosowanie w pracy prawnika. Wymaga to jednak zrezygnowania z części teoretycznie niewątpliwie cennych ustaleń terminologicznych i formalizacji oraz przystosowania teorii do zastosowań praktycznych. W niniejszym opracowaniu przedstawione zostaną semantyczne, składniowe i metodologiczne problemy logiki pytań w zakresie, w którym 9
Wstęp zdaniem autora są przydatne w pracy prawnika. Publikacja poświęcona jest przeglądowi różnego rodzaju pytań oraz typów odpowiedzi na pytania, w szczególności przedmiotem analizy będą pytania, które są zadawane w procesach stosowania prawa. Przedstawione zostaną warunki stosowania poszczególnych rodzajów pytań w świetle obowiązującego stanu prawnego. Opisywane i analizowane będą pytania zadawane w języku naturalnym, poza zakresem opracowania pozostają różnego rodzaju formalne ujęcia logiki pytań jako mające niewielkie praktyczne zastosowanie w pracy prawnika. Poza zakresem opracowania pozostawiamy też problematykę logiczną sprowadzalności zdań pytajnych do innych rodzajów wyrażeń (zdań, rozkazów) oraz odpowiedź na pytanie, czy logiczna teoria pytań może być teorią dedukcyjną. W intencji autora opracowanie ma łączyć teorię logiczną z wymogami praktyki stosowania prawa. Omawiane w niej reguły stawiania pytań prezentowane są w pracy w sposób zrozumiały, ich akceptacja powinna chronić zadającego pytanie od popełniania pospolitych błędów, prowadząc go do uzyskania odpowiedzi cennych poznawczo i praktycznie. Powiązanie logicznej teorii pytań z prawnymi regulacjami dotyczącymi ich stosowania może również wpłynąć na podwyższenie jakości pytań i przesłuchań. Z punktu widzenia logika niektóre sformułowania zawarte w pracy mogą być jednak niedostatecznie jasne, gdyż autor ograniczył się do definicji sformułowanych w języku naturalnym, niewymagających od Czytelnika przygotowania logicznego. Jako nadrzędny cel przyjęto powiązanie podstawowych pojęć logiki pytań z praktycznymi potrzebami prawnika w sposób zrozumiały dla osoby bez specjalnego przygotowania z zakresu logiki. Autor wyraża nadzieję, że przedstawione opracowanie wypełni istniejącą lukę i będzie pomocne dla prawników uczestniczących we wszelkiego rodzaju procedurach, zarówno o charakterze sądowym, jak i administracyjnym. 10
Wykaz skrótów Dz. Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej (od 1 lutego 2003 r.). Dz. Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich Dz.U. Dziennik Ustaw (od 2012 r. bez numeru) ETS Europejski Trybunał Sprawiedliwości k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis M.P. Monitor Polski NSA Naczelny Sąd Administracyjny OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny ŻRZ żądanie roszczenia zupełności (request completeness) 11
Rozdział I Logiczny charakter pytań 1. Wprowadzenie Rozważania rozpoczynamy od określenia tego, czym jest pytanie. Poglądy w tej sprawie nie są jednolite, zależą od przyjętej koncepcji 1. W niniejszej pracy opieramy się na koncepcji pytania opracowanej przez K. Ajdukiewicza, która uwzględnia najważniejsze semantyczne i pragmatyczne własności pytania. Koncepcja K. Ajdukiewicza, rozwinięta przez J. Giedymina, stanowi podstawę teoretyczną i terminologiczną niniejszego opracowania 2. Nie oznacza to jednak, że nie będziemy odwoływali się do innych opracowań dotyczących logiki pytań. Przez pytanie (zdanie pytajne) rozumiemy zdanie gramatyczne lub równoważnik takiego zdania, lub inne wyrażenie sformułowane w celu uzyskania odpowiedzi zawierającej jakąś informację lub zgodę na coś, w wersji pisanej zakończone znakiem zapytania. 1 W zależności od sposobu zdefiniowania pytanie może być rozumiane jako zdanie oznajmiające, twierdzenie (J.N. Belnap, D. Harrah), jako odmiana rozkazu (R.M. Hare, L. Åqvist), jako zwerbalizowana prośba o odpowiedź (J. Katz, P. Postal, M. Gordon), jako funkcja zdaniowa od argumentów nazwowych, propozycjonalna (F.S. Cohen, C. Langford, a także K. Ajdukiewicz, T. Kubiński), jako perfomatyw, wypowiedź dokonawcza (J.L. Austin, J. Searle). Zdaniem J. Pelca różnice między wymienionymi poglądami są pozorne i autorzy prac na temat pytań są zgodni w najważniejszych sprawach dotyczących pytania. Omówienie wymienionych koncepcji znajduje się w pracy J. Pelca, O poznawczej roli pytań, w: Prace z pragmatyki, semantyki i metodologii semiotyki, red. J. Pelc, Wrocław 1991, s. 287 i n. 2 W szczególności dotyczy to prac: K. Ajdukiewicza, Zdanie pytajne w zbiorze Język i poznanie, t. I, Warszawa 1960; tenże, Logika pragmatyczna, Warszawa 1965; J. Giedymina, Problemy, założenia, rozstrzygnięcia studia nad logicznymi podstawami nauk społecznych, Poznań 1964. 13
I. Logiczny charakter pytań Przykładem jest poniższe pełne zdanie pytajne: Czy świadek zna oskarżonego? Pytanie może być wyrażone również w zdaniu niemającym formy pełnego zdania pytajnego, np. przy użyciu równoważnika zdania pytajnego. Przez równoważnik zdania pytajnego rozumiemy wypowiedź niezupełną, niezawierającą wszystkich elementów składowych zdania pytajnego, jednak wyrażającą taką samą treść jak pełne zdanie pytajne (nie jest to zatem równoważnik zdania w rozumieniu przyjętym przez językoznawców). Stosowanie równoważnika wymaga, aby zarówno pytający, jak i odpowiadający mieli jakieś jednoznaczne dodatkowe informacje, najczęściej identyfikujące osobę, rzecz, miejsce lub czas, do którego odnosi się równoważnik. Przy użyciu równoważnika zdania pytajnego pytający zwraca się do kogoś i oczekuje odpowiedzi, równoważnik zastępuje wtedy pełne zdanie pytajne, np. Co oświadczyła? Dokąd odeszła? zastępują pytania: Co (w domyśle osoba) oświadczyła? Dokąd (w domyśle osoba) odeszła? Pytania bywają też sparafrazowane w poleceniach niezawierających znaku zapytania 3, np. Powiedz, od ilu miesięcy czynsz nie jest opłacany. Spraw, abym wiedział, od ilu miesięcy czynsz nie jest opłacany. zastępują one wtedy pytanie: Od ilu miesięcy czynsz nie jest opłacany? 3 Por. J. Hintikka, Eseje filozoficzne, Warszawa 1992, s. 395 i n. Autor prezentuje rozbiór pytań na żądanie (operator życzący albo rozkazujący) i opis poznawczego stanu rzeczy, do którego adresat pytania ma zgodnie z życzeniem zadającego doprowadzić. 14