FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), 219 224 Rafał MAZUR INNOWACJE PRACOWNICZE JAKO SZANSA NA ZAPEWNIENIE ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO NA PRZYKŁADZIE PRZEMYSŁU OKRĘTOWEGO WORKING INNOVATIONS AS A CHANCE OF PROVIDING FOR BALANCED DEVELOPMENT CONSIDERING SHIPBUILDING INDUSTRY Katedra Marketingu, Akademia Rolnicza ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin, rmazur@e-ar.pl Abstract. The paper shows the importance of working innovations for balanced development. Polish companies don t attach sufficient importance to innovative abilities of their workers. The fact is that applying innovations created by own workers is the cheapest way for firms. Thanks to that we can making economies in using materials and implement modern productive technologies that reduce environment pollution, what is a condition to reach balanced development. Słowa kluczowe: innowacje, przemysł stoczniowy, rozwój zrównoważony. Key words: innovations, shipbuilding industry, balanced development. WSTĘP W polskich przedsiębiorstwach innowacyjność, mimo że formalnie jest priorytetem w rozwoju krajowej gospodarki, nie poprawiła się w znacznym stopniu w ciągu ostatnich lat. Taki stan w sposób oczywisty niekorzystnie odbija się na konkurencyjności naszych przedsiębiorstw, które od niedawna w ramach Unii Europejskiej muszą sprostać o wiele większym wymaganiom rynku. Innowacje są także bardzo ważnym czynnikiem umożliwiającym zagwarantowanie rozwoju zrównoważonego, polegającego na powiązaniu szybkiego rozwoju gospodarczego i wzrostu jakości życia ludności z poprawą stanu środowiska przyrodniczego. Problem ten jest o tyle ważny, że nasze środowisko jest coraz bardziej zanieczyszczone, a działalność gospodarcza prowadzona na większą skalę powoduje zwiększenie niekorzystnego oddziaływania na otoczenie. Dotyczy to również sektora stoczniowego, który ze względu na skomplikowanie i rozmiary wytwarzanych produktów, jakimi są jednostki pływające, w istotny sposób wpływa na stan środowiska. W cyklu produkcyjnym statku zużywa się bowiem bardzo wiele różnych materiałów, które mogą stanowić nawet 70% kosztów poniesionych na budowę statku (rys. 1). Jak wynika z rys. 1, największe możliwości obniżenia kosztów budowy statków dotyczą materiałów. Ograniczenie ich wykorzystania o 10% (wartościowo) umożliwia obniżenie kosztów całkowitych o 5 7% Natomiast obniżenie kosztów projektowania nawet o 25% daje możliwość oszczędności wynoszącej zaledwie 1,5% kosztu całej jednostki. Ponieważ zrównoważony rozwój zakłada utrzymanie stałego wzrostu gospodarczego, przy jednoczesnym wzroście efektywności wykorzystania surowców i paliw, zastosowaniu alternatywnych odnawialnych źródeł, recyklingu, restauracji zasobów przyrody, wymagać
220 R. Mazur będzie stałego rozwoju technologii i transferu tych technologii (Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku 1999). Konieczne jest w związku z tym położenie nacisku w naszych przedsiębiorstwach (w tym stoczniowych) na rozwój innowacji i ich rozprzestrzenianie (dyfuzję). Rys. 1. Przykładowy rozkład kosztów budowy statku Źródło: Bieliński (2005). Stosunkowo tanio innowacje można pozyskiwać, korzystając z mądrości własnych pracowników. Poniższe rozważania wykażą, że zorientowanie na własne zasoby ludzkie może dać wiele korzyści ekonomicznych. MATERIAŁ I METODY Ze względu na duże znaczenie innowacji w rozwoju zrównoważonym w niniejszym artykule skupiono się na działalności innowacyjnej podejmowanej przez pracowników w przedsiębiorstwach stoczniowych. Kwerendą objęto Stocznię Gdynia, Stocznię Gdańską i Stocznię Szczecińską Nowa. Przedsiębiorstwa te budują w sumie ponad 90% morskich statków w naszym kraju. W badaniach zastosowano metodę dokumentacyjną, która polega jak podaje Stachak (1997) [ ] na wykorzystaniu w badaniach naukowych informacji faktualnych, zgromadzonych wcześniej dla celów praktyki gospodarczej i utrwalonych w odpowiednich dokumentach. (s. 152) Dokumenty wykorzystywane w badaniach ekonomicznych można podzielić według pochodzenia i przedmiotów na osobowe (prywatne i urzędowe) i instytucjonalne (zewnętrzne i wewnętrzne). W niniejszych badaniach analizowano zarówno pewne dokumenty zewnętrzne, jak i wewnętrzne przedsiębiorstw. W ramach metody dokumentacyjnej przeanalizowano między innymi: regulaminy wynalazczości i racjonalizacji w poszczególnych stoczniach (różnie nazywane), dokumenty dotyczące ilości wybudowanych statków, wynalazczości pracowniczej i ochrony patentowej. Wykorzystano również metodę obserwacji. Polega ona na postrzeganiu pewnych zjawisk w sposób celowy, zamierzony i prowadzony według ustalonego z góry planu (Kownacki i Rummel-Syska 1994). Zastosowana w artykule metoda polegała na badaniu zjawisk wewnętrznych w branży stoczniowej w ich naturalnym przebiegu. Była to więc obserwacja kontrolowana i jawna. Metodę tę zastosowano w celu zaobserwowania pewnych zjawisk i prawi-
Innowacje pracownicze jako szansa na zapewnienie... 221 dłowości m.in. w organizacji biur konstrukcyjnych (projektowych) badanych przedsiębiorstw oraz funkcjonowaniu działów wynalazczości i racjonalizacji. Zaletą tej metody jest łatwość stosowania, jednakże istotną wadą może być brak obiektywizmu podawanych informacji. WYNIKI Z przeprowadzonych badań wynika, że w latach dziewięćdziesiątych przywiązywano stosunkowo dużą wagę do działalności wynalazczej i racjonalizatorskiej pracowników w badanych stoczniach (tab. 1 i 2). Tabela 1. Projekty racjonalizatorskie w Stoczni Gdynia w latach 1991 2001 Rok zgłoszone Projekty racjonalizatorskie przyjęte 1991 160 103 1992 93 72 1993 85 60 1994 92 64 1995 73 56 1996 64 44 1997 27 16 1998 12 5 1999 7 6 2000 7 3 2001 1 1 Źródło: Materiały wewnętrzne Stoczni Gdynia z lat 1991 2001. W Stoczni Gdynia można zauważyć gwałtowny spadek liczby zgłaszanych i przyjmowanych projektów racjonalizatorskich pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Sytuacja taka mogła wynikać z polityki wynagrodzeń wobec twórców wdrożonych projektów wynalazczych, która zakładała wypłatę wynagrodzenia, jeśli efekty uruchomienia tych projektów będą przekraczały 10 tys. zł, co mogło wpłynąć demotywująco na potencjalnych inwentorów. Tego typu działania są w efekcie niekorzystne dla samego przedsiębiorstwa. Tabela 2. Projekty wynalazcze w Stoczni Szczecińskiej w latach 1990 1999 Rok zgłoszone odrzucone zastosowane Projekty wynalazcze zgłoszone do UP RP uzyskane patenty i świadectwa ochronne 1990 180 80 144 4 5 1991 98 43 76 0 4 1992 55 34 21 0 4 1993 100 38 57 4 4 1994 85 19 41 8 0 1995 117 27 49 4 1 1996 128 49 51 4 2 1997 101 34 64 4 6 1998 126 57 45 6 6 1999 95 49 54 4 2 Źródło: Materiały wewnętrzne Stoczni Szczecińskiej z lat 1991 2001.
222 R. Mazur Z kolei w Stoczni Szczecińskiej w latach dziewięćdziesiątych działalność innowacyjna była na stosunkowo wysokim poziomie, na co też wskazuje efektywność wynalazczości pracowniczej w tab. 3. Tabela 3. Efektywność wynalazczości pracowniczej w Stoczni Szczecińskiej w latach 1990 1999 Treść Efekty ekonomiczne [tys. PLN] Koszty rozwoju i wynalazczości ogółem [tys. PLN] Wskaźnik efektywności Rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 321,6 480,8 349,9 867,4 1351,7 2187,3 2377,1 4229,7 3792,6 4031,9 43,4 53,9 37,4 144,8 123,0 174,4 294,7 404,2 660,9 375,1 7,4 8,9 9,4 6,0 11,0 12,5 8,1 10,5 5,7 10,7 Źródło: Materiały wewnętrzne Stoczni Szczecińskiej z lat 1991 2001. Jak wynika z tab. 3, w latach 1990 1999 z każdej złotówki zaangażowanej na działalność wynalazczą i racjonalizatorską uzyskiwano średnio około 9 zł efektu. W najlepszych latach było to nawet 12,5 zł korzyści z każdej zaangażowanej złotówki. Uzyskiwano również znaczną oszczędność rzeczową w zakresie zużycia stali, metali kolorowych, drewna. Dzięki działalności racjonalizatorskiej i wynalazczej w latach 1989 1990 odnotowano oszczędności: 10 ton stali w 1989 r. i 54 tony w 1990 r., 59 kg metali kolorowych w 1989 r., 14 m 3 drewna w 1989 r. i 27 m 3 w 1990 r. Przykłady te pokazują, że działalność innowacyjna, przynosząca duże efekty, jest możliwa także w branży stoczniowej. Niestety, obecnie sytuacja w tym zakresie w polskim przemyśle stoczniowym nie jest zbyt dobra. Ze względu na trudną sytuację finansową stocznie stopniowo zlikwidowały działy wynalazczości i racjonalizacji (różnie nazywane). W nielicznych sytuacjach opracowania jakiegoś projektu wynalazczego korzysta się z usług rzecznika patentowego, który wcześniej był w wielu przedsiębiorstwach zatrudniony na etacie i przez to do dyspozycji potencjalnych inwentorów. DYSKUSJA Powyższe wyniki wskazują, że działalność innowacyjna, realizowana przez własnych pracowników, może przynieść wiele efektów ekonomicznych: wzrost wydajności pracy w polskich stoczniach notuje się kilkukrotnie niższą wydajność pracy niż w innych stoczniach europejskich (rys. 2). Przykładowo: wskutek podjętych w latach 1989 i 1990 działań innowacyjnych w Stoczni Szczecińskiej pracochłonność zmniejszyła się odpowiednio o 11 i 25 tys. godz.; zmniejszenie zatrudnienia uzyskanie wyższej wydajności może spowodować, że będzie możliwe ograniczenie zatrudnienia w naszych stoczniach. Jest to tym bardziej istotne, że koszty pracy w naszym kraju w najbliższym czasie będą wzrastać; oszczędność rzeczową w zakresie zużycia stali, metali kolorowych i drewna, o czym już wspomniano; wyższą efektywność ekonomiczną tworzonych przez pracowników innowacji ze względu na dostosowanie ich do potrzeb i warunków polskiego przemysłu okrętowego. Duże
Innowacje pracownicze jako szansa na zapewnienie... 223 znaczenie może mieć także fakt, że w przypadku tworzenia własnych rozwiązań nie byłoby opłat związanych z zakupem obcych projektów, np. od konkurencji czy ośrodków badawczo-rozwojowych z zagranicy; większą przydatność i trafność rozwiązań tworzonych przez własnych pracowników wynika to z zajmowania się w pierwszym rzędzie najbardziej istotnymi problemami polskich przedsiębiorstw stoczniowych. 120 117,50 100 80 66,60 79,90 86,25 82,52 60 40 20 0 21,50 Niemcy Włochy Francja Hiszpania Holandia Polska Rys. 2. Średnia liczba ton skompensowanych brutto (CGT) przypadająca na jednego zatrudnionego w przemyśle stoczniowym w niektórych krajach w 2003 r. Źródło: Bieliński (2004). Jak wynika z przytoczonych przykładów, warto zorientować się na własne zasoby ludzkie, co dotyczy nie tylko branży okrętowej, ale także innych polskich przedsiębiorstw. Przykłady najbardziej innowacyjnych firm na świecie pokazują, że warto motywować swoich pracowników, niezależnie od tego, na jakich stanowiskach pracują. W znanym koncernie Toyota pracownicy dostarczają ok. 2 milionów pomysłów rocznie (35 w przeliczeniu na jednego pracownika), z czego aż 85% jest wdrażanych do produkcji (Zajączkowski 2005). Trzeba dodać ponadto, że postawienie na innowacyjność pracowniczą jest najtańszym sposobem rozwoju przedsiębiorstwa. WNIOSKI Reasumując, należy stwierdzić, że generowanie i wprowadzanie innowacji pracowniczych może spowodować m.in. takie korzyści ekonomiczne dla branży stoczniowej, jak: wzrost wydajności pracy, zmniejszenie zatrudnienia, oszczędność rzeczową w zakresie zużycia stali, metali kolorowych, drewna, dużą trafność i przydatność rozwiązań tworzonych przez pracowników. Podane tu przykłady pokazują, że warto położyć nacisk na motywowanie własnych pracowników do tworzenia nowoczesnych rozwiązań. Obecnie te możliwości w polskich stoczniach niestety wykorzystywane są w niewielkim stopniu. Wielu pracowników stoczniowych w toku badań zwracało uwagę, że na innowacyjności pracowniczej mogliby skorzystać: armatorzy zamawiający statki, gdyż ich jednostki będą nowocześniejsze;
224 R. Mazur przedsiębiorstwa stoczniowe ponosząc niższe koszty w trakcie budowy statków; sami pracownicy, otrzymując dodatkowe wynagrodzenie od uzyskanych efektów ekonomicznych; środowisko, gdyż nowocześniejsze rozwiązania są z reguły mniej uciążliwe dla otoczenia. Jest to również istotne z punktu widzenia rozwoju zrównoważonego, do którego muszą przyczyniać się wszyscy; nie ma możliwości uzyskania go bez wspólnego wysiłku na rzecz nowocześniejszych, bardziej oszczędnych rozwiązań korzystniejszych dla środowiska. PIŚMIENNICTWO Bieliński J. 2004. Miejsce polskiego przemysłu okrętowego w Unii Europejskiej. Budownictwo (wyd. spec. z września 2004 r.). Bieliński J. 2005. Światowe i krajowe uwarunkowania rozwoju przemysłu okrętowego jako czynniki kształtujące zasoby pracy w stoczniach [w: Materiały z konferencji poświęconej prezentacji dotychczasowych rezultatów oraz dalszych działań w ramach projektu EUROSTER], Gdańsk 20 maja 2005, www.equal-euroster.org. Kownacki S., Rummel-Syska Z. 1994. Metody socjopsychologiczne. PWE, Warszawa, 67. Stachak S. 1997. Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych. KiW, Warszawa, 152 153. Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku. 1999. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Zajączkowski M. 2005. Podstawy innowatyki i ochrony własności intelektualnej. Wydaw. Lega, Szczecin, 61.