Maj 2016 Ekonomiczne wyzwania integracji ze strefą euro Warszawa, 2016 r.
Spis treści Rozdział pierwszy: Zmiany w strefie euro po 2008 roku..5 Quiz.8 Rozdział drugi: Wzmocnienie instytucjonalne strefy euro 10 Quiz.14 Rozdział trzeci: Integracja gospodarcza 16 Quiz..18 Rozdział czwarty: Integracja finansowa 20 Quiz..25 Arkusz odpowiedzi... 27 Zmiany w strefie euro po 2008 roku 3
Zmiany w strefie euro po 2008 roku
Rozdział pierwszy 1. Rozdział pierwszy Zmiany w strefie euro po 2008 roku Mimo wieloletnich rozważań, ogromu pracy, ambitnych pomysłów i starań kryzys spowodowany upadkiem amerykańskiego banku Lehman Brothers w 2008 roku odsłonił słabe strony Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Były to przede wszystkim luki w strukturze instytucjonalnej, które wpłynęły na problemy państw zrzeszonych w strefie euro. Zaniepokojenie wzbudziła wysoka współzależność gospodarek amerykańskiej i unijnej oraz skala problemów, jaka stanęła przed państwami członkowskimi. Słabości Unii, jakie odsłonił kryzys, to między innymi: niewłaściwa konstrukcja reguł fiskalnych, upolitycznienie ich stosowania i niewystarczająca identyfikacja władz krajowych z regułami europejskimi, słabość bazy statystycznej europejskich reguł fiskalnych (statystyki finansów publicznych nie zawsze były wiarygodne przykładem są Grecja i Portugalia) oraz niewłaściwe uwzględnienie warunków makroekonomicznych w działaniach europejskich reguł fiskalnych (bańki finansowe w sektorze nieruchomości w Hiszpanii i Irlandii). Po ujawnieniu tych słabości postanowiono zreformować system i stworzyć wspólny mechanizm nadzoru finansowego oraz zwiększyć koordynację polityki fiskalnej państw członkowskich. Można było to zrobić jedynie poprzez skuteczniejsze egzekwowanie kryteriów konwergencji, określonych w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, do których spełnienia zobowiązały się wszystkie kraje członkowskie. Kryteria te obejmują: stabilność cen, ograniczenie deficytu i długu publicznego oraz długoterminowych stóp procentowych, obecność waluty w Europejskim Mechanizmie Kursowym (ERM II) przez przynajmniej dwa lata (ograniczenie wahań kursu waluty) oraz pozagospodarcze kryterium dotyczące prawnej niezależności krajowego banku centralnego. Kryteria konwergencji pozwalają ocenić, czy kondycja kraju wstępującego do Unii Europejskiej jest na tyle stabilna, by nie zakłócić funkcjonowania Unii, a jego samego nie narazi na ryzyko ekonomiczne. Przed kryzysem gospodarczym sądzono, że przyjęcie euro przyspieszy wzrost gospodarczy i zamożność społeczeństwa; obecnie zapał nieco ostygł, a obecność w strefie euro traktowana jest raczej tylko jako szansa na rozwój, mimo że wprowadzono wiele nowych procedur i regulacji, mających na celu powstrzymanie wystąpienia kolejnego kryzysu oraz zmniejszenie jego ewentualnego kosztu. Może to nastąpić poprzez wzmocnienie instytucjonalne strefy euro, a w tym integrację fiskalną, gospodarczą i finansową oraz wzmocnienie potencjału polskiej gospodarki. 6 Narodowy Bank Polski
Rozdział pierwszy Pamiętać należy, że decyzja o przystąpieniu do strefy euro musi uwzględniać zmiany instytucjonalne oraz być poprzedzona szeregiem reform mających na celu dostosowanie polskiej gospodarki do uwarunkowań związanych z charakterystyką strukturalną innych krajów członkowskich będących w strefie euro. Zmiany w strefie euro po 2008 roku 7
Rozdział pierwszy Quiz 1. Kryzys finansowy spowodowany upadkiem banku Lehman Brothers miał miejsce w roku: a) 2001 b) 2008 c) 2015 2. Jedną ze słabości fiskalnych Unii były niewiarygodne statystyki finansów publicznych, ukazane na przykładzie: a) Grecji i Portugalii b) Wielkiej Brytanii i Irlandii c) Polski i Słowacji 3. Kraj, by podjąć decyzję o przystąpieniu do strefy euro: a) musi przeprowadzić denominację b) powinien spełniać kryteria konwergencji c) nie może wprowadzać żadnych zmian 8 Narodowy Bank Polski
Wzmocnienie instytucjonalne strefy euro
Rozdział drugi 2. Rozdział drugi Wzmocnienie instytucjonalne strefy euro Integracja fiskalna Polityka fiskalna realizowana przez wszystkie państwa Unii Europejskiej podlega Radzie do spraw Gospodarczych i Finansowych (ECOFIN), w której skład wchodzą ministrowie finansów krajów członkowskich. Kontrola polityki fiskalnej konieczna jest, by zminimalizować ryzyko nadmiernych deficytów budżetowych, bankructwa któregokolwiek z krajów Unii oraz wzrostu cen towarów i usług. Przed rokiem 1999 średni poziom deficytów państw Unii Europejskiej był wyższy niż obecnie. Również założony próg deficytu 3% PKB przekraczany był zdecydowanie częściej niż w tej chwili. Oczywiście można też zrzucić to na fakt poprawy koniunktury, jaka ogólnie nastąpiła na świecie, jednak nie jest to jedynym czynnikiem obniżenia deficytów w tamtym okresie. Dług narastający sukcesywnie od lat 70. ubiegłego wieku, spowodowany dwoma kryzysami naftowymi, zaczął maleć dopiero w tym tysiącleciu, po 2000 roku, gdy przyspieszył wzrost gospodarczy krajów wspólnoty dzięki uruchomieniu pakietu instrumentów służących do załagodzenia sytuacji. Od momentu stworzenia wspólnej waluty euro, większość krajów nie przywiązywała specjalnej wagi do kryteriów konwergencji z Maastricht. Zasad przestrzegali tylko Niemcy oraz kraje aspirujące do strefy euro, które musiały spełnić warunek stanowiący o obecności w mechanizmie ERM II. Kraje już będące w strefie euro nie przywiązywały wagi do tych kryteriów ani nie były specjalnie kontrolowane, co zaowocowało olbrzymimi problemami w czasie kryzysu, podważając wiarygodność wspólnej, europejskiej waluty i stabilność strefy euro. Sytuacja ta wydawałoby się, powinna wymusić zaostrzenie kontroli i zmobilizować poszczególne kraje członkowskie do zdecydowanych działań, jednak wraz ze wzrostem kryzysu coraz ciężej było do tego doprowadzić. Uogólniona polityka fiskalna nie do końca zdawała egzamin w każdym z państw członkowskich i w efekcie podzieliła kraje Unii na kraje strefy euro i pozostałe kraje członkowskie, które nie wprowadziły wspólnej waluty, a także zagroziła procesowi dalszej integracji. Aby odwrócić ten stan, Komisja Europejska podjęła wiele znaczących decyzji antykryzysowych, między innymi o udzieleniu pomocy publicznej najbardziej potrzebującym sektorom gospodarki Wzmocnienie instytucjonalne strefy euro 11
Rozdział drugi poszczególnych krajów członkowskich. Jednak pomoc ta na dłuższą metę mogła przyczynić się do dalszego pogłębiania deficytu i długu publicznego w tych krajach i w całej Unii. W grudniu 2011 roku przedstawiciele państw unijnych wynegocjowali pakt fiskalny, mający na celu zwiększenie integracji polityki fiskalnej, co ma na dalszą metę zapobiec negatywnym skutkom kryzysu. Na przyjęcie tego paktu zgodziły się niemal wszystkie kraje członkowskie. Jedynie Czechy i Wielka Brytania odmówiły jego przyjęcia. Traktat podpisany został w marcu 2012 roku, a wszedł w życie 1 stycznia 2013 roku. Dokument wymusza zwiększenie kontroli Rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej nad finansami poszczególnych państw oraz koordynację polityki gospodarczej. Jest to uzasadnione, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że w lutym 2012 roku aż 23 państwa Unii Europejskiej zanotowały nadmierny deficyt. Kryzys najbardziej dotknął kraje, których wzrost gospodarczy opierał się na przemyśle budowlanym i sektorze finansowym, czyli Portugalię, Irlandię, Włochy, Grecję i Hiszpanię. 12 Narodowy Bank Polski
Rozdział drugi Kontrola polityki fiskalnej Polityka fiskalna państw kontrolowana jest przy pomocy trzech wskaźników, które wykorzystuje się do oceny sytuacji finansowej i wiarygodności poszczególnych państw. Są to: oprocentowanie obligacji, które zależy od relacji podaż popyt. Obligacje emitowane są przez rząd. Ich wartość zależy od wiarygodności finansów publicznych i ryzyka bankructwa; wartość CDS (credit default swap). Jest to zabezpieczenie spłaty długu, polegające na transakcji między właścicielem obligacji a stroną zobowiązującą się do spłaty ich wartości nominalnej w przypadku bankructwa emitenta obligacji; ocena ratingowa obligacji emitowanych przez korporacje i inne podmioty rynkowe. Ocena ta nadawana jest przez trzy największe na świecie firmy ratingowe i wyrażana jest w skali AAA D, gdzie AAA jest najwyższą możliwą oceną. W lutym 2010 roku najwyższą ocenę dostało aż 10 państw. Polska otrzymała notę A. Wzmocnienie instytucjonalne strefy euro 13
Rozdział drugi Quiz II 1. Co oznacza skrót ERM II? a) Europejski mechanizm kursowy b) Europejska regresja c) Europejska Rada Gospodarcza 2. Czy wszystkie kraje należące do Unii Europejskiej należą do strefy euro? a) tylko te, które przystąpiły do Unii przed 2004 rokiem b) nie wszystkie c) tak, wszystkie kraje Unii są w strefie euro 3. W jakiej skali wystawiane są oceny ratingowe poszczególnych państw? a) w skali od 1 do 10 b) w skali D AAA c) w skali A Z 14 Narodowy Bank Polski
Integracja gospodarcza
Rozdział trzeci 3. Rozdział trzeci Integracja gospodarcza Integracja gospodarcza stanowi duże wyzwanie dla Unii Europejskiej głównie ze względu na liczbę państw zrzeszonych w Unii. Integracja ta polega na zniesieniu barier gospodarczych i propagowaniu współpracy międzynarodowej w celu scalenia gospodarek wszystkich krajów. Można to osiągnąć poprzez działania wieloetapowe, które obejmują: wolny handel z obniżonym lub zlikwidowanym cłem pomiędzy krajami członkowskimi, lecz z pozostawieniem tym krajom wolnej ręki w handlu z krajami spoza Unii; unię celną ustanawiającą granicę cła między państwami należącymi do Unii a państwami zewnętrznymi; wspólny rynek umożliwiający swobodny przepływ towarów, usług, kapitału oraz ludzi i wspólną politykę handlową; unię gospodarczą i walutową ze wspólną walutą i wspólną polityką pieniężną. Działania te są stopniami na drabinie integracji gospodarczej, a ich przeskoczenie jest niemożliwe do jej pełnego osiągnięcia. Koordynację polityki gospodarczej prowadzi się na podstawie tzw. modelu miękkiego, co oznacza, że odpowiedzialność za gospodarkę spoczywa na rządzie krajowym, a instytucje ponadnarodowe mogą jedynie rekomendować zalecenia, lecz nie mogą ingerować w krajową gospodarkę. Ważnym składnikiem koordynacji gospodarki jest procedura zakłóceń równowagi makroekonomicznej (MIP), która ma za zadanie wykrywać w początkowym stadium zakłócenia równowagi, mogące zagrażać stabilności gospodarczej danego kraju i całej strefy euro. Procedura ta pozwala państwom członkowskim na wdrożenie działań, które będą prowadzić do zminimalizowania zakłóceń równowagi makroekonomicznej. Mogą to być działania typu: wczesne ostrzeganie, szczegółowa analiza sytuacji makroekonomicznej, uruchomienie procedury nadmiernych nierównowag (EIP), sankcje. Składnikiem procesu koordynacji jest też Pakt Euro Plus, który Rada Europejska przyjęła 24 marca 2011 roku. Pakt ten zakłada gotowość do podejmowania wysiłków i zobowiązań oraz działań na rzecz konkurencyjności gospodarczej, wspierania zatrudnienia, zwiększenia stabilności finansów publicznych oraz stabilności finansowej. Integracja gospodarcza 17
Rozdział trzeci Quiz III 1. Na czym polega integracja gospodarcza? a) na handlu z każdym z krajów unijnych na zasadach takich samych jak spoza Unii b) na zniesieniu barier gospodarczych i propagowaniu współpracy międzynarodowej wśród krajów unijnych c) na zmuszeniu członków Unii Europejskiej niebędących członkami strefy euro do wstąpienia do niej poprzez zwiększenie cła 2. Jakim skrótem określamy procedurę pozwalającą państwom członkowskim na wdrożenie działań mających zminimalizować zakłócenia równowagi makroekonomicznej? a) MIP b) EIP c) UE 3. W którym roku przyjęto Pakt Euro Plus? a) 2001 b) 2004 c) 2011 18 Narodowy Bank Polski
Integracja finansowa
Rozdział czwarty 4. Rozdział czwarty Integracja finansowa Koordynację finansową, podobnie jak gospodarczą, złożono na ręce krajowych sieci bezpieczeństwa finansowego. W ich skład wchodzą: organ nadzoru sprawujący pieczę nad bankami i instytucjami finansowymi, bank centralny, czyli ostateczny pożyczkodawca, ministerstwo finansów, mające moc ustawodawczą oraz dysponujące środkami publicznymi, fundusz gwarantowania depozytów. Wszystkie te instytucje są niejako od siebie zależne i dopiero działanie ich wszystkich gwarantuje bezpieczeństwo finansowe państwa. Integracja finansowa 21
Projekt i wykonanie Fabryka Marketingu Sp. z o.o.
Rozdział czwarty Kryzys gospodarczy również w sektorze finansowym pokazał słabości Unii Europejskiej. Rozwijający się dynamicznie przed kryzysem sektor bankowości doprowadził do powstania banków o znaczeniu systemowym zarówno w poszczególnych krajach, jak i na rynku europejskim. Aktywa największych z nich w niektórych krajach przewyższały wartość PKB. Jak niebezpieczna jest to sytuacja dla danego kraju, całej Unii, a nawet świata pokazało bankructwo amerykańskiego banku Lehman Brothers, które zapoczątkowało kryzys w 2008 roku. Dlatego też postanowiono wzmocnić koordynację działań w zakresie wspierania stabilności finansowej na centralnym poziomie Unii Europejskiej. Przeprowadzono również reformy powołujące do życia urzędy odpowiedzialne za nadzór mikroostrożnościowy. Są to: Europejski Urząd Nadzoru Bankowego, Europejski Urząd Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych, Europejski Urząd Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych. Wprowadzono również nadzór makrooszczędnościowy, gdyż nadzór mikro- nie był wystarczający do zapewnienia pełnego bezpieczeństwa finansowego. Jego zadaniem jest identyfikacja i analiza, ale też ograniczenie ryzyka systemowego i sprzyjanie procykliczności wynikającej z wymogów kapitałowych i wahań koniunkturalnych w gospodarce. Nadzór stworzono na dwóch poziomach: krajowym i europejskim. Na poziomie europejskim utworzono Europejską Radę ds. Ryzyka Systemowego, natomiast na poziomie krajowym zaleca się powierzenie zadań kontrolnych krajowym bankom centralnym. Mimo ryzyka płynącego z tak ogromnego przedsięwzięcia, jakim jest integracja finansowa, może być ona dla Polski korzystnym działaniem. Wiąże się to z: napływem kapitału zagranicznego, który ułatwi restrukturyzację gospodarki, obniżeniem kosztów pozyskania kapitału, ograniczeniem ryzyka inwestycyjnego, obniżeniem kosztów transakcyjnych, wyeliminowaniem ryzyka kursowego, ułatwieniem przedsiębiorcom wejścia na nowe rynki. Jednak integracja to nie tylko korzyści. Istnieje także ryzyko związane z udzieleniem się innym krajom szoku makroekonomicznego. Mimo bardzo optymistycznych rokowań, mówiących o samych korzyściach wynikających z integracji, rzeczywistość może okazać się inna. W innych krajach nastąpił oczywiście wzrost wymiany handlowej między krajami członkowskimi, jednak nie był on tak spektakularny, jak zakładano. Integracja finansowa 23
Rozdział czwarty Obecność Polski w Unii Europejskiej od początku miała w kraju swoich przeciwników i zwolenników. Jednak według statystyk tych pierwszych było zawsze mniej. Mimo braku entuzjazmu prawie połowa eurosceptyków nie widziała lub nie potrafiła wskazać negatywnych aspektów wejścia Polski do Unii. Natomiast popierający integrację najczęściej wskazują pozytywne zmiany w miastach i na wsiach oraz rozwój infrastruktury drogowej. Zauważyli też oni korzyści płynące z dofinansowania gospodarki, a co za tym idzie spadek bezrobocia. Również wzrost gospodarczy, inwestycje zagraniczne i dostęp do nowych technologii nie pozostały niezauważone. 24 Narodowy Bank Polski
Rozdział czwarty Quiz IV 1. Jakie rodzaje integracji zostały prowadzone w celu ograniczenia ryzyka wystąpienia kolejnego kryzysu oraz zmniejszenia jego ewentualnego kosztu? a) fiskalna, gospodarcza i finansowa b) unijna, bankowa i fiskalna c) bankowa, gospodarcza i finansowa 2. Jaki organ nie sprawuje nadzoru nad koordynacją finansową? a) krajowy bank centralny b) Rada Europejska c) ministerstwo finansów 3. Jakie urzędy są odpowiedzialne za nadzór mikrooszczędnościowy? a) Europejski Urząd Nadzoru Bankowego, Europejski Urząd Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych, Europejski Urząd Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych b) Ministerstwo finansów i Europejski Urząd Nadzoru Bankowego c) Europejski Bank Centralny Integracja finansowa 25
Arkusz odpowiedzi Arkusz odpowiedzi I 1. b 2. a 3. b II 1. a 2. b 3. b III 1. b 2. a 3. c IV 1. a 2. b 3. a Arkusz odpowiedzi 27
www.nbp.pl