Dr Paweł Nowik 1 Aksjologia w prawie pracy? 1. Użycie terminu aksjologia, w tradycji filozofii krytycznej (idealizmu), nawiązuje wprost do teorii wartości, nauki o tym, co cenne (godne, ważne) i powinne w ludzkim działaniu. Samo słowo wartość (niem. Wert) uzyskało status terminu filozoficznego u schyłku XIX w. za sprawą niemieckiego idealizmu (I. Kant, F.W. Nietzsche). Dociekania nad wartością dały początek teorii wartości (E. von Hartmann), czyli aksjologii (P. Lapie) 2. W filozofii klasycznej podstawą działania jest realne dobro, z kolei dla Kanta i przedstawicieli filozofii krytycznej, jednym dobrem nieograniczonym jest dobra wola. Teoria wartości przyjmuje krytyczny punkt wyjścia w filozofii i w konsekwencji zamianę poznania (wyjaśnienia) na myślenie za pomocą wypreparowanych krytycznie idei. Jakości-wartości oderwane krytycznie od bytu są takimi samym a priori, jak krytycznie myślący podmiot wobec bytu. Stąd idealizm może albo postulować (lub dekretować) apriorycznie przyjęte rzekomo uniwersalne kryterium wartości, jako subiektywne projekcje czy ekspresje ludzkich przeżyć, tworzące rozmaite światy wartości 3. Podobnie rzecz się ma, gdy bliżej przyjrzymy się określeniu aksjologia w prawie pracy, które jest rozumiane spontanicznie. Mimo, że termin aksjologia bywa łączony z takimi dziedzinami życia jak gospodarka, polityka, etyka, psychologia, czy szerzej nauka, to w kontekście używanego języka, jest ono płynne aż do granic wieloznaczności. Tymczasem w filozofii klasycznej na oznaczenie bytu jako przedmiotu pożądania nie używa się wyrażenia wartość przedmiot pożądania jest dobrem. Dobro w jego wymiarze transcendentalnym spełnia funkcję przyczyny celowej, będącej motywem zaistnienia każdego działania osobowego. Zatem określenia typu wartości, aksjologia w prawie pracy rozumiane są niejasno, zawierają jedynie domniemanie, że są czymś cennym (z różnych względów), o co warto zabiegać. Tymczasem w kontekście problematyki pracy, podobnie jak i prawa pracy, bardziej właściwe wydaje się wprost mówienie o konkretnych transcendentaliach jak na przykład dobro, czy prawda, które nie są wrażeniami subiektywnymi, a elementami rzeczywistości realnie istniejącej. Zdaniem M. A. Krąpca Słowo wartość stało się słowemwytrychem we współczesnej kulturze, zwłaszcza w dziedzinie etyki oderwanej od źródeł rozumienia bytu i dobra. I dalej oderwanie się w poznaniu od rzeczywistości realnie istniejącej burzy fundamenty poznania i międzyludzkiego komunikowania się 4. 1 Adiunkt w Katedrze Praca pracy i Ubezpieczeń Społecznych KUL 2 H. Kiereś, Teoria wartości (w:) Powszechna Encyklopedia Filozofii pod red. M. A. Krapca, T.9, Lublin 2008. str. 708 3 H. Kiereś, Teoria wartości str. 711. 4 M. A. Krapiec, Wartość, wartości (w:) Powszechna Encyklopedia Filozofii pod red. M. A. Krapca, T.9, Lublin 2008. str. 704 i 708.
2. W prawie pracy, podstawową przyczyną celową, zasadniczym motywem regulacji i wyodrębnienia tej gałęzi prawa jest dobro człowieka. W Kodeksie pracy pojęcie dobra pojawia się w różnym kontekście - dobra osobiste pracownika (art. 11 1 KP), dobra wiara (art. 18 3b 4 KP, art. 241 3 KP), dobro osoby ograniczonej w zdolności do czynności pranych (art. 22 3 KP), dobro zakładu pracy (art. 100 2 ust. 4 KP), dobro dziecka (art. 304 5 5 ust. 6). W obszarze prawa pracy, w języku prawnym i prawniczym, kategoria dobra nie jest wprost zdefiniowana. M. Święcki w kontekście funkcji prawa pracy skonstatował, że o każdej normie prawnej można powiedzieć, że wydana została w celu ochrony jakiegoś dobra i że bezpośrednio lub pośrednio oddziałując na zachowanie się ludzi wpływa organizująco na rzeczywistość społeczną 5. Koresponduje to z klasyczną koncepcją Arystotelesa (Etyka nikomachejska 1094a), że wszelka sztuka i wszelkie działanie jak i postanowienie, zdają się zdążać do jakiegoś dobra i dlatego trafnie określono dobro jako cel wszelkiego dążenia. Dobro jako motyw i cel oddziaływania norm prawa pracy uznać należy za zasadniczy aksjomat. Cel prawa pracy należy utożsamiać z jego genezą. U źródeł leży ingerencja państwa w stosunek zobowiązaniowy między pracodawcą i pracownikiem, podyktowana potrzebą ochrony pracownika, jako słabszej strony tego stosunku, w celu zachowania pokoju społecznego i zapobieżenia psychofizycznej degradacji warstwy pracującej, jako nosicieli siły roboczej 6. Często, w różnego rodzaju opracowaniach, podkreślane są heterogeniczne aspekty funkcjonowania prawa pracy. Na przykład J. Jończyk, wskazuje na aspekt społeczny i filozoficzny, społeczno-polityczny (w sensie przydatności prawa pracy, jako instrumentu polityki państwa), czy techniczno-prawny, (jakość prawa w procesie legislacyjnym). W wielu opracowaniach na plan pierwszy wysuwany jest kontekst szczególnych właściwości prawa pracy (złożoność metod regulacji, charakter norm, specyfika źródeł pracy, dyferencjacja itp.). Wspominane odziaływanie norm prawa pracy ma aspekt wielowymiarowy. Z jednej strony ustawa wprost powołuje się na określone dobro - na przykład w art. 11 KP (obowiązek pracodawcy poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika), art. 177 (ochrona rodzicielstwa), czy art. 39 (ochrona przedemerytalna). Z drugiej strony, ustawodawca wspomina o nim pośrednio - na przykład klauzule generalne. Zawierają one charakterystyczne zwroty językowe, celowo nieostre lub niedookreślone (np. dobra wiara, zasady współżycia społecznego), o charakterze oceniającym, czyli wymagają do podmiotów stosujących prawo określonych wartościowań i odsyłają jednocześnie do kryteriów pozaprawnych (np. norm moralnych lub religijnych, zasad sprawnego działania). Te ostatnie stanowią podstawę tychże wartościowań. Podobne pośrednie oddziaływanie dostrzec można w konstrukcji funkcji prawa. W pojęciu funkcji jako działania (roli) szczególny akcent położony jest na oddziaływanie uznawane za zgodne ze społecznym przeznaczeniem, rolą prawa w życiu społecznym. T. Zieliński, w kontekście wieloznaczności terminu funkcja, wskazywał na funkcje prawa w znaczeniu socjologicznym i funkcja prawa w znaczeniu prawnoteleologicznym. W pierwszym rozumieniu obejmuje ona wszelkiego rodzaju skutki, 5 M. Święcicki, Prawo pracy, Warszawa 1969 r., str. 28-29 6 Zob. T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2005, str. 23.
jakie prawo wywołuje w życiu społecznym. W drugim zaś, to społecznie użyteczne (dodatnie) odziaływanie prawa 7. Konsekwentnie oddziaływanie sprzeczne ze społeczną racją regulacji prawnej, podobnie jak skutki przez pracodawcę niezamierzone, negatywne, nie mogą być traktowane jako funkcja prawa. Sens prawa polega bowiem na wprowadzeniu porządku w życiu zbiorowym, i jedynie tego rodzaju oddziaływanie może być kategoryzowane jako funkcja systemu prawnego 8. Zdaniem I. Boguckiej, koncepcja funkcji prawa sprowadzona do jego roli w systemie społecznym, zakłada konieczność kwalifikowania (ideologiczne założenia poglądów) obserwowanych sposobów działania jako bądź to wynikających z jakieś istoty prawa, właściwych prawu, bądź też przyczyniających się do utrzymania systemu społecznego w stanie uznanym za korzystny (normalny) 9. 3. Postawienie zasadniczego pytania o cel prawa, w także prawa pracy, dotyczy w głównej mierze problemu rozumienia prawa (wyboru koncepcji rozumienia prawa). Nie prowadząc szerszych rozważań filozoficznoprawnych, wymagających szerszego uzasadnienia i objaśnienia, przyjmijmy zasadniczą rację, że prawo dotyczy rzeczywistych relacji zachodzących między podmiotami. Normy prawne stanowią, zatem wyraz odczytanych międzyludzkich racjonalnych relacji, które są następstwem struktur bytowych ujawniających się w ludzkim działaniu 10 (realny charakter norm prawa). Norma prawa zatem to zapis treści prawa odczytanego w naturze międzyludzkich relacji. Tomasz z Akwinu podał precyzyjne określenie normy prawnej (lex): ordinatio rationis ad bonum commune, ab eo qui curam communitatis habet, promulgata ( rozporządzenie rozumu dla wspólnego dobra, promulgowane przez tego, kto ma pieczę nad wspólnotą ). Prawo lex staje się prawem w pełnym tego słowa znaczeniu nie dlatego, że jest ustanowione przez władzę, ale dlatego, że relacje międzyosobowe w jakieś społeczności reguluje dla dobra człowieka 11. Celem prawa pracy, podobnie jak i samej pracy, jest człowiek i jego dobro, czyli pracownik i pracodawca (osoba podmiot - w danej strukturze organizacyjnej). Każda norma prawna (lex) suponuje racjonalny porządek przez siebie stanowiony dla dobra człowieka (dobro wspólne), także prawowitą władzę społeczną i obwieszczenie tej normy. Spośród tych trzech obligatoryjnych czynników najistotniejszy jest cel prawa, a jest nim dobro człowieka. Jest ono dobrem wspólnym, czyli takim dobrem, które przysługuje każdemu człowiekowi (dobro osobowe człowieka w postaci rozwoju intelektualnego, rozwoju moralnego i twórczego). W tak rozumianym dobru człowieka osoba nie może być środkiem, lecz jedynie celem działania. Prawo pracy tak rozumiane dotyczy realnych międzyosobowych relacji, które są nacechowane powinnością działania lub zaprzestania działania ze względu na dobro człowieka 12. 7 T. Zieliński, Prawo pracy. Zarys systemu. Część I. Ogólna, Warszawa-Kraków 1986, str. 37-38. 8 Ibidem 9 I. Bogucka, Funkcje prawa, str. 50. 10 M. A. Krąpiec, Ius (w:) Powszechna Encyklopedia Filozofii pod red. M. A. Krapca, T.5, Lublin 2004, str. 118. 11 Ibidem 12 Ibidem
Jak powszechnie przyjmuje się w doktrynie, prawo pracy jest to gałąź prawna prawnie obejmująca ogół norm prawnych regulujących stosunki prawne oraz stosunki społecznie prawnie związane ze stosunkami pracy. W zakres regulacji prawa pracy wchodzi szczególna postać wykonywania pracy praca dobrowolnie podporządkowana (art. 22 KP) 13. Proces świadczenia pracy dotyczy w dwóch podmiotów. Z jednej strony jest to pracowniczy obowiązek wykonywania pracy, z drugiej obowiązek pracodawcy przyjęcia pracy oraz zapłaty wynagrodzenia za nią. Dobro człowieka i jego dobro, na konkretnej płaszczyźnie prawa pracy należy rozumieć integralnie. Realizacja funkcji ochronnej, dbałość o właściwy model ochrony godnej pracy człowieka, w szeroko rozumianym kontekście społecznokulturowym, pozostaje zatem nadal główną treścią prawa pracy. Dobro człowieka nakierowane jest także na pracodawcę, którego nie można uważać jedynie za zrzeszenie kapitałów, jest ono równocześnie zrzeszeniem osób, w skład którego wchodzą, w różny sposób i w różnych zakresach odpowiedzialności, zarówno ci, którzy wnoszą konieczny do jego działalności kapitał, jak i ci, którzy w tę działalność wnoszą swą pracę. W tym kontekście ostatecznym celem zbiorowego prawa pracy nie jest osiągnięcie pokoju społecznego, lecz głównie poprzez instytucje dialogu społecznego, urzeczywistnianie dobra wspólnego. Pojęcie dobra wspólnego na gruncie prawa pracy należy rozpatrywać z płaszczyzny koncepcji dobra człowieka, jako celu. Jeśli weźmiemy pod uwagę społeczny charakter procesu świadczenia pracy, gdzie szeroko rozumiane środowisko pracy jest pewnego rodzaju społecznością, to musi istnieć jakieś dobro wspólne, na realizację którego nakierowani są pracownicy i pracodawca. Zatem tylko takie dobro, które jest rzeczywistym dobrem zarazem całej społeczności danego środowiska pracy i każdego człowieka w niej funkcjonującego, można nazwać dobrem wspólnym w prawie pracy. Zdaniem P. Grzebyka, dobro wspólne nie może być utożsamiane z interesem publicznym to, co odróżnia dobro wspólne od interesu publicznego, to fakt, że dobro wspólne może uzasadniać nie tylko poświęcenie interesów, praw jednej ze stron kosztem drugiej, lecz również poświęcenie interesów dwóch stron na rzecz interesów innych podmiotów 14. Zdaniem M. A. Krąpca, dobrem wspólnym możemy nazwać taki realny przedmiot ludzkiego działania, który może stać się celem każdego osobowego dążenia. Dobro wspólne w prawie pracy należy zatem postrzegać jako konkretny, realny cel, będący celem analogicznie wspólnym dla wszystkim osób uczestniczących w procesie świadczenia pracy. Głębszemu rozumieniu dobra wspólnego może posłużyć definicja Tomasza z Akwinu w Sumie teologicznej (I-II, q 90, a. 2, ad.2): działania są wprawdzie zawsze jednostkowo-partykularne, ale takie właśnie partykularne (szczegółowe) działania można odnieść do dobra wspólnego (które jest czymś wspólnym), nie tak, jak wspólny jest rodzaj lub gatunek, lecz jak wspólna jest przyczyna celowa; i dlatego dobrem wspólnym można nazwać wspólny cel (ludzkiego, osobowego działania). Przedmiotem negocjacji indywidulanych i zbiorowych są różnorodne, partykularne interesy pracodawcy i pracowników. Najczęściej są to tzw. kwestie płacowe, czy też konkretne prawa i obowiązki. Dobro wspólne nie jest przedmiotem rokowań, jest raczej tym, 13 T. Liszcz, Prawo pracy, str. 100-101. 14 Zob. więcej, P. Grzebyk, Realizacja dobra wspólnego przez przepisy prawa pracy, MoPr 2012, Nr 11.
co Cz. Strzeszewski ujmuje jako użyteczne społecznie wartości duchowe i materialne 15 Takim celem osobowego działania pracowników i pracodawcy może być dobro zakładu pracy (art. 100 2 ust. 4 KP), a w zasadzie jego korzystny rozwój. Dobrem wspólnym może być dobro osób trzecich, korzystających z usług pracodawcy (np. w zakładzie opieki zdrowotnej, w organizacji pozarządowej działającej na rzecz osób niepełnosprawnych umysłowo itp.). Inny przykład dobra wspólnego to pewna więź, rozumiana jako cecha ciągłości, czyli nawiązanie do pracy już dokonanej, swoista kontynuacja, ciągłość wspólnie podejmowana przez pracodawcę i pracowników (np. kontynuowana praca badawcza). 4. Dobro człowieka, jako cel i wynikające z niego dobro wspólne, nie mogą być traktowane jako rodzaj aksjologii wynikający z subiektywnych przekonań filozoficznoreligijnych). Na gruncie prawa pracy występują nierzadko ścierające się ze sobą prawa i obowiązki, interesy pracownika i pracodawcy. Stosunek pracy nie jest jednak zobowiązaniowym kontraktem cywilistycznym, fenomen tej gałęzi prawa, który może być traktowany jako cenna zdobycz cywilizacyjna, polega na tym, że jego cel ma charakter stricte personalistyczny, a nie merkantylny. Dobro człowieka, dobro wspólne, rozumie jako cel działania, przybliżający nas do znanego pojęcia etos pracy. Ten kluczowy termin socjologii kultury, odnosi się do relacji między działaniami człowieka, ich moralną oceną i otoczeniem, które jest nośnikiem tej oceny. Na gruncie prawa pracy pojęcie etosu wiąże się z pewnym ładem aksjonormatywnym, w których to - wracając do M. Święcickiego każda norma prawna została wydana w celu ochrony jakiegoś dobra i że bezpośrednio lub pośrednio oddziałując na zachowanie ludzi wpływa organizująco na rzeczywistość społeczną. 15 Definicja pracy Cz. Strzeszewskiego praca jest to wolna, choć naturalnie konieczna działalność człowieka, wypływająca z poczucia obowiązku, połączona z trudem i radością, - mająca na celu tworzenie użytecznych społecznie wartości duchowych i materialnych. Zob. Cz. Strzeszewski, Praca ludzka, Lublin 1978 r., str. 19.