KOMUNIKATY RYBACKIE Nr 2 (151)/2015,5 9 Lilianna Graczyk 1, Jan Mazurkiewicz 1,2, Krzysztof Florczyk 2 1 Zak³ad Rybactwa Œródl¹dowego i Akwakultury, Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 2 Zak³ad Doœwiadczalny Technologii Produkcji Pasz i Akwakultury, Miêdzychód Bass s³oneczny (Lepomis gibbosus, L.) w Polsce analiza cech biometrycznych i merystycznych oraz rozprzestrzenianie siê gatunku w aspekcie zmian klimatycznych Wstêp Bass s³oneczny (Lepomis gibbosus, Linnaeus 1758) nale y do ryb z rzêdu okoniokszta³tnych (Perciformes, Goodrich 1909), w sk³ad której wchodzi m. in. rodzina bassowatych (Centrarchidae, Regan 1913). Na terenie Polski obecne s¹ dwa gatunki z wy ej wymienionej rodziny, tj. bass wielkogêbowy (Micropterus salmoides, Lacapéde 1802) oraz bass s³oneczny (Lepomis gibbosus L.). Pierwszy wymieniony gatunek nie posiada adnego znaczenia gospodarczego, natomiast drugi widnieje na liœcie gatunków inwazyjnych. Bass s³oneczny posiada silnie, bocznie sp³aszczone cia³o, którego wysokoœæ maksymalna stanowi œrednio po³owê ca³kowitej d³ugoœci cia³a (Bryliñska 2000). P³etwa grzbietowa jest z³o ona z dwóch czêœci pierwsza z nich zawiera promienie twarde, natomiast kolejn¹ buduj¹ promienie miêkkie (w podobnej iloœci). P³etwy piersiowe s¹ zaostrzone i d³ugie, a z kolei p³etwa ogonowa pozostaje lekko wciêta. Pysk bassa s³onecznego jest ma³y, a na szczêkach wystêpuj¹ jedynie drobne, szczotkowate z¹bki. Na podniebieniu i jêzyku brak uzêbienia, natomiast zêby gard³owe wyposa one s¹ w charakterystyczne zaokr¹glenia na dolnych koronach. Ubarwienie bassa s³onecznego jest jaskrawe, co nasila siê szczególnie w okresie tar³a. Grzbiet ryby przybiera barwê od br¹zowego do oliwkowo-zielonego, brzuch jest koloru czerwono-pomarañczowego (fot. 1), boki koloru z³ocistego, a p³etwy parzyste ó³tawo-bursztynowe. Pokrywy skrzelowe posiadaj¹ zielonkawo-niebieskie smugi (fot. 2), natomiast na p³etwach nieparzystych obecne s¹ du e, ciemne plamy. Bass s³oneczny pochodzi z wschodniej czêœci Ameryki Pó³nocnej, gdzie wystêpowa³ ju w miocenie (Scott i Crosman 1973). Natomiast dopiero pod koniec XIX wieku zosta³ sprowadzony do Europy. Preferuje p³ytkie, szybko nagrzewaj¹ce siê jeziora, strumienie, odnogi rzek i starorzecza. Szczególnie chêtnie wybiera obszary gêsto poroœniête roœlinnoœci¹ (Holcik i Bastl 1973). Bazê pokarmow¹ stanowi¹ g³ównie larwy owadów (muchówki z rodzin Chironomidae i Culicidae oraz chruœciki Trichoptera), skorupiaki (kie³ owate Gammaridae, oœliczkowate Asellidae, ma³ oraczki Ostracoda, wid³onogi Copepoda, wioœlarki Cladocera) oraz sk¹poszczety (Oligochaeta). Ryba ywi siê tak e ikr¹ i wylêgiem innych ryb s³odkowodnych. Do rozrodu bass s³oneczny przystêpuje stosunkowo szybko, bo ju w wieku 1-2 lat. Nale y do ryb krótkowiecznych, które rzadko do ywaj¹ 10-12 lat, osi¹gaj¹c d³ugoœæ cia³a ok. 30 cm (Trautman 1957). Tar³o odbywa siê wraz z koñcem maja i najczêœciej trwa do zakoñczenia nastêp- Fot. 1. Bass s³oneczny z charakterystycznym ubarwieniem brzucha. Fot. 2. Niebieskie, jaskrawe smugi na bokach cia³a bassa s³onecznego. 2/2016 KOMUNIKATY RYBACKIE 5
Fot. 3. Bass s³oneczny wykazuje silny terytorializm. nego miesi¹ca. Przed z³o eniem ikry przez samicê, samiec oczyszcza wybrane partie dna i rozpoczyna budowê gniazda. Tar³o zachodzi w temperaturze od 13 do 20 C, a ikra jest sk³adana do jamek porcyjnie. Samiec podczas opieki nad potomstwem przenosi uciekaj¹ce osobniki do gniazda, a ze wzglêdu na silny terytorializm (fot. 3) staje siê agresywny, atakuj¹c inne ryby (Balon 1957). Celem pracy by³o przybli enie charakterystyki gatunku i uzupe³nienie danych systematycznych o Lepomis gibbosus L. Przedstawiono zarys biologii bassa s³onecznego oraz wyniki pomiarów biometrycznych i merystycznych osobników pozyskanych w 2015 roku, które porównano z danymi literaturowymi dla wód œródl¹dowych Polski. Dokonano równie okreœlenia wp³ywu zmian klimatycznych na bytowanie i rozprzestrzenianie siê gatunku. Rys. 1. Stanowisko wystêpowania bassa s³onecznego w obiekcie Przy Jeziorze w Gorzyniu (punkt A) oraz stanowisko opisane przez Witkowskiego (1979) punkt B (rys. L. Graczyk). Materia³y i metody Osobniki bassa s³onecznego zosta³y pozyskane w dniu 16.10.2015 r. podczas od³owów stawów rybnych w obiekcie Przy Jeziorze (Gorzyñ, powiat miêdzychodzki) u ytkowanych przez Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Zak³ad Doœwiadczalny Technologii Produkcji Pasz i Akwakultury w Muchocinie (rys. 1). Pozyskano po jednym osobniku bassa ze stawów: Franciszek (powierzchnia 0,56 ha) oraz Edward (powierzchnia 0,74 ha). Do obydwu stawów na pocz¹tku lipca 2015 roku wpuszczono po 15 tys. szt. narybku letniego karpia (Cyprinus carpio, Linnaeus 1758) pochodz¹cego z produkcji w³asnej oraz po 1 tys. szt. narybku letniego amura (Ctenopharyngodon idella, Valenciennes 1844) importowanego z Wêgier. Ze stawu Franciszek uzyskano 268 kg narybku karpia i 48 kg narybku amura, natomiast ze stawu Edward 177 kg narybku karpia i 39 kg narybku amura. Zidentyfikowane osobniki bassa s³onecznego stanowi¹ jedno z nielicznych potwierdzeñ wystêpowania tego gatunku w wodach œródl¹dowych naszego kraju (Witkowski 1979). W celu porównania ich morfologii z innymi osobnikami oznaczonymi na terenie Polski, a tak e Europy, Rys. 2. Schemat wykonanych pomiarów biometrycznych (rys. L. Graczyk). Legenda: Tl (longitudo totalis), d³ugoœæ ca³kowita cia³a mierzona od pocz¹tku pyska do linii prostopad³ej najd³u szego koñca p³etwy ogonowej, H (altitudo corporis maxima), najwiêksza wysokoœæ cia³a odcinek zmierzony w miejscu najwiêkszego wygrzbiecenia cia³a, h (altitudo corporis minima), najmniejsza wysokoœæ cia³a odleg³oœæ mierzona miêdzy najbli ej po³o on¹ krawêdzi¹ grzbietow¹ i brzuszn¹ (zwykle na trzonie ogonowym). okreœlono wartoœci cech biometrycznych (rys. 2) i merystycznych. Na podstawie pomiarów sporz¹dzono wzory u³uszczenia oraz budowy p³etw (Bryliñska 2000). Otrzymane dane porównano z doniesieniami, jakie mo na znaleÿæ w literaturze, przeprowadzono równie analizê aktualnego rozmieszczenia bassa s³onecznego w wodach œródl¹dowych Polski, a tak e krajów Europy i Ameryki Pó³nocnej. Wyniki Poddane badaniom bassy s³oneczne wykazywa³y niewielkie zró nicowanie osobnicze cech mierzalnych i przeliczalnych (tab. 1); na podstawie uzyskanych danych skonstruowano wzory u³uszczenia i budowy p³etw. 6 KOMUNIKATY RYBACKIE 2/2016
Wybrane cechy biometryczne i merystyczne bassów s³onecznych od³owionych w stawach w Gorzyniu TABELA 1 Nazwa cechy Symbol Osobnik 1 Osobnik 2 Cechy biometryczne D³ugoœæ ca³kowita cia³a Tl 7 5,8 Najwiêksza wysokoœæ cia³a H 3 2,5 Najmniejsza wysokoœæ cia³a h 1 0,8 Cechy merystyczne p³etwie grzbietowej D XI 12 X 11 p³etwie piersiowej P I 11 I 10 p³etwie brzusznej V II 4 II 5 p³etwie odbytowej A III 8 III 8 p³etwie ogonowej C 19 18 Liczba ³usek nad lini¹ boczn¹ ll1 6 5 Liczba ³usek pod lini¹ boczn¹ ll2 12 12 Liczba ³usek w linii bocznej l.l. 41 40 Wzór u³uszczenia 40-41 Wzór budowy p³etw D X XI 11 12 PI10 11;VII4 5;III8 C18 19 Dotychczas zebrane dane merystyczne bassów s³onecznych pochodz¹ z Kanady (Ameryka Pó³nocna) oraz Europy. Ostatnie doniesienia z Polski pochodz¹ z pracy Witkowskiego (1979) ze stawu Andrzej w Miliczu. Otrzymane w niniejszych badaniach wartoœci by³y jednak bardziej zbli one do tych, jakie mo na znaleÿæ w literaturze, które dotycz¹ osobników pozyskanych na terenie naszego kraju (tab. 2). TABELA 2 Porównanie cech merystycznych bassa s³onecznego Wartoœæ cechy merystycznej p³etwie grzbietowej (D) p³etwie piersiowej (P) p³etwie brzusznej (V) p³etwie odbytowej (A) p³etwie ogonowej (C) Liczba ³usek nad lini¹ boczn¹ (ll1) Liczba ³usek pod lini¹ boczn¹ (ll2) Liczba ³usek w linii bocznej (l.l.) bd. brak danych Kanada: Scott i Crossman 1973; Roberts 1964 S³owacja, Wêgry, W³ochy: Sedlár 1957; Tandon 1976; Tandon 1977 Polska: Witkowski 1979 Dane w³asne D1 X-XII D1 X D1 X D1 X-XI D2 10-13 D2 10-13 D2 11 D2 11-12 P I 12-14 bd. P I 11 P I 10-11 V I 5 bd. V I 5 II 4-5 A III 8-11 A III 9-12 A III 9 A III 8 bd. bd. C 19 C 18-19 06-maj bd. 5 06-maj 13-gru bd. 14 12 35-47 32-46 40 40-41 Osobniki pochodz¹ce z Kanady charakteryzowa³y siê wiêksz¹ liczb¹ promieni twardych i miêkkich w p³etwie grzbietowej oraz p³etwach piersiowych. Natomiast w przypadku p³etwy odbytowej liczba promieni by³a ni sza w porównaniu z wynikami otrzymanymi na terenie Europy. Liczba ³usek nad lini¹ boczn¹ (ll 1) by³a taka sama dla wszystkich badanych bassów s³onecznych. Osobniki pochodz¹ce z Kanady ró ni³y siê jednak liczb¹ ³usek pod lini¹ boczn¹ (ll 2), których by³o wiêcej ni u osobników z obszaru S³owacji, Wêgier, W³och i Polski. Liczba ³usek w linii bocznej (l.l.) wykazywa³a natomiast du e zró nicowanie bassów s³onecznych pozyskanych poza granicami naszego kraju (od 32 do 47). Niemniej zmiany w morfologii bassów s³onecznych wynikaj¹ z wp³ywu œrodowiska, ani - eli z geograficznej b¹dÿ genetycznej izolacji osobników tego gatunku (Tomeèek i in. 2005). Dyskusja Wed³ug Welcomme (1988) wprowadzanie gatunków obcych do ichtiofauny danego kraju najczêœciej by³o efektem akwakultury (m. in. sprowadzanie materia³u zarybieniowego i ikry), wêdkarstwa, kontroli biologicznej populacji innego gatunku, b¹dÿ mia³o miejsce na drodze przypadku Akwakultura TABELA 3 Motywy wprowadzania gatunków obcych do wód œródl¹dowych (Welcomme 1988) Wêdkarstwo Wzbogacanie rodzimej ichtiofauny Akwarystyka Kontrola biologiczna populacji Przypadkowe wprowadzenie gatunku karp, pstr¹g têczowy, buffalo czarny, sum afrykañski, tilapia nilowa pstr¹g Ÿródlany, pstr¹g têczowy peluga, muksun, gorbusza, sumik kar³owaty bass s³oneczny, mu³awka wschodnioamerykañska bass wielkogêbowy, amur bia³y, to³pyga bia³a, to³pyga pstra bass s³oneczny, karaœ z³ocisty, mu³awka ba³kañska, mu³awka wschodnioamerykañska, lipieñ bajkalski, czebaczek amurski, trawianka, babka ³ysa, babka rzeczna, babka œniadog³owa 2/2016 KOMUNIKATY RYBACKIE 7
(tab. 3). Na obszarze Polski introdukcja gatunków obcych zachodzi³a trzyetapowo (Witkowski 2002). Pierwszy etap trwa³ od pocz¹tków œredniowiecza do pierwszej po³owy XIX w., drugi etap od po³owy XIX w. do pierwszej po³owy XX w. i trzeci etap od po³owy XX w. po czasy wspó³czesne. W ci¹gu ostatnich 50 lat wprowadzono 17 gatunków ryb do polskich wód, co przekracza o po³owê liczbê gatunków, które pojawi³y na obszarze naszego kraju od œredniowiecza (Witkowski 1996a). Z raportu Holcika (1991) wynika, e do koñca lat 80. ubieg³ego wieku, do Europy wprowadzono 134 gatunki ryb i minogów, a Polska uplasowa³a siê na 4 pozycji w rankingu spoœród 29 krajów. Zdaniem Mamcarza (1992) do najpopularniejszych obcych gatunków ryb na terenie Polski nale ¹: karaœ srebrzysty, Carassius auratus gibelio (52,3%), karp, Cyprinus carpio (50,8%), sumik kar³owaty, Ictalurus nebulosus (21,5%), pstr¹g têczowy, Oncorhynchus mykiss (20,0%), g³owacica, Hucho hucho (9,2%), pstr¹g Ÿródlany, Salvelinius fontinalis i amur bia³y, Ctenopharyngodon idella po 6,1% ka dy. Bardzo czêsto stosowanym wspó³czynnikiem do oceny inwazji obcych gatunków jest ZIC (zoogeographic integrity coefficient = wskaÿnik naturalnoœci zoogeograficznej), bêd¹cy stosunkiem gatunków rodzimych do introdukowanych. W przypadku ichtiofauny Polski, wskaÿnik naturalnoœci zoogeograficznej wyniós³ 0,71 (Witkowski 1996b). Wartoœæ tego wskaÿnika równa 1 oznacza brak obcych gatunków, co w Polsce odnotowano tylko dla niewielkiego fragmentu górnego dorzecza Dniestru. Bass s³oneczny zosta³ wprowadzony do wód œródl¹dowych wielu krajów europejskich. Pierwotnie ryba zosta³a sprowadzona na teren Europy ze wzglêdu na mo liwoœæ ³atwej hodowli w akwariach i stawach parkowych (Balon i Ilišik 1956). Nastêpnie przedosta³ siê on wraz z materia³em zarybieniowym karpia do wód otwartych i stamt¹d rozprzestrzeni³ siê na ca³y kontynent. Na pocz¹tku lat 80. notowany by³ m.in. w Belgii, Francji, Niemczech, Holandii, Polsce, Szwajcarii, Jugos³awii oraz na Wêgrzech i we W³oszech (Welcomme 1981). Pod koniec tej dekady pojawienie siê bassa s³onecznego notowano tak e w Anglii, Czechach, S³owacji i Rumunii (Welcomme 1988). Status i oddzia³ywanie gatunku w poszczególnych obszarach wystêpowania jest zró nicowane. W Anglii ze wzglêdu na opóÿnione dojrzewanie p³ciowe i wolny wzrost osobników, nie stanowi zagro enia dla innych gatunków ryb (Villeneu i in. 2005). Przeciwna sytuacja dotyczy obszarów o cieplejszym klimacie, np. w Hiszpanii osobniki z populacji bassa s³onecznego, wystêpuj¹ce na wschodzie kraju (g³ównie w Katalonii) wczeœnie osi¹gaj¹ dojrza³oœæ p³ciow¹, co przek³ada siê na wiêkszy sukces reprodukcyjny, a tym samym mo liwoœæ konkurowania z gatunkami natywnymi (Fox i in. 2007). W Norwegii wraz z introdukcj¹ bassa s³onecznego, do œrodowiska przedosta³y siê paso yty filamentów skrzelowych, które wed³ug Steruda i J rgensena (2006) mog¹ zaszkodziæ rodzimej ichtiofaunie ryb wszystko ernych. Zdanie to podzielaj¹ tak e badacze z Holandii, którzy zasugerowali monitoring populacji bassa s³onecznego poprzez m. in. kontrolê populacji z zastosowaniem ryb drapie nych czy limitowan¹ sprzeda ryb w sklepach akwarystycznych (van Kleef i in. 2008). Pierwsze doniesienie o introdukcji bassa s³onecznego na terenie Polski pochodzi z roku 1927 (Pappenheim 1927) i dotyczy rzeki Odry, jednak e pochodzenia tych osobników nie uda³o siê ustaliæ (Witkowski 1989). Pod koniec lat dwudziestych a do pocz¹tku lat piêædziesi¹tych, stanowiska bassa s³onecznego odnotowywano wy³¹cznie w Odrze (Hoffmann 1928, Boettger 1934, Thienemann 1950), póÿniej zasiedli³ tak e jej dop³ywy, zbiornik Pilchowicki, stawy karpiowe ko³o Milicza oraz niewielkie jeziorko niedaleko Dziwnowa (Wiktor 1959, Balon 1964, Witkowski 1979). Po wprowadzeniu bassa s³onecznego do wód œródl¹dowych Polski, odnotowywany by³ w ca³ej Odrze, aktualnie zajmuje stanowiska zlokalizowane w dolnym biegu tej rzeki, w podgrzanych wodach pochodz¹cych z elektrociep³owni (Heese i Przybyszewski 1985). Prognoza rozprzestrzenienia siê bassa s³onecznego na terenie Polski nie jest wolna od przypuszczeñ, bowiem gatunek posiada kilka cech, kluczowych w szybkim opanowywaniu nowego obszaru. Jedn¹ z nich jest tar³o porcyjne, co w przypadku ryb z rodziny babkowatych znacznie u³atwi³o inwazjê (Smirnov 1986, Kostrzewa i in. 2004). Kolejn¹ cech¹, sprzyjaj¹c¹ rozprzestrzenianiu siê nowego gatunku, jest aktywna obrona gniazda (Balon 1957). W przypadku bassa s³onecznego mo liwe jest tak e drapie nictwo wzglêdem stadiów narybkowych ryb, które s¹ cenione w gospodarce rybackiej (Witkowski 1989, Hesse i in. 1999). Jednak e ryba ta nie posiada adnego znaczenia gospodarczego (Terlecki 2000), co istotnie wp³ywa na jej zmniejszone rozprzestrzenianie przez u ytkowników rybackich. W przypadku przeprowadzonych badañ mo liwoœæ bytowania od³owionych bassów s³onecznych by³a warunkowana ekstremalnie wysokimi temperaturami powietrza (a tym samym wysokimi temperaturami wody) w minionym sezonie hodowlanym. W okresie od 2 lipca do 29 wrzeœnia 2015 roku, œrednia dobowa temperatura wody w stawach w Gorzyniu wynosi³a 19,9 C; najwy sza odnotowana temperatura osi¹gnê³a niespe³na 25 C. Temperatury wody powy ej 20 C utrzymywa³y siê przez 49 dni, co stanowi ponad po³owê okresu pomiarów. WyraŸne obni enie œredniej temperatury wody do 13,5 C nast¹pi³o dopiero pod koniec wrzeœnia. Obserwacjê tê potwierdzaj¹ wyniki szeregu badañ przeprowadzonych w warunkach laboratoryjnych (Burns 1976, Ziêba i in. 2010) czy porównanie z naturalnymi siedliskami bassów s³onecznych (Fox i Crivelli 1998, 2001). Dziêki tak wysokim temperaturom wody przeniesione wraz z narybkiem letnim amura bassy s³oneczne mog³y skutecznie zasiedliæ nowe terytorium, co koresponduje z przytoczonymi wy ej badaniami. Niemniej wed³ug 8 KOMUNIKATY RYBACKIE 2/2016
Przybylskiego i Ziêby (2011) dopiero dalsze badania biologii tego gatunku mog¹ jednoznacznie wyjaœniæ wp³yw ocieplenia siê klimatu na sukces reprodukcyjny bassa s³onecznego, a tym samym trwa³e zasiedlanie nowych obszarów. Czy tak siê stanie, dziœ nie jesteœmy w stanie jednoznacznie stwierdziæ, ale niew¹tpliwie przekonamy siê o tym w najbli - szych latach. Literatura Balon E.K., Ilišik V. 1956 Zoznam nových dokladov o výskyte niektorých málo znánych alebo nových druchov rýb na Slovensku Biologia (Bratislava) 11: 168-176. Balon E.K. 1957 Neres Lepomis gibbosus (Linné, 1758), aklimatizovanej v boèných vodách Dunaja a jej vývoj poèas embryonálnej periódy Vest. Èesk. Spol. Zool. 23: 1-22. Balon E.K. 1964 Spis i ekologiczna charakterystyka s³odkowodnych kr¹g³oustych i ryb Polski Pol. Arch. Hydrobiol. 12: 233-251. Boettger C.R. 1934 Der nordamerikanische Flusskrebs Cambarus affinis Say in Deutchland S.B. Naturf. 1934: 149-157. Bryliñska M. 2000 Ryby s³odkowodne Polski. Praca zbiorowa pod redakcj¹ Marii Bryliñskiej Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Burns J.R. 1976 The reproductive cycle and its environmental control in the pumpkinseed, Lepomis gibbosus (Pisces: Centrarchidae). Copeia 1976: 449-455. Fox M.G., Crivelli A.J. 1998 Body size and reproductive allocation in a multiple spawning centrarchid Can. J. Fish. Aquat. Sci. 55: 737-748. Fox M.G., Crivelli A.J. 2001 Life history traits of pumpkinseed (Lepomis gibbosus) populations introduced into warm thermal environments Arch. Hydrobiol. 150: 561-580. Fox M.G., Vila-Gispert A., Copp G.H. 2007 Life-history traits of introduced Iberian pumpkinseed Lepomis gibbosus relative to native populations. Can differences explain colonization success? J. Fish Biol. 71 (Supplement D): 56-69. Heese T., Przybyszewski C. 1985 Bass s³oneczny, Lepomis gibbosus (L., 1758) (Pisces, Centrarchidae) w wodach dolnej Odry Przegl¹d Zoologiczny 29: 515-519. Hoffmann R. 1928 Sonnefische (Eupomotis gibbosus L.) in der Nebenflussen der Oder Wochenschr. Aquar. Terrark. 25: 439 s. Holcik J. 1991 Fish introductions in Europe with particular reference to its central and eastern part Can. J. Fish. Aquat. Sci. 48: 13-23. Holcik J., Bastl I. 1973 Ichtyocenózy dvuch dunajských ramien so zretelom na zmeny v ich druchovom zlo eni a hustote vo vzathu ku kolisaniu hladiny v hlavnom toku Biol. Prace SAV (Bratislava) 19: 1-107. H. van Kleef, G. van der Velde, Leuven R.S.E.W., Esselink H. 2008 Pumpkinseed sunfish (Lepomis gibbosus) invasions facilitated by introductions and nature management strongly reduce macroinvertebrate abundance in isolated water bodies Biol. Invasions 10: 1481-1490. Kostrzewa J., Grabowski M., Ziêba G. 2004 Nowe inwazyjne gatunki w wodach Polski Arch. Pol. Fish. 12 (2): 21-34. Mamcarz A. 1992 Effect of introduction Coregonus peled Gmel. on native C. lavaretus L. stocks in Poland Pol. Arch. Hydrobiol. 39: 847-852. Pappenheim P. 1927 Eupomotis gibbosus (L.) in der Oder bei Crossen S.B. Ges Naturf. 1926: 62-63. Przybylski M., Ziêba G. 2011 NOBANIS-Invasive Alien Species Fact Sheet - Lepomis gibbosus W: Online Database of the European Network on Invasive Alien Species NOBANIS (www.nobanis.org). Roberts F.L. 1964 A chromosome study of twenty species of Centrarchidae J. Morphol. 15: 401-418. Scott W.B., Crossman E.J. 1973 Freshwater fishes of Canada J. Fish. Res. Board Can. 184: 1-966. Sedlár J. 1957 A contribution to distribution and biometrics of pumpkinseed (Lepomis gibbosus Linne. 1758) and catfish (Ameiurus nebulosus Le Sueur, 1819) in southern Slovakia Pol nohospodárstvo, 4: 1104-1109. Smirnov A.I. 1986 Fauna Ukrainy 8. Ryby 5 Naukova Dumka, Kijev. Sterud E., Jørgensen A. 2006 Pumpkinseed Lepomis gibbosus (Linnaeus, 1758) (Centrarchidae) and associated parasites introduced to Norway Aquat. Invasions 1 (4): 278-280. Tandon K.K. 1976 Note on the systematics of the pumpkinseed, Lepomis gibbosus (Osteichthyes, Perciformes, Centrarchidae) Vest. Cesk. Zool. Spol, 40: 307-311. Tandon K.K. 1977 Morphometric and growth study of Lepomis gibbbosus (Osteichthyes, Percidae) from Italy Vest. Èesk. Spol. Zool. 41: 211-217. Terlecki J. 2000 Bas s³oneczny Lepomis gibbosus W: Bryliñska M. (Red.) Ryby s³odkowodne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa: 453-451. Thienemann A. 1950 Verbreitungsgeschichte der Süsswassertiewelt Europas Die Binnengewässer 18: 1-809. Tomeèek J., Kováè V., Katina S. 2005 Ontogenetic variability in external morphology of native (Canadian) and non-native (Slovak) populations of pumpkinseed Lepomis gibbosus (Linnaeus 1758) J. Appl. Ichthyol. 21 (4): 335-344. Trautman M.B. 1957 The Fishes of Ohio (with ilustrated keys) Ohio State Press Uniwersity. Villeneu F., Copp G. H., Fox M. G., Stakenas S. 2005 Interpopulation variation in growth and life-history traits of the introduced sunfish, pumpkinseed Lepomis gibbosus, in southern England J. Appl. Ichthyol. 21: 275-281. Welcomme R.L. 1981 Register of International Transfers to Inland Fish Species FAO Fisheries Technical Paper No. 213. Rzym 1981. Welcomme R.L. 1988 International Introduction of Inland Aquatic Species FAO Fisheries Technical Paper No. 294. Rzym 1988. Wiktor J. 1959 Dwa gatunki ryb dotychczas nieznane w naszych wodach Przyroda Polski Zachodniej 3: 266-268. Witkowski A. 1979 Acta Univ. Wratisl., Pr. Zool. 10: 1-95. Witkowski A. 1989 Introdukowane ryby w polskich wodach i ich wp³yw na œrodowisko Przegl¹d Zoologiczny 33: 583-598. Witkowski A. 1996a Introduced fish in Poland: pros and cos Arch. Pol. Fish. 4: 101-112. Witkowski A. 1996b Zmiany w ichtiofaunie polskich rzek: gatunki rodzime i introdukowane Zoologica Poloniae 41 (Supplement): 29-40. Witkowski A. 2002 Introduction fishes into Poland: benefaction or plague? Nat. Conserv. 59: 41-52. Ziêba G., Fox M.G., Copp G.H. 2010 The effect of elevated temperature on spawning of introduced pumpkinseed Lepomis gibbosus in Europe J. Fish Biol.: 77: 1850-1855. Przyjêto po recenzji 8.03.2016 r. PUMPKINSEED SUNFISH (LEPOMIS GIBBOSUS L.) IN POLAND ANALYSIS OF BIOMETRIC AND MERISTIC CHARACTERS AND THE SPREAD OF THE SPECIES IN THE CONTEXT OF CLIMATE CHANGE Lilianna Graczyk, Jan Mazurkiewicz, Krzysztof Florczyk Abstract. The pumpkinseed sunfish (Lepomis gibbosus) is a non-native species of freshwater fish from the sunfish (Centrarchidae) family. In Poland and in other countries in Europe the pumpkinseed is treated as an invasive species. The aim of this study was to characterize the biology of the pumpkinseed sunfish and to complement the systematic data. The impact of climate change on the existence and propagation of the species was determined. Two specimens of pumpkinseed were caught in fish ponds located in Gorzyñ (Greater Poland voivodeship) in fall 2015. The biometric and meristic characters of both fish were analyzed. The data obtained were compared with results from North America and Europe. Keywords: pumpkinseed, Lepomis gibbosus, biometric characters, meristic characters, invasive species, climate change 2/2016 KOMUNIKATY RYBACKIE 9