Lucjan Teter PRZYGOTOWANIA OBRONNE POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO POLSKI OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO W ŚWIETLE WOJSKOWYCH MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH Problemy związane z przygotowaniem potencjału obronnego Polski znajdują coraz szersze oświetlenie w opracowaniach naukowych, wspomnieniach i publikacjach przyczynkarskich. Badacze sięgają do wojskowych materiałów archiwalnych z lat 1918 1939, podejmując tematy dotyczące różnych aspektów organizacji i działalności wojska Drugiej Rzeczypospolitej. Zainteresowania idą również w kierunku badania potencjału gospodarczego kraju, przygotowań obronnych oraz innych zagadnień z tym związanych 1. Celowym jest, chociażby ogólne zapoznanie zainteresowanych z materiałami odnoszącymi się do zagadnień podstaw organizacyjnych i zakresu działania organu 1 Problematykę dotyczącą zagadnień obronnych okresu międzywojennego omawiają m.in.: E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1836 1939, Warszawa 1964; I. B u j n i e w i c z, Ogólne zasady wycofania i rozmieszczenia mienia i ludzi na wypadek wojny z i Niemcami w okresie międzywojennym, Przegląd Kwatermistrzowski nr 2, 1962, s. 105 i nast.; M. D r o z d o w s k i, Polityka gospodarcza rządu polskiego 1936 1938, Warszawa 1963; T. G r a b o w s k i, Inwestycje zbrojeniowe w gospodarce Polski międzywojennej (1922 1939), Warszawa 1963; J. I w a n i a k, Mobilizacja gospodarcza niektórych państw kapitalistycznych i Polski w okresie międzywojennym, Przegląd Kwatermistrzowski nr 2, 1961, s. 108 i nast.; K. K r z y ż a n o w s k i, Wydatki wojskowe Polski międzywojennej (w liczbach), Wojskowy Przegląd Ekonomiczny nr 1, 1967, s. 90 i nast.; L. S z y m a ń s k i, Jak finansowano obronę Polski w przededniu września, Wojsko Ludowe nr 9, 1960, s. 34 i nast.; P. S t a w e c k i, Z dziejów przemysłu wojennego w II Rzeczypospolitej, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, 1071, s, 267 i nast.; J. W i a t r, Przyczynki do historii materiałowego przygotowania obrony Polski w latach 1921 1939, Bellona (Londyn) zeszyt 3, 1868, s. 235 i nast.; S. F e r e t, Siły zbrojne i sztuka wojenna w Polsce w latach 1918 1939, Warszawa 1967 (maszynopis).
wojskowego, koordynującego przygotowania obronne w resortach cywilnych, funkcjonowanie wydziałów wojskowych w tych resortach oraz prace mobilizacyjne ha odcinku potencjału gospodarczego kraju. W zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego znajdują się interesujące przekazy źródłowe, które pozwalają badaczowi prześledzić działalność odpowiednich resortów państwowych okresu międzywojennego w zakresie przygotowań obronnych. Organem koordynującym całokształt prac przygotowawczych było początkowo Biuro II zastępcy szefa Sztabu Głównego, a następnie Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (SeKOR). * Aktem prawnym dającym podstawę organizacyjną, zakres i kierunek działania na odcinku przygotowania obrony państwa, było rozporządzenie prezydenta RP z dnia 25 października 1926 roku o utworzeniu Komitetu Obrony Państwa 2. Do zakresu jego działania należało rozpatrywanie zagadnień dotyczących obrony kraju i opracowanie wytycznych dla mobilizacyjnego zorganizowania sił państwa. W tym zakresie Komitet opracowywał dla rządu odpowiednie wnioski. Istotne znaczenie dla funkcjonowania władz wojskowych w zakresie organizacji przygotowań obronnych miało powołanie w roku 1926 generalnego inspektora sił zbrojnych 3. Jemu to właśnie został podporządkowany Sztab Główny (do roku 1928 Generalny), zajmujący się całokształtem zagadnień dotyczących obrony kraju. W celu bezpośredniego odciążenia szefa Sztabu Głównego w zakresie prac koordynacyjnych i podejmowanych przedsięwzięć na odcinku obrony, utworzono w roku 1928 stanowisko II zastępcy szefa Sztabu Głównego, a równocześnie dotychczasowy zastępca przemianowany został na I zastępcę 4. Do zakresu czynności II zastępcy szefa Sztabu Głównego należały m.in. sprawy mobilizacji gospodarczej państwa, koordynacji prac prowadzonych w poszczególnych ministerstwach cywilnych oraz w wojsku w tym 2 Dziennik Ustaw RP (Dz. URP) nr 108, poz. 633 30.10.1926 roku. 3 Dz. URP nr 79, poz. 445 6.08.1926 roku. 4 Rozkaz szefa Sztabu Głównego nr 1025/og.org. z dnia 6.10.1926 roku. CAW, GISZ, sygn. 302.4.210.
przedmiocie, jak też wszelkie inne wchodzące w ramy funkcjonowania poszczególnych ministerstw, a dotyczące obrony państwa. Zagadnienia obrony państwa związane z zakresem prac ministerstw: Komunikacji, Poczt i Telegrafów, Robót Publicznych, lecz nie dotyczące zaopatrzenia materiałowego opracowywane były przez Oddział IV Sztabu. Współpraca z Ministerstwem Spraw Zagranicznych należała do Oddziału II Sztabu Głównego 5. W latach 1930 1936 zachodziły zmiany zmierzające do uściślenia form organizacyjnych komórek Sztabu Głównego, rozgraniczenia kompetencji i czynności oraz tworzenia nowych stanowisk. W tym taż okresie zlikwidowane zostało stanowisko II zastępcy szefa Sztabu Głównego i jego organ pracy 6. Dekretem prezydenta RP z dnia 9 maja 1936 roku ustanowiono Komitet Obrony Rzeczypospolitej. Jego komórką wykonawczą był Sekretariat powołany przy generalnym inspektorze sił zbrojnych 7. SeKOR wszedł w skład Sztabu Głównego. Kierownikiem jego został zastępca szefa Sztabu Głównego, gen. bryg. Tadeusz Malinowski. Tymczasowa organizacja i składy osobowe Sztabu Głównego z roku 1936 określały, iż Sztab Główny jest organem pracy generalnego inspektora w zakresie przygotowania sił zbrojnych do obrony państwa. Szef Sztabu Głównego w swej działalności kierował się wytycznymi generalnego inspektora sił zbrojnych. W sprawach związanych z przygotowaniem obrony kraju był on zastępcą generalnego inspektora. W ramach kompetencji i potrzeb Sztabu Głównego, współpracował z ministrem spraw wojskowych i ministrami resortów cywilnych. Zastępca szefa Sztabu Głównego, a równocześnie kierownik Sekretariatu Komitetu Obrony 5 Rozkaz szefa Sztabu Głównego L. 999/org.29 z 2.03.1929 roku i rozkaz wprowadzający L. 1099/I.30. CAW, Sztab Główny Oddział I Wydz. Og. Org., t. 1. Tamże poprawki i uzupełnienia z lat 1930, 1931, 1935. 6 Materiały dotyczące tych zagadnień występują w zespole akt Sztabu Głównego w następujących teczkach: projekt szczegółowego zakresu i podziału czynności w Sztabie Głównym z marca 1930 roku wraz z opiniami do projektu Oddział I Wydz. Og. Mob., t. 145; meldunek z 3.11.1931 roku o reorganizacji Sztabu Głównego Oddział I Wydz. Og. Org., t. 18; referat Oddziału I z 11.10.1932 roku omawiający zmiany w organizacji wewnętrznej Sztabu Głównego w latach 1931 1932 Kancelaria Szefa, t. 74; projekt organizacji i składów osobowych Sztabu Głównego z 5.05.1933 roku Oddział I Wydz. Og. Mob., t. 145; schemat organizacji Sztabu Głównego z roku 1933 Oddział I Wydz. Og. Org., t. 14; projekt organizacji Sztabu Głównego z 19.02.1936 roku oraz instrukcji o szczegółowym zakresie i podziale czynności w Sztabie Głównym (wraz z uwagami) Kancelaria, t. 181 i Oddział I Wydz. Og. Mob., t. 145; projekt nowego rozkazu o szczegółowym zakresie i podziale czynności w Sztabie Głównym z 8.05.1936 roku Kancelaria, t. 181. 7 Dz. URP nr 38, poz. 286 12.05.1936 roku.
Rzeczypospolitej, kierował pracą biur wojskowych w ministerstwach cywilnych. SeKOR był organem pracy szefa Sztabu Głównego w zakresie przygotowania obrony państwa w dziedzinach podlegających kompetencji resortów cywilnych. * Początkowy okres działalności II zastępcy szefa Sztabu Głównego (październik 1928 roku czerwiec 1929 roku) wypełniony był pracą nad studiowaniem zakresu kompetencji w stosunku do ministerstw cywilnych. Opracowane zostały więc specjalne wytyczne 8. Jak wskazują archiwalia, chodziło też o to, aby poszczególne ministerstwa w razie potrzeby mogły szybko przestawić się na stopę wojenną. Wszystko to wymagało opracowania odpowiedniego planu ujmującego czynności najbardziej istotne i konieczne dla jak najszybszego przygotowania obrony. Należało też określić zadania ministerstw cywilnych. Uwzględniono przy tym problem produkcji wojennej i zaopatrzenia fabryk w surowiec. Terminarz prac uwzględniał zadania dla wojska i władz cywilnych w zakresie mobilizacji przemysłu, żywności oraz finansów. W zakresie m o b i l i z a c j i g o s p o d a r c z e j należało ustalić rejony bezpieczeństwa dla przemysłu wojennego dokonać repartycji wytwórni przeznaczonych na przemysł wojenny, określić zapotrzebowania szefa Administracji Armii u ministra przemysłu i handlu na surowce i półfabrykaty. Ponadto trzeba było przeprowadzić podział wytwórni pracujących na rzecz przemysłu między ministrów przemysłu i handlu, komunikacji oraz poczt i telegrafów. Władze cywilne natomiast musiały uporządkować personalia w centrali i urzędach II instancji, sporządzić ewidencję fabryk (wraz z ich możliwościami rozwojowymi), przeznaczonych dla produkcji surowców i półfabrykatów przemysłu 8 Opracowany został ogólny program obejmujący ministerstwa cywilne bez Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Poczt i Telegrafów oraz Komunikacji. Przygotowano też wytyczne dla prac bieżących II zastępcy szefa Szt. Gł. Równocześnie zestawiono wykaz instrukcji podstawowych i szczegółowych opracowanych we francuskim sekretariacie obrony państwa oraz w poszczególnych ministerstwach. W aktach Sztabu Głównego (Oddziały I i IV oraz SeKOR) zachowały się wytyczne, referaty, opracowania i plany dotyczące prac ministerstw cywilnych w zakresie przygotowań obronnych.
wojennego, przepracować elaboraty mob. wytwórni nastawionych na surowce i półfabrykaty oraz wykonać zapotrzebowania ministra spraw wojskowych. W zakresie mobilizacji żywności przewidywano określenie techniki aprowizacji, a głównie organizacji aparatu dyrektywnego i wykonawczego, opracowanie elaboratu mob. w starostwach i województwach, organizację komisji skupu, zrealizowanie przez ministra rolnictwa żądań ministra spraw wewnętrznych w zakresie polityki hodowlanej i tłuszczowej, intensyfikacji uprawy owsa oraz wzmożenia uprawy roli dla zbóż chlebowych 9. Problematyka ta ma swoje odbicie w licznych materiałach źródłowych, które zachowały się w kilku zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego. Tak więc wśród akt Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych (około 1.000 j.a.) mają swoje odzwierciedlenie sprawy dotyczące przygotowań potencjału obronnego. W zespole akt Sztabu Głównego (przede wszystkim Oddziały I i IV oraz SeKOR) jako instytucji bezpośrednio uczestniczącej w wypracowaniu zasad organizacyjnych, a następnie w praktycznym działaniu na odcinkach pracy oraz koordynacji funkcjonowania ministerstw cywilnych pod kątem obrony kraju występują bardzo liczne materiały odnoszące się do zagadnień natury organizacyjnej, opracowania instrukcji mob. oraz podstaw prawnych, związanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem mobilizacji. Również materiały GISZ i MSWojsk. (biura oraz departamenty) mogą dostarczyć wiele informacji dla zainteresowanych założeniami teoretycznymi w zakresie przygotowań obronnych potencjału gospodarczego. Na odcinku mobilizacji finansowej należało przygotować zestawienie kosztów dla wojska i przemysłu oraz ustalić dyslokację zasobów pieniężnych w związku z osłoną i mobilizacją. Ministrowie: Spraw Wewnętrznych, Komunikacji oraz Poczt i Telegrafów zobowiązani byli do sporządzenia zestawienia kosztów swego odcinka. Minister Skarbu natomiast miał przygotować pokrycie pieniężne oraz aparat techniczny do wykonania płatności w czasie osłony i wojny. * 9 CAW, Sztab Główny Oddział IV, t. 356, 357.
Zachowane w Oddziale IV Sztabu Głównego materiały źródłowe wskazują, że w roku 1932 ustalono między ministerstwami Rolnictwa oraz Spraw Wewnętrznych kwestie przygotowań mob. z dziedziny produkcji rolnej i aprowizacji oraz organizacji władz rolnych II i I instancji. Protokół z konferencji odbytej 19 kwietnia 1932 roku w Samodzielnym Wydziale Wojskowym Ministerstwa Rolnictwa wskazuje, iż na porządku dziennym obrad były sprawy: rozgraniczenia zakresu działania między tymi ministerstwami co do wyżywienia ludności, studia nad przestawieniem produkcji, dyskusja nad projektem układu wojewódzkiego elaboratu rolnego w części interesującej MSWewn., organizacja wojenna wojewódzka i na terenie powiatów (referaty rolno-aprowizacyjne) oraz ustalenie sposobu współpracy w centrali i redakcji centralnego planu produkcji i aprowizacji. Również akta Gabinetu Ministra, Sztabu Głównego, Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, biur i departamentów MSWojsk. pozwalają scharakteryzować sprawę podejmowania określonych kroków praktycznych w omawianej dziedzinie. W początkowym okresie działalności Biura II zastępcy szefa Sztabu Głównego metody i technikę pracy oraz ujęcie o r g a n i z a c y j n o - p e r s o n a l n e postawiono na gruncie dyskutowania programów pracy i jej organizacji w poszczególnych ministerstwach. W dyskusjach tych brali udział oficerowie do prac II zastępcy szefa Sztabu Głównego oraz szefowie wydziałów wojskowych i zaproszeni przedstawiciele ministerstw cywilnych. Rozwiązania organizacyjno-personalne ustalił odpowiedni rozkaz MSWojsk. w sprawie zajmowania stanowisk w administracji państwowej przez oficerów zawodowych. Przyjęto, że w ministerstwach tych rozpoczną pracę specjalne komórki z obsadą wojskową referaty, względnie wydziały wojskowe, stanowiące organiczne części ministerstw 10. Jak wskazują archiwalia, ustalono także, iż departamenty 10 Dodatek Tajny nr 4. z dnia 25.07.1928 roku do Dziennika Rozkazów nr 20. W latach następnych wykrystalizowała się organizacja samodzielnych referatów wojskowych, a następnie biur wojskowych w ministerstwach cywilnych. W roku 1936 ustalono podległość i zakres pracy dyrektorów biur wojskowych. W maju 1939 roku Komitet Obrony Rzeczypospolitej postanowił, że za mobilizację cywilną ponosić będzie odpowiedzialność rząd, a za poszczególne resorty właściwi ministrowie. Dotychczasowe biura wojskowe straciły więc rację bytu. W związku z tym zastępca szefa Sztabu Głównego 11.05.1939 roku postulował wydanie decyzji w przedmiocie najwłaściwszej formy zabezpieczenia interesów wojska w poszczególnych resortach, przez posiadanie stałej placówki wojskowej w ministerstwach lub przeprowadzanie doraźnej kontroli komisyjnej. CAW, Sztab Główny Oddział IV, t. 58.
ministerstw wciągane będą do bezpośredniej pracy w zakresie ich fachowych zagadnień. W pierwszym rzędzie tworzono wydziały wojskowe w wojewódzkich urzędach oraz w Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Natomiast w wojewódzkich wydziałach przemysłowych organizowano referaty mob. a ponadto ustanawiano mężów zaufania w fabrykach. Wśród interesujących przekazów źródłowych wymienić należy przedstawiony w styczniu 1929 roku generalnemu inspektorowi sił zbrojnych i ministrowi spraw wojskowych marsz. Józefowi Piłsudskiemu, raport w sprawie metody i organizacji pracy w ministerstwach cywilnych, który spotkał się z pozytywną oceną 11. Ujęte w nim tezy programowe polegały na: 1) psychicznym i organizacyjnym nastawieniu ministerstw na moment mob.; 2) odciążeniu wojska od prac, które na gruncie pokojowych etatów mogą wykonać ministerstwa cywilne. Zalecono, aby prace przeprowadzać [...] ostrożnie, pomału i spokojnie. W raporcie określono zakres, metody i organizację pracy w ministerstwach: Spraw Wewnętrznych, Przemysłu i Handlu, Pracy i Opieki Społecznej oraz Skarbu 12. Zadania dla pozostałych ministerstw cywilnych, obejmujące mniejszy zasięg spraw mają odbicie w zachowanych materiałach źródłowych, takich zespołów akt, jak: Gabinet Ministra Spraw. Wojskowych, Sztab Główny, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych. Występują tam opracowania koncepcyjne, opinie i propozycje, projekty aktów prawnych wraz z uzasadnieniem w sprawach rozpatrywanych itp 13. 11 Por. sprawozdanie Biura II zastępcy szefa Sztabu Głównego z prac w latach 1928 1929. CAW, Sztab Główny Szef, t. 34. Wykrystalizowanie się struktury organizacyjnej ministerstw cywilnych miało miejsce w latach 1923 1926. Statuty organizacyjne ministerstw (projekty) omawiane były na posiedzeniach Rady Ministrów względnie tam przesyłane. CAW, Gabinet Ministra, t. 233, 249, 287, 288, 289, 468, 469. 12 Według ustaleń z roku 1929 pokrycie wydatków nastąpić miało ze specjalnej rezerwy już zdeponowanej w filiach Banku Polskiego (w sumie około 78 milionów złotych), dalszych rezerw kasowych i z pożyczki zaciągniętej w Banku Polskim. Sprawozdanie II zastępcy szefa Szt. Gł. z działalności za 1929 roku CAW, Sztab Główny Szef, t. 34. O polskiej polityce finansowej w latach 1928 1939 informuje też referat Janusza Rakowskiego, b. dyrektora Gabinetu Ministra Skarbu opracowany w Szwajcarii w czasie internowania. CAW, 2 dywizja strzelców pieszych, t. 866/1. 13 Sprawy budżetowe wyposażenie wojska, sprawozdania z dyskusji sejmowych, zamknięcia rachunków, plan realizacji. CAW, Gabinet Ministra, t. 720, 733, 766, 819, 820, 837, 963. Sprawy ustawodawcze plany prac legislacyjnych na sesję sejmową 1937/38. Tamże, t. 808 oraz GISZ, sygn. 302.4.87. Wnioski ustawodawcze MSWojsk. na sesje izb ustawodawczych dotyczące wojska i potencjału obronnego, projekty ustaw, dekretów i rozporządzeń wraz z opiniami i referatami. Gabinet Ministra, t. 818, 827, 849 oraz GISZ, sygn. 302.4.81, 82, 84, 87 i 91.
Działalność władz administracji ogólnej w sprawach związanych. z potrzebami obrony państwa regulowały min. rozporządzenia prezydenta RP z 19 stycznia 1928 roku 14 i Rady Ministrów z dnia 2 lipca 1931 roku o stanowisku wojewodów i starostów jako przedstawicieli Rządu 15 oraz okólnik ministra spraw wewnętrznych z dnia 7 września 1931 roku w sprawie uzgadniania działalności administracji cywilnej z potrzebami państwa. Rozporządzenie z roku 1928 określało ramy współpracy w dziedzinie obrony państwa i pozwalało wojsku na wywieranie odpowiedniego wpływu na władze administracji ogólnej w dziedzinie realizacji postulatów wojennych 16. Jednak działalność władz administracji ogólnej w sprawach obrony państwa napotykała na pewne trudności i prowadzona była na poszczególnych terenach niejednolicie, z powodu braku ramowych przepisów określających obowiązki i uprawnienia kierowników tych władz w tym zakresie. Rozporządzenie Rady Ministrów z 2 lipca 1931 roku usuwało dotychczasowe braki w organizacji prac nad sprawami obrony państwa w terenie i stanowiło podstawę do ujęcia tej organizacji przez władze administracji ogólnej. Organ wojska koordynujący pracę ministerstw cywilnych nad przygotowaniem obronnym kraju, jak wynika to z akt, kładł główny nacisk na: 1) przygotowania mobilizacji władz państwowych, mające na celu uniknięcie zamętu organizacyjnego w chwili ogłoszenia mob.; 2) zapewnienie zaopatrzenia wojska i ludności cywilnej w produkty rolne podczas wojny i organizację zaopatrywania; 3) utrzymanie w ruchu zakładów przemysłowych, ważnych z punktu widzenia obrony celem pokrycia potrzeb państwowych w tej dziedzinie; 4) odpowiednio do warunków wojennych wyzyskanie sił roboczych; 5) zapewnienie środków pieniężnych. Zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym materiały źródłowe świadczą o tym, że w latach 1929 1930 i następnych zostały opracowane 14 Dz. URP nr 11, poz. 86 6.02.1928 roku. 15 Dz. URP nr 66, poz. 546 3.08.1931 roku. 16 W myśl art. 13 rozporządzenia prezydenta RP z 19.01.1928 roku wojewodowie zwoływali zebrania naczelników władz i urzędów państwowych II instancji, w celu koordynowania prac wszystkich działów administracji państwowej zgodnie z zasadniczą linią działalności rządu i potrzebami obrony państwa. Art. 21 określał, że przedstawiciel wojska (dowódca okręgu korpusu) może brać udział w powyższych zebraniach za zezwoleniem MSWojsk.
odpowiednie normatywy regulujące zakresy działania poszczególnych resorów na wypadek wojny. Stanowiły one podstawę do opracowania statutów wojennych, etatów wojennych i elaboratów dla poszczególnych władz, państwowych oraz do definitywnego ustalenia ich wojennej organizacji 17. Władze centralne resortów zdawały już sobie sprawę ze swoich zadań na wypadek wojny. Dotychczasowe studia i prace prowadzone w tym zakresie pozwalały stwierdzić, że w razie ogłoszenia mobilizacji potrafią pokierować działalnością resortów. W tych to latach zostały przemyślane i częściowo przygotowane zagadnienia związane z kompleksem przedsięwzięć z zakresu mobilizacji władz państwowych. Łącząca się z mobilizacją władz sprawa wycofania urzędów ze strefy zagrożonej działaniami wojennymi, w głównych zarysach została przygotowana w oparciu o' instrukcję MSWewn. z roku 1925 18. Rozwijano m.in. pracę w kierunku kontroli realności przygotowań z punktu widzenia komunikacyjnego. Kładziono nacisk na wykorzystanie przez władze administracji ogólnej I instancji, dla wycofania wstępnego, pociągów pokojowego rozkładu jazdy oraz na dostarczenie pewnej ilości parowozów dla przeprowadzenia wycofania 19. Koniecznym było opracowanie szeregu ustaw i rozporządzeń związanych z wprowadzeniem stanu wojennego i wyjątkowego na poszczególnych obszarach. Tylko w roku 1930 opracowano 27 projektów ustaw i rozporządzeń. Zostały one zdeponowane w elaboracie mob. Ministerstwa Sprawiedliwości, a następnie 17 Statuty organizacyjne ministerstw przyjęte zostały w latach 1923 1927. Materiały z tym związane występują w aktach Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych: t. 249 (ministerstwa Kolei Żelaznych, Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Robót Publicznych), t. 287 (Skarbu, Spraw Zagranicznych i Spraw Wewnętrznych), t. 288 (Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), t. 468 (Sprawiedliwości oraz Polskiej Akademii Umiejętności). Ponadto w aktach Sekretariatu Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (t. 45) występują schematy organizacyjne ministerstw: Spraw Zagranicznych, Rolnictwa i Reform Rolnych, Komunikacji, Poczt i Telegrafów, Sprawiedliwości, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Skarbu, Opieki Społecznej oraz Dyrekcji Naczelnej Lasów Państwowych, opracowane w latach trzydziestych. 18 Materiały dotyczące wycofania wojskowego, rolniczego, urzędów, ludności i mienia z zagrożonych obszarów Polski występują w zespołach akt GISZ, sygn. 302.4.55, 56, 57 i 61 oraz SeKOR, t. 31, 37. 19 Plan legislacyjny rządu na zwyczajną sesję izb ustawodawczych w roku 1938 39 obejmował m.in. projekt ustaw o komunikacjach w służbie obrony państwa, który przesłany został dnia 18.08.1938 roku do szefa Sztabu Głównego z prośbą o wyrażenie opinii. Do dnia 13.09.1938 roku Departament Sprawiedliwości MSWojsk. nie otrzymał odpowiedzi Sztabu Głównego. CAW, SeKOR, t. 19; Sztab Główny Oddział IV, t. 249, 305 310, 312, 315, 316 (tu reprezentowane są też materiały z gier operacyjno-transportowych i gier transportowo-kolejowych oraz ćwiczeń kwatermistrzowskich z lat 1932 1938).
przedkładane władzom ustawodawczym 20. Przy projektach, tych znajdujących się w aktach Gabinetu Ministra i Sztabu Głównego, stępują także materiały towarzyszące, w postaci opinii i wniosków innych instytucji czy resortów, referaty wprowadzające, protokoły posiedzeń międzyministerialnych, uchwalone już ustawy, rozporządzenia, okólniki i zarządzenia wykonawcze 21. Materiały te dają możność prześledzenia drogi od projektu uregulowania danej sprawy, aż do wydania i wykonywania aktu prawnego. Ustawodawstwo wojenne przewidziane do opracowania przez poszczególne ministerstwa obejmuje treść i formę aktu prawnego (dekretu, ustawy, rozporządzenia, zarządzenia itp.), wykonawcę, wydawcę, czas wydania oraz wnioskodawcę 22. Na przykład wprowadzenie stanu wyjątkowego opracowywano w formie: a) uchwały Rady Ministrów na wniosek ministra spraw wewnętrznych i za zezwoleniem prezydenta RP, b) zarządzenia wykonawczego ministra spraw wewnętrznych. Wnioskodawcami tych aktów prawnych były oddziały I, II i IV Sztabu Głównego, a opracowującym i wydającym minister spraw wewnętrznych. Uchwała ta i zarządzenie miały być wydane na oddzielny rozkaz w okresie zagrożenia lub mobilizacji alarmowej. Wprowadzenie stanu wyjątkowego nastąpić mogło natomiast w formie: a) zarządzenia Rady Ministrów, b) obwieszczenia, c) zarządzenia wyjątkowego opracowanych i wydanych w okresie zagrożenia przez MSWewn. na wniosek Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości. Rozprowadzenie, przechowywanie i uruchomienie wojennych rezerw pieniężnych w banknotach, bilonie i asygnatach dla ministerstw: Spraw Wojskowych, 20 W zespole akt SeKOR (t. 38) znajdują się m. in. wykazy prac w zakresie ustawodawstwa wojennego z roku 1938, które winny być wykonane przez poszczególne ministerstwa. 21 CAW, Gabinet Ministra, t. 794, 818, 827, 849; SeKOR, t. 30, 32, 35, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 58, 60. 22 Nakładem Sekcji Prawniczej Towarzystwa Wiedzy Wojskowej wydano w roku 1930 w Warszawie dwa tomy Polskiego Ustawodawstwa Wojskowego w opracowaniu ppłka dra Mariana Buszyńskiego i mjra dra Bolesława Matznera. Wydawnictwo to obejmowało przepisy określające stosunki prawne w wojsku, obowiązki ludności oraz świadczenia państwa na rzecz społeczeństwa w związku z obroną państwa. Akty ustawodawstwa wojskowego z lat późniejszych drukowane były w Monitorze Polskim, w Dzienniku Ustaw RP oraz w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. Znajdują się one także wraz z przedaktami w zespołach: Gabinetu Ministra, Sztabu Głównego, Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych.
Spraw Wewnętrznych i innych miało być regulowane specjalnym zarządzeniem ministra skarbu, opracowanym i wydanym w czasie pokoju 23. Zachowane materiały źródłowe pozwalają stwierdzić, że prace nad zabezpieczeniem w y ż y w i e n i a na o k r e s w o j n y szły głównie w kierunku: zapewnienia produkcji rolnej i hodowlanej, zorganizowania skupu i przekazania tej produkcji właściwym odbiorcom. W zakresie zabezpieczenia produkcji, przyjęto jako wytyczną utrzymanie wysokości produkcji ostatniego roku pokojowego. Ministerstwo Rolnictwa wydało Tymczasową instrukcję o sporządzeniu wojewódzkiego planu zabezpieczenia produkcji rolnej w pierwszym roku wojny, a województwa przystąpiły do opracowania planów, mających na celu ułatwienie władzom administracji ogólnej przejścia ze stanu gospodarki pokojowej do stanu gospodarki w warunkach wojennych. Plany te, opracowane w roku 1931 stanowiły w przyszłości podstawę do sporządzenia centralnego planu zabezpieczenia produkcji rolnej 24. Zgromadzone i zabezpieczone w CAW opracowania referatowe oraz korespondencja Sztabu Głównego z zainteresowanymi instytucjami świadczą, iż w zakresie organizacji aparatu skupu żywności, prace zapoczątkowano w roku 1929. Wówczas to Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało dwa okólniki ustalające ogólne pojęcia mobilizacji żywnościowej oraz podział powiatów na rejony skupu. W roku 1930 wydano trzeci okólnik dotyczący opracowania W starostwach elaboratów mob. żywności i paszy. Pod koniec tegoż roku MSWojsk. przesłało do MSWewn. zapotrzebowanie żywności dla wojska, celem wykonania rozdzielnika na województwa i powiaty 25. Akta SeKOR, oddziałów Sztabu Głównego oraz komórek Ministerstwa Spraw Wojskowych potwierdzają, że w latach następnych uzupełniono wykonane w 23 Dla ministerstw: Spraw Wojskowych i Spraw Wewnętrznych problem ten załatwiony był w roku 1938 na okres 10 20 dni mob., z wyjątkiem asygnat typ A zdeponowanych w skarbcu Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Inne ministerstwa do tego czasu jeszcze nie zgłosiły swych potrzeb. CAW, SeKOR, t. 38. 24 Materiały do tych zagadnień występują w zespołach akt: Sztab Główny-Szef, t. 34; Oddział I Wydz. Mob., t. 28; SeKOR, t. 20, 21, 39, 40a; GISZ, sygn. 302.2.72. 25 Archiwalia z tym związane występują w zespole akt Oddziału IV Sztabu Głównego, t. 326, 327, 352, 356, 376, 377, 378.
omawianym zakresie prace. Wówczas to opracowano rozdzielniki świadczeń, sporządzono elaboraty mob. w poszczególnych ogniwach wojskowych i cywilnych. Przygotowania m o b i l i z a c y j n e p r z e m y s ł u należały do najtrudniejszych spraw związanych z obronnością państwa. Przystępując do pracy nad tym zagadnieniem założono dwutorowość czynności mających na celu: 1) utrzymywanie w ruchu ważnych dla obrony państwa zakładów przemysłowych i nastawienie ich na maksymalną produkcję; 2) opracowanie szczegółowego planu mobilizacji przemysłowej. Wykonanie tego drugiego zadania wymagało wnikliwych studiów i kilkuletnich prac przygotowawczych. Materiałem podstawowym przy sporządzaniu planu mobilizacji przemysłu była ewidencja i statystyka przemysłowa sporządzona przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu oraz władze wojewódzkie. Ewidencja ta została w zasadzie wykonana w roku 1930. W latach następnych jak dowodzą źródła przygotowywano zarządzenia mobilizacyjne dla przemysłu. W celu utrzymania w ruchu zakładów przemysłowych z chwilą ogłoszenia mob. po raz pierwszy w roku 1930 przygotowano i przeprowadzono próbną reklamację pracowników przemysłu 26. Akta zachowane w zespole Sekretariatu Komitetu Obrony Rzeczypospolitej, Gabinetu Ministra, Departamentu Uzbrojenia MSWojsk. potwierdzają, iż podejmowano szereg prac mających podstawowe znaczenie dla mobilizacji przemysłu. Powołano m.in. do życia komitety doradcze ministra przemysłu i handlu (naftowy, węglowy, hutniczy, metali nieżelaznych i włókienniczy), które zapewniały udział fachowców przemysłowych i naukowców w pracach nad ustaleniem zasad wojennej organizacji przemysłu oraz produkcji wojennej 27. Studia, opracowania, referaty i korespondencja mówią też o prowadzonych badaniach geologicznych, z uwzględnieniem celów wojennych. Przygotowano również podstawę prawną dla uzyskania sprawności mobilizacyjnej przemysłu i jego organizacji na czas wojny 28. 26 Sprawozdanie Biura II zastępcy szefa Sztabu Głównego z prac ministerstw cywilnych nad przygotowaniem obrony państwa za rok 1930. CAW, SeKOR, t. 53, s. 436; Sztab Główny Szef, t. 34 oraz Kancelaria Szefa, t. 57. 27 Tamże. 28 CAW, SeKOR, t. 50, 51, 52, 53, 56.
Występująca w zespołach archiwalnych korespondencja między MSWojsk. a resortami cywilnymi potwierdza, iż zagadnienia te najpierw zostały przemyślane i przedyskutowane między zainteresowanymi, a następnie przygotowane w formie uzgodnionych projektów ustaw i rozporządzeń oraz planów 29. Sporządzone w roku 1938 zestawienia prac w zakresie ustawodawstwa wojennego, które miały być wykonane przez poszczególne ministerstwa, świadczą o ogromie przedsięwzięć. Przygotowanych było 21 dekretów prezydenta, dotyczących obrony państwa, które powinny być ogłoszone w czasie pokoju, bądź w chwili wybuchu wojny. Poszczególne ministerstwa natomiast opracowały ustawy, rozporządzenia i zarządzenia, które miały być wydane przez Radę Ministrów w okresie pokoju, w okresie zagrożenia, jak' też w okresie mobilizacji alarmowej i powszechnej 30. * Zachowane materiały, chociaż nie są kompletne (wojna i tu wywarła swe piętno), stanowią cenną bazę źródłową, obrazującą zarówno sprawy organizacyjne przygotowań obronnych potencjału gospodarczego Polski, jak i zagadnienia związane z merytoryczną stroną działalności wojska i resortów cywilnych. Wśród akt Sztabu Głównego, w tym i SeKORu, występuje mnogość zagadnień odnoszących się do przygotowań obronnych kraju. Z ramienia Ministerstwa Spraw Wojskowych i w ramach tego resortu sprawami koordynacji przedsięwzięć zajmował się Gabinet Ministra oraz zorganizowane przy nim w roku 1938 Biuro Planowań 31. Przejęło ono sprawy powołanej w październiku 1937 roku Komisji dla opracowania wytycznych i koordynacji zagadnień związanych z rozbudową Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) 32. Biuro Planowań współpracowało ściśle z komisjami regionalnych planów zabudowania okręgów kraju, powołanymi przez ministra spraw wewnętrznych w 29 CAW, SeKOR, t. 19, 21, 37, 38, 45. 30 Por. przypis 20. 31 CAW, Gabinet Ministra, t. 975 akta Biura Planowań. 32 Przewodniczącym Komisji był płk dypl. Tadeusz Grabowski, późniejszy kierownik Biura Planowań przy Gabinecie Ministra, a członkami: szef Biura Przemysłu Wojennego i szef Departamentu Budownictwa. Ponadto w skład jej wejść mieli delegaci Sztabu Głównego i ministerstw: Spraw Wewnętrznych, Komunikacji oraz Przemysłu i Handlu, jak również zaproszeni wybitni specjaliści. CAW, Gabinet Ministra, t. 975.
latach 1937 1938. Ponadto stanowiło ono organ ministra spraw wojskowych w wypracowaniu struktury organizacyjnej, zakresu i podziału czynności w Komitecie Koordynacji Planowania i Propagandy przy Radzie Ministrów 33. Zagadnienia powyższe, jedynie zasygnalizowane, czekają na badacza. Zachowane źródła mają nie tylko wartość poznawczą, ale mogą mieć także znaczenie praktyczne. Szersze zarysowanie strony organizacyjnej, zakresu metod działania omawianych organów wojskowych ułatwi dotarcie do określonych zespołów archiwalnych lub partii materiału aktowego, a tym samym ich wykorzystanie. Wojskowe materiały archiwalne dotyczące przygotowań obronnych potencjału gospodarczego Polski wytworzone zostały przez kilka instytucji. Do prac w omawianej dziedzinie włączono szereg resortów oraz najwyższe władze wojskowe, które spełniając swe zadania pozostawiły bogatą dokumentację aktową. Samo wyliczenie jednostek archiwalnych, w których można znaleźć interesujące materiały nie mogłoby zadowolić badaczy. W związku z tym zaszła konieczność szkicowego przedstawienia organizacji i działalności organu wojskowego, koordynującego przygotowania obronne w resortach cywilnych. 33 Wytyczne i schematy organizacyjne, zarządzenia i dane dotyczące organizacji sekcji organu koordynacji planowania i koordynacji propagandy na szczeblu Rady Ministrów występują w zespołach akt: Gabinet Ministra, t. 843, 975 i Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, t. 8, 30, 32, 36. Por. też: P. S t a w e c k i, Następcy Komendanta, Warszawa 1969, s. 152.