Profilowanie kryminalistyczne. Bogdan Lach

Profilowanie kryminalistyczne Bogdan Lach Warszawa 2014

Stan prawny na 1 grudnia 2013 r. Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Agencja Wydawnicza Littera Projekt graficzny okładki Sławomir Sobczyk Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2014 ISBN: 978-83-264-3128-9 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Wykaz skrótów... 9 Zagadnienia wstępne... 11 1. Wprowadzenie... 11 2. Cel i zakres opracowania... 12 3. Metody badań... 20 4. Problem i hipotezy badań własnych... 24 5. Charakterystyka próby badawczej... 25 Rozdział I. Pojęcie i charakterystyka profilowania... 29 1. Z dziejów profilowania... 29 1.1. Profilowanie geograficzne... 39 1.2. Profilerzy... 43 2. Pojęcie profilowania... 46 3. Profilowanie w ujęciu prawa a problemy dowodowe... 53 4. Profil kryminalistyczny jako dowód w postępowaniu... 60 Rozdział II. Czynniki wpływające na profilowanie... 69 1. Wywiad wiktymologiczny i jego jakość... 69 1.1. Badanie relacji sprawca ofiara... 79 1.2. Sposób działania (modus operandi) sprawcy... 85 1.3. Pułapki w procesie profilowania... 91 1.4. Podstawy rekonstrukcji przestępstwa w kontekście profilowania... 92 2. Rola procesów logicznych w profilowaniu kryminalistycznym... 94 2.1. Profilowanie indukcyjne... 95 2.2. Profilowanie dedukcyjne... 101 5

Spis treści Rozdział III. Metodyka pracy biegłego profilera... 106 1. Modele profilowania... 106 2. Model dychotomiczny FBI... 107 3. Model profilowania stosowany w Polsce (według doświadczeń autora)... 116 3.1. Analiza i gromadzenie danych wyjściowych... 118 3.1.1. Dane wiktymologiczne... 123 3.1.2. Dane dotyczące miejsca zdarzenia... 126 3.1.3. Dane dotyczące daty zdarzenia i czasu trwania zdarzenia... 130 3.2. Porządkowanie i integrowanie danych (klasyfikacja danych)... 132 3.2.1. Typ zabójstwa i sposób jego popełnienia... 133 3.2.2. Poziom ryzyka ponoszonego przez sprawcę i ofiarę w analizowanym zdarzeniu... 137 3.2.3. Podstawowe etapy zdarzenia... 140 3.2.4. Dynamika agresywnych i/lub seksualnych działań sprawcy... 141 3.2.5. Lokalizacja miejsca zdarzenia... 141 3.3. Rekonstrukcja zdarzenia... 142 3.3.1. Etapy zabójstwa... 142 3.3.2. Próba odtworzenia dynamicznego przebiegu zdarzenia... 148 3.3.3. Analiza przejawów zachowania sprawcy... 149 3.4. Ocena procesu motywacyjnego sprawcy... 152 3.5. Charakterystyka sprawcy... 155 4. Profilowanie w Wielkiej Brytanii David Canter... 158 5. Turvey i jego model profilowania (Behavioral Evidence Analysis)... 162 6. Model profilowania Ronalda M. Holmesa i Stephena T. Holmesa... 165 7. Model profilowania zaproponowany przez Roberta Keppela i Roberta Waltera... 171 Rozdział IV. Profilowanie w sprawach zabójstw... 181 1. Profilowanie pojedynczych przypadków zabójstw... 182 2. Omówienie wyników badań własnych... 184 2.1. Przykład profilu pojedynczego zabójstwa... 186 6

Spis treści 3. Zabójstwa masowe... 204 4. Profilowanie seryjnych sprawców zabójstw... 207 4.1. Etapy działania seryjnego sprawcy zabójstw... 209 4.2. Fantazja jako czynnik kształtujący działania seryjnych sprawców zabójstw... 210 4.3. Sposób działania sprawcy... 216 4.4. Typologia motywacyjna... 220 4.5. Typologia seryjnych zabójczyń... 225 4.5.1. Sprawczynie zabójstw działające samotnie... 226 4.5.2. Sprawczynie zabójstw działające zespołowo... 227 4.5.3. Morderczynie o wątpliwej równowadze psychicznej... 228 5. Zabójcy sadystyczni... 228 6. Przykład stworzonego profilu seryjnego zabójcy... 232 7. Ofiary zabójstw charakterystyka badanej populacji... 261 7.1. Analiza relacji sprawca ofiara... 263 Rozdział V. Profilowanie w sprawach przestępstw seksualnych... 268 1. Przestępstwa seksualne dawniej i dziś... 269 2. Przyczyny dokonywania zgwałceń... 270 3. Rodzaje przestępstw seksualnych... 274 4. Typologia sprawców zgwałceń... 282 4.1. Typologia behawioralna... 284 5. Wiktymologiczne aspekty przemocy seksualnej... 286 5.1. Dorosłe ofiary przestępstw seksualnych... 287 5.2. Dzieci ofiary przestępstw seksualnych... 292 6. Praktyczne aspekty profilowania sprawców przestępstw wykorzystujących seksualnie dzieci... 296 7. Motywacja dokonywania przestępstw seksualnych... 306 7.1. Zgwałcenie motywowane głównie pozaseksualnie... 308 7.2. Zgwałcenia motywowane niespecyficznie bądź kombinacyjnie... 310 7.3. Inne motywy zgwałcenia... 311 7.4. Fazy cyklu dewiacyjnego... 315 8. Charakterystyka badawcza sprawców dokonujących przestępstw seksualnych... 322 9. Przykład profilu seryjnego sprawcy zgwałceń... 324 7

Spis treści Rozdział VI. Profilowanie w sprawach podpaleń... 342 1. Analiza zjawiska... 343 2. Sprawcy podpaleń... 345 3. Motywy dokonywania podpaleń... 351 4. Przykład profilu seryjnego sprawcy podpaleń... 358 Rozdział VII. Ocena efektywności profilowania... 368 1. Efektywność profilowania w USA i Wielkiej Brytanii... 368 2. Efektywność profilowania badania własne... 371 3. Efektywność profilowania badania Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie... 377 Zakończenie... 380 Załącznik. Konspekt wywiadu wiktymologicznego... 385 Spis tabel... 391 Spis wykresów... 393 Bibliografia... 395

Wykaz skrótów FBI Federalne Biuro Śledcze k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) KSIP Krajowy System Informacyjny Policji PiP Państwo i Prawo Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy SO sąd okręgowy ZK zakład karny

Zagadnienia wstępne 1. Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest wynikiem mojej piętnastoletniej pracy badawczej oraz zgromadzonych w tym czasie doświadczeń i wiedzy z zakresu profilowania kryminalistycznego. Od 1996 r. systematycznie wspomagam działania organów ścigania jako psycholog biegły sądowy, psycholog śledczy zatrudniony na etacie policyjnym. Od 2005 r. pracuję w Wydziale Kryminalnym Komendy Wojewódzkiej Policji w Katowicach jako psycholog śledczy profiler uczestniczący w tworzeniu profili kryminalistycznych nieznanych sprawców różnej kategorii przestępstw. Działania te w większości przypadków mają miejsce na terenie funkcjonowania śląskiego garnizonu policji. Przedmiotem prowadzonych badań jest profilowanie kryminalistyczne jako czynność z praktyki organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Analiza literatury krajowej i zagranicznej przytoczonej w pracy, wskazała na dwoistą naturę tej czynności. Profilowanie jest stosowane w trakcie postępowania karnego, jak i w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych 1. Samo jej stosowanie nie różni się technicznie bez względu na to, w ramach jakich czynności jest wykonywane. Prawo jedynie odmiennie reguluje, jaki zakres danych może być w niej użyty. Zależność ta wynika z czasu stosowania tej metody, tj. przed lub w trakcie procesu karnego. Wynikiem podejmowanej aktywności zawodowej biegłego profilera, zmierzającej do określenia sylwetki nieznanego sprawcy przestępstwa dokonanego w danym miejscu i czasie, jest dążenie do uzyskania zestawu charakterystycznych cech sprawcy, które są mało powtarzalne w lustrowanej populacji i umożliwiają zawężenie kręgu osób będących w zainte- 1 Por. E. Gruza, Psychologia sądowa dla prawników, Warszawa 2009, s. 251 252. 11

Zagadnienia wstępne resowaniu organów ścigania. Istotną kwestią jest złożoność profilowania, które korzystając z wielu tradycji posiada interdyscyplinarny charakter. Wypracowany profil nie powstaje w oparciu o badania psychologiczne konkretnej jednostki, lecz jest efektem zastosowania wiedzy z kilku dziedzin, takich jak psychologia (kliniczna, społeczna, behawioralna, śledcza, sądowa), kryminologia, kryminalistyka, statystyka kryminalna, medycyna sądowa (w tym przypadku wykorzystywana jest wiedza dotycząca mechanizmów prowadzących do zgonu ofiary oraz przyczyn śmierci lub doznanych przez nią obrażeń, np. w sprawach zgwałceń). Na tej podstawie osoba tworząca profil kryminalistyczny nieznanego sprawcy wnioskuje o właściwościach człowieka, który takowe zachowania przejawił. Ich realna przydatność w prowadzonym śledztwie jest przede wszystkim uzależniona od tego, na ile są one konkretne, a nie ogólnikowe, a więc na ile opisują indywidualnego człowieka, a nie większe grupy społeczne. Innymi słowy, zadaniem stworzonego profilu nieznanego sprawcy lub sprawców jest zawężenie kręgu osób będących w zainteresowaniu organów ścigania poprzez nakreślenie takich cech indywidualnych, które są mało powtarzalne w objętej badaniami populacji. Profiler (osoba tworząca profil) musi sobie zadawać pytania zgodne z przedmiotem prowadzonego postępowania, bowiem profilowanie danego rodzaju przestępstwa domaga się użycia odmiennej metodologii. Książka ta, w przekonaniu autora, stanowi wkład w poszerzenie wiedzy z zakresu profilowania kryminalistycznego. Należy dodać, że literatura dotycząca tej dyscypliny na polskim rynku wydawniczym jest uboga. Świadomie i celowo użyte w tytule określenie profilowanie, mimo pewnych zastrzeżeń natury semantycznej najpełniej oddaje w języku polskim istotę podejmowanych działań diagnostycznych, które zmierzają do stworzenia krótkiej, dynamicznej charakterystyki ujmującej najważniejsze cechy nieznanego i poszukiwanego sprawcy lub sprawców oraz przejawy jego lub ich zachowań. Charakterystyka ta jest efektem złożonego i skomplikowanego procesu typowania, który zostanie przedstawiony w niniejszym opracowaniu. 12 2. Cel i zakres opracowania Profilowanie, czyli kształtowanie wyobrażenia o kimś innym, było praktykowane od momentu, w którym człowiek zdał sobie sprawę, że

2. Cel i zakres opracowania wiedza o tym, jak myśli przeciwnik oraz wyprzedzenie sposobu, w jaki dana osoba mogłaby zareagować na określone zdarzenie, pozwalają na indywidualne oznaczenie i ujęcie tej osoby. Jednym z najwcześniejszych tekstów traktujących o profilowaniu był Malleus Maleficarum (Młot na czarownice, wydany w 1487 r.). Jest to oczywiście przykład wadliwego i błędnego profilowania, wykorzystującego stereotypy i przesądy, które w tym obszarze nie powinny mieć miejsca. Odnosi się on oczywiście do tzw. profilowania naiwnego. W ówczesnych czasach za czarownicę uważano osobę, która posiadała następujące przymioty: była starszą kobietą, biedną, mieszkającą na skraju miasta, zajmującą się zielarstwem, posiadającą znak diabła na ciele, kradnącą męską potencję. Dziś wydaje się to absurdalne, jednakże była to pierwsza próba określenia profilu osobowości sprawcy, jakim w tym czasie była czarownica 2. W ostatnich latach obserwuje się wzrost przestępczości związanej ze stosowaniem przemocy. Jednocześnie sprawcy niektórych typów zabójstw wielokrotnych, seryjnych czy na tle seksualnym sprawiają coraz poważniejsze trudności wykrywcze i w związku z tym organy ścigania zwracają się coraz częściej do biegłych o pomoc w określeniu (typowaniu) sylwetki psychofizycznej poszukiwanego sprawcy (tzw. profilowanie). Na gruncie polskim terminu psychologia kryminalistyczna po raz pierwszy użył profesor Brunon Hołyst. Zdaniem tego autora psychologia kryminalistyczna to nauka o psychologicznych aspektach działań dotyczących: ustalania faktu popełnienia przestępstwa i sposobu jego popełnienia, wykrywania sprawców przestępstw oraz zapobiegania przestępstwom i innym zjawiskom patologicznym, bezpośrednio lub pośrednio, warunkującym zachowania przestępcze 3. Według prof. Hołysta profilowanie można uznać za standardową metodę kryminalistyczną, która umożliwia na podstawie analizy cech dokonanego przestępstwa określić właściwości osobowe jego sprawcy. Metoda ta pozwala również na podstawie wcześniej wykrytych przestępstw podobnych poszukiwać sprawców przestępstw dotychczas niewyjaśnionych. Zachowania spraw- 2 P. Schaff, History of the Christian Church, vol. vi, Eerdmans, Grand Rapids 1994, s. 514 527. Wcześniejsze wydania podają jedynie wydawcę, zob. Heinrich Kramer (Institoris), Der Hexenhammer. Malleus Maleficarum, Neu aus dem Lateinischen übertragen von Wolfgang Behringer, Günter Jerouschek und Werner Tschacher, red. G. Jerouschek, W. Behringer, Monachium 2000, s. 31 i n. Literatura traktująca o tej problematyce jest niezwykle bogata. 3 B. Hołyst, Psychologia kryminalistyczna, Warszawa 2006, s. 36. 13

Zagadnienia wstępne cy na miejscu przestępstwa jest źródłem wiedzy o cechach jego osobowości. Informacje, których dostarczają oględziny miejsca przestępstwa, zeznania ofiar i ewentualnych świadków, stanowią istotna pomoc w sporządzaniu psychologicznego portretu sprawcy. Taki portret może być dopasowany przez prowadzącego dochodzenia do którejś z osób podejrzewanych, co umożliwia niekiedy znaczne przyspieszenie śledztwa 4. Zgodnie z poglądem profesor Ewy Gruzy, profilowanie psychologiczne znajduje zastosowanie w pracy wykrywczej. Stanowi ono jedną z metod wspomagających proces wykrywczy, w założeniu prowadzącą do wytypowania, a w konsekwencji do identyfikacji sprawcy zdarzenia. Efektem tego procesu jest stworzenie tzw. portretu psychologicznego nieznanego sprawcy i na jego podstawie typowanie, polegające na dopasowaniu stworzonego profilu do populacji i wybranie z niej osób pasujących do portretu. Należy zaznaczyć, że nie jest możliwe stworzenie takiego profilu, który umożliwiałby wskazanie konkretnej osoby. Zawsze jest to określenie grupowe, ułatwiające planowanie i podejmowanie działań zarówno operacyjnych, jak i procesowych 5. Profil zawiera więc cechy probabilistyczne. Termin psychologia śledcza został po raz pierwszy użyty przez Davida Cantera, profesora psychologii Uniwersytetu w Liverpoolu, z końcem lat 80. ubiegłego stulecia. W ogólnym ujęciu zajmuje się ona wykorzystaniem wiedzy psychologicznej dla celów postępowania przygotowawczego. Powszechnie przyjmuje się, iż w zakres psychologii śledczej wchodzą trzy podstawowe grupy problemów: 1. Psychologiczne zasady prowadzenia dochodzenia lub śledztwa, a zatem problemy związane z podejmowaniem decyzji, uzyskiwaniem informacji od osób podejrzanych i świadków, stosowaniem określonych strategii śledczych. 2. Wiedza o zachowaniach przestępczych, w tym zwłaszcza teorie wyjaśniające związek pomiędzy osobowością a popełnionym czynem. 3. Metodologia zbierania i analizy danych odnoszących się do określonego przestępstwa 6. 4 Tamże, s. 34. 5 E. Gruza, Psychologia sądowa, s. 240. 6 D. Canter, Professional, legal and ethical issues on offender profiling (w:) Profiling in policy and practice Offender profiling series, vol. II, Ashgate, Dartmouth 1999, s. 6 8. 14

2. Cel i zakres opracowania Dla niniejszego opracowania najistotniejsze znaczenie ma trzecia grupa wskazanych wyżej zagadnień wchodzących w zakres psychologii śledczej oraz kryminalistyki. Jest ona związana z ustaleniem specyficznej metodologii zbierania i analizy danych odnoszących się do określonych przestępstw. Badania te mają znaczenie zwłaszcza dla typowania nieznanych sprawców poważnych przestępstw, a więc do tzw. profilowania psychologicznego oraz kryminalistycznego. Ten obszar badań, intensywnie rozwijany w ostatnich latach w wielu krajach, także i w Polsce zakłada interdyscyplinarne podejście do zagadnienia, wiąże bowiem ściśle psychologię z kryminalistyką. Analiza literatury przedmiotu oraz rozmowy prowadzone z praktykami wymiaru sprawiedliwości pozwoliły mi sformułować cele badawcze. Pierwszoplanowym celem jest opracowanie i przedstawienie skutecznego i dostosowanego do polskich warunków modelu postępowania przy określaniu sylwetki psychofizycznej sprawców określonych kategorii przestępstw oraz przewidywania ich dalszych zachowań przestępczych. Drugim, równie ważnym celem jest opracowanie uniwersalnego, użytecznego i jednolitego wzoru charakterystyki sprawcy na potrzeby śledztwa. Cele te wynikają między innymi z prowadzonych rozmów z prokuratorami i policjantami, dla których tworzenie profilu powinno dawać odpowiedź na najczęściej powtarzające się pytania. W tym miejscu należy dodać, że jedna z naczelnych zasad pochodząca z kryminalistyki mówi, iż metoda i sposób popełnienia przestępstwa ma bezpośredni związek z typem osobowości sprawcy. Trzeci cel koncentrować się będzie na efektywności opracowanych profili. Stanowić będzie odpowiedź na pytanie, w ilu przypadkach tworzone profile przyczyniły się do wykrycia sprawcy oraz jaki procentowy udział cech sprawcy wskazanych w stworzonym profilu korelował z jego rzeczywistymi cechami zweryfikowanymi na podstawie prowadzonych badań. Czwarty cel zmierzać będzie do uchwycenia i szczegółowego opisania zbadanych prawidłowości w relacjach sprawca ofiara na podstawie analizy 109 spraw zabójstw, w których dokonano pełnej weryfikacji stworzonych profili kryminalistycznych. Spośród wszystkich pytań występujących w procesie profilowania oraz teorii im towarzyszących, które zostaną przedstawione w niniejszej pracy, wyłania się jedno najważniejsze, wymagające konkretnej odpo- 15

Zagadnienia wstępne wiedzi: jaki jest cel profilowania sprawcy przestępstwa? Jest nim przede wszystkim dostarczenie zwięzłej i krótkiej charakterystyki sprawcy, która mogłaby pomóc organom ścigania zawęzić krąg osób podejrzewanych. Charakterystyka ta tworzona jest na podstawie danych zebranych z miejsca przestępstwa, uzyskanych przy pomocy wielostronnego wywiadu wiktymologicznego, danych wiktymologicznych dotyczących atakowanej ofiary lub w przypadku podpaleń wybranego obiektu oraz zgromadzonych wstępnych informacji dotyczących przypuszczalnych przyczyn zgonu lub sposobu wzniecenia pożaru, a także wyboru czasu i miejsca ataku. Stworzony profil opisuje sprawcę w ten sposób, że jego własne środowisko jest w stanie go rozpoznać. Opis ten zawiera: płeć, rasę, wiek (przybliżony), wykształcenie, historię kryminalną, miejsce zamieszkania w stosunku do miejsca zdarzenia, historię zatrudnienia, przystosowanie społeczne, dewiacje seksualne, indywidualne umiejętności oraz inne tzw. twarde i miękkie dane. Najczęściej profilowanie kryminalistyczne wykorzystuje się w toku prowadzonych czynności m.in. w takich przestępstwach, jak: seryjne zabójstwa lub gwałcenia, seryjne podpalenia, seryjne napady na banki, terroryzm, masowe zabójstwa, molestowanie seksualne dzieci, zbrodnie rytualne i przypadki niewyjaśnionych przyczyn śmierci. W niniejszym opracowaniu skoncentruję się na zabójstwach, podpaleniach oraz przestępstwach seksualnych. Charakterystyka danego sprawcy przestępstwa opiera się na sposobie popełniania przez niego czynów oraz na jego interakcjach z ofiarą lub obiektem. O pewnych cechach sprawcy można uzyskać wiedzę z zeznań świadków. Jednak najbardziej cenne wskazówki i rozwiązania są oparte na kombinacji analizy miejsc/a zdarzeń/nia, doświadczeniu śledczym, poznaniu hipotetycznych zachowań sprawcy i ofiary, usytuowaniu pozostawionego przez sprawcę ciała ofiary, innych przedmiotów lub atakowanego obiektu, wiedzy o obrażeniach i sposobie ich powstawania, pozostałych zabezpieczonych dowodach sądowych oraz wydanych na tej podstawie ekspertyz z różnych dziedzin kryminalistyki. Charakterystyka ofiary powinna wnikliwie prowadzić do określenia cech osobowości sprawcy. Dlaczego właśnie ta osoba została wybrana i zaatakowana przez sprawcę spośród otaczających ją tysięcy innych ludzi? Często pełne zrozumienie miejsca zdarzenia i powiązań ofiary ze sprawcą może być nieuchwytne. Z mojej praktyki wynika, że zabójstwa motywowane seksual- 16

2. Cel i zakres opracowania nie oraz ekonomicznie najczęściej dokonywane są przez tzw. sprawców wędrownych. Szczegóły zebrane w wywiadzie wiktymologicznym zazwyczaj wyjaśniają albo rozjaśniają, dlaczego właśnie ten człowiek w tym szczególnym miejscu, o tym czasie, w taki właśnie sposób i przez tego sprawcę został zaatakowany i dlaczego przestępstwo w ogóle zaistniało. Należy tutaj pamiętać, że nie ma przestępstwa bez wiodącego motywu i to, że akurat jest on niezrozumiały, nie czyni go nieistniejącym. Fakt, że sposób działania sprawcy oraz jego motyw wiodący prowadzi do wykrycia sprawcy, idealnie ilustruje równanie przedstawione przez J. Douglasa 7 : JAK + DLACZEGO = KTO Pierwszy rozdział książki zawiera przybliżenie i zdefiniowanie podstawowych pojęć, modeli i zasad związanych z dziedziną profilowania kryminalistycznego, a także ukazanie historii oraz założeń stojących u jego podstaw. Rozdział ten stanowi przegląd dotychczasowych poglądów na temat profilowania kryminalistycznego, psychologicznego, kryminalnego. W dalszej części zawiera on informacje obrazujące znaczenie profilowania kryminalistycznego na gruncie prawnym oraz związane z tym problemy dowodowe. Tematyka pracy wymusiła również skrótowe przedstawienie, obecnych w literaturze, modeli profilowania. Rozdział drugi omawia kwestię czynników, które wpływają na proces profilowania kryminalistycznego. Należą do nich zbieranie wywiadu wiktymologicznego oraz stosowanie różnych modeli wnioskowania. Gromadzenie danych wiktymologicznych niejednokrotnie stanowi pewnego rodzaju barierę dla policjantów prowadzących śledztwo. Z jednej strony w początkowej fazie prowadzonego śledztwa brak informacji dotyczących tożsamości ofiary (znalezionych zwłok) uniemożliwia zebranie wywiadu, co z kolei powoduje konieczność prowadzenia badań kryminalistycznych skorelowanych z działaniami o charakterze operacyjno-rozpoznawczym. Z drugiej strony policjanci w rozmowach prowadzonych z bliskimi ofiary oraz świadkami niejednokrotnie borykają się z wyidealizowanymi poglądami na temat ofiary, które zniekształcają obiektywny obraz jej funkcjonowania. Natomiast źle dobrana metoda wnioskowania, zwłaszcza dotycząca motywu wiodącego zaistniałego zdarzenia, sprzyja zbaczaniu śledztwa na niewłaściwe tory. 7 J. Douglas, M. Olshaker, The Anathomy of Motive, New York 1999, s. 17. 17

Zagadnienia wstępne Trzeci rozdział zawiera informacje dotyczące metodyki pracy profilerów, stosowanych przez nich modeli badawczych. Rozdział ten przedstawia opracowane i rozwijane od lat modele pracy nad różnymi kategoriami przestępstw. Kolejne rozdziały przedstawiają różnice metodologiczne pomiędzy profilowaniem różnych kategorii przestępstw, takich jak zabójstwa, przestępstwa seksualne oraz podpalenia. Wybór tej grupy przestępstw nie jest przypadkowy uderzają one bowiem w najwyższe wartości człowieka, a ponadto do tej kategorii spraw angażowana jest największa liczba sił i środków 8. Ostatni rozdział swoją uwagę skupia na ocenie efektywności profilowania, w szczególności poddałem tu ocenie stworzone przez siebie profile. Znaczna ilość nagromadzonych informacji zawsze rodzi ryzyko rozmycia się głównego problemu opracowania. Z drugiej strony stwarza jednak możliwość dokonania bardziej wnikliwej oceny problemu. Potrzeba taka jest tym bardziej kusząca, im bardziej problem dotyczy związków do tej pory rzadko poddawanych analizie. Z całą pewnością prezentowana publikacja nie wyczerpie w pełni listy czynników wpływających na proces profilowania. Decyzja o wyborze kontrolowanych zmiennych (mimo iż jest uwarunkowana analizą dotychczasowych wyników badań) zawsze zawierać będzie wątek subiektywnych ocen i zainteresowań autora. Podobny problem dotyczyć może wyboru koncepcji teoretycznych czy metod analizy statystycznej. Analiza literatury przedmiotu miała wpływ na zmianę sposobu myślenia na temat możliwości profilowania różnych rodzajów spraw. Znaczną trudność sprawiło mi poszukiwanie informacji dotyczących profilowania kryminalistycznego w ujęciu prawa i związanych z tym problemów dowodowych oraz związków profilowania kryminalistycznego z dynamicznie rozwijającą się analizą kryminalną. Nie da się ukryć, że prowadzone badania są w stanie oddać jedynie w zawężonym stopniu zarysowującą się złożoność problemu związanego z profilowaniem kryminalistycznym. Poznanie jak największej gamy czynników moderujących poziom tworzonych profili oraz oceny stopnia ich wpływu na postępowanie prowadzone przez organy ścigania, wydaje się być rzeczą ważną nie tylko z teoretycznego, ale również praktycznego 8 B. Lach, Proces motywacyjny nieznanego sprawcy zabójstwa a sporządzany portret psychologiczny (w:) Rola psychologa i pomocy psychologicznej w służbach mundurowych, Warszawa 2000, s. 74 75. 18

2. Cel i zakres opracowania punktu widzenia. Zastosowanie w praktyce wyników badań może zwiększać skuteczność oddziaływań, ukierunkowanych zarówno na właściwy dobór metod profilowania, jak i na możliwą ich modyfikację dostosowaną do istniejących i ciągle zmieniających się warunków. Zdecydowanie podkreślane w polskiej literaturze jest ubóstwo badań w tym obszarze, który w naszym kraju posiada krótką historię. Mimo iż odnajdujemy pośród zagranicznych badań i opracowań te, które zwracają się ku opisywanej problematyce, nie możemy jednak ich wyników w pełni przetransponować na grunt polski. Uniemożliwiają nam to m.in. odmienne warunki kulturowe, różnice w systemie prawnym, jak i stosunkowo niewielka liczba osób uprawiających tę dziedzinę nauki. W literaturze polskiej jedynie profesor Józef Krzysztof Gierowski oraz zespół pracowników Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie podnosi problematykę profilowania kryminalistycznego. Wieloletnie badania prowadzone przez pracowników tej instytucji stanowią cenny głos w niniejszych rozważaniach 9. Pozostałe publikowane prace mają charakter zbioru artykułów, opisowy, eseistyczny lub beletrystyczny. Moje zainteresowania, wiedza i doświadczenia zawodowe z całą pewnością okazałyby się niewystarczające do napisania tej książki, gdyby nie pomoc wielu osób, dlatego też chciałbym im serdecznie podziękować. Najserdeczniejsze podziękowania kieruję do mojej rodziny, a w szczególności do żony Joanny, która przez cały okres mojej pracy zawodowej wspierała mnie, a jej działania spowodowały, że w krótkim okresie czasu przy tego typu aktywności nie uległem całkowicie procesowi wypalenia zawodowego. Dziś wiem, z autopsji, że stojące u podstaw profilowania procesy logiczne mocno oddziałują na funkcjonowanie psychiczne i bez odpowiedniego zaplecza emocjonalno-rodzinnego proces ten postępuje niezwykle dynamicznie. Szczególnie serdecznie dziękuję Panu Profesorowi Bronisławowi Młodziejowskiemu, który od dłuższego czasu otaczał mnie troskliwą opieką naukową. Z perspektywy czasu, dziękuję Panu Profesorowi nie tylko za ułatwianie mi zgłębiania tajników kryminalistyki, medycyny sądowej, psychologii sądowej i śledczej, prowadzenie po meandrach tych dziedzin, ale również za stworzenie atmosfery, która wzmagała we mnie potrzebę rozwijania samodzielnego, autonomicznego myślenia. 9 J.K. Gierowski, Określanie sylwetki psychofizycznej nieznanego sprawcy zabójstwa profilowanie (w:) Zabójcy i ich ofiary. Psychologiczne podstawy profilowania nieznanych sprawców zabójstw, red. J.K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obidzińska, Kraków 2002, s. 12 31. 19

Zagadnienia wstępne Stworzenie jednego z najtrudniejszych rozdziałów w książce, dotyczącego relacji profilowania z naukami prawnymi, ułatwiła mi pomoc okazana przez Pana prof. dr. hab. Jerzego Kasprzaka, do którego kieruję wyrazy swojej szczególnej wdzięczności i satysfakcji z faktu, że mogłem korzystać z pomocy tego niezwykłego naukowca. Równie serdeczne podziękowania składam Panu dr. Maciejowi Szaszkiewiczowi udzielone przez niego uwagi znalazły swoje odbicie nie tylko w przeprowadzonych analizach statystycznych, ale również wpłynęły na mój sposób postrzegania problemu profilowania kryminalistycznego. W 1997 r. miałem okazję zarazić się pasją związaną z zagadnieniem profilowania od Pani mgr Teresy Jaśkiewicz-Obidzińskiej i Pani mgr Ewy- Wach pionierek polskich badań nad profilowaniem psychologicznym n/n sprawców, które później wyznaczyły ramy opracowania. Pragnę im serdecznie podziękować zarówno za prowadzone wówczas dyskusje i wymianę poglądów, jak i za stworzenie przyjaznego dla mnie gruntu do dalszego zajmowania się tą problematyką. Lista osób, od których decyzji, pomocy, zainteresowania i zaangażowania zależało pomyślne realizowanie moich badań, jest bardzo długa. Wszystkim tym osobom chciałbym podziękować za bezinteresowną pomoc i wysiłek włożony w gromadzenie materiału badawczego, jak też za zaufanie, jakim zdecydowały się mnie obdarzyć. Kończąc, szczególnie ciepło chcę podziękować wszystkim moim koleżankom i kolegom pracownikom KWP w Bielsku-Białej oraz KWP w Katowicach. Gdyby nie Wasza bezinteresowna pomoc związana z udzielaniem mi wsparcia oraz wskazówek, zbieranie materiału do przedmiotowego opracowania trwałoby zdecydowanie dłużej. Wasz czas, uwaga i cierpliwość zdecydowały, że treść publikacji nie ograniczyła się jedynie do rozważań teoretycznych. 3. Metody badań Prowadząc badania naukowe w zakresie profilowania kryminalistycznego, zastosowałem następujące metody badawcze 10 : 10 Zob. szerzej J. Kasprzak, Wybrane problemy metodologiczne badań w zakresie procesu karnego i kryminalistyki (w:) J. Kasprzak, B. Młodziejowski (red.), Wybrane problemy procesu karnego i kryminalistyki, Olsztyn 2010, s. 12 16. 20

3. Metody badań badania literatury przedmiotu zarówno przygotowanie teoretyczne, jak i gromadzona wiedza z zakresu profilowania kryminalistycznego pozwoliła na wskazanie problemów badawczych, określenie celu i zakresu badań własnych. Przestudiowane opracowania w tym obszarze pozwoliły na pokazanie wiedzy z tej dziedziny w kontekście historycznym oraz porównawczym; badania aktowe jako pewnego rodzaju metoda badań dokumentów, pozwoliła na formułowanie wniosków naukowych. Badania 304 spraw pozwala uznać ją jako próbę reprezentatywną, umożliwiającą postawienie wniosków. W związku z tym, iż badany problem w praktyce występuje rzadko, co wynika z ograniczeń stosowania profilowania kryminalistycznego w określonych kategoriach spraw, zastosowano technikę studium indywidualnego przypadku polegającą na opisie i analizie wybranych, poddanych procesowi weryfikacji zakończonych spraw. Analizowana próba badawcza była wewnętrznie zróżnicowana ze względu na kategorie spraw poddawanych analizie, rejon, w którym zaistniało dane przestępstwo, oraz końcowy wynik związany z procesem weryfikacji profili kryminalistycznych. Najwięcej profili kryminalistycznych (222) wykonano do spraw, które miały miejsce na terenie funkcjonowania garnizonu śląskiego policji, co stanowi 73% ogółu analizowanych spraw. Pozostałe 82 profile kryminalistyczne (27%) zostały sporządzone do spraw zaistniałych na terenie innych rejonów kraju. Szczegółowy rozkład rodzajów przestępstw, w których sporządzono profil kryminalistyczny, przedstawia poniższa tabela. Tabela 1. Rodzaje spraw, w których stworzono profile kryminalistyczne (N=304) Rodzaj przestępstwa Czyny seryjne oraz wielokrotne Czyny pojedyncze Razem Zabójstwa (art. 148 k.k.) 4 164 168 Zgwałcenia (art. 197 k.k.) 2 11 13 Obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15. roku życia (art. 200 k.k.) 7 112 119 21

Zagadnienia wstępne Rodzaj przestępstwa Czyny seryjne oraz wielokrotne Czyny pojedyncze Razem Podpalenia (art. 163 k.k.) 3 1 4 Razem 15 289 304 W trakcie analizy ze zgromadzonego materiału wyłączono 98 spraw, w których sporządzony profil kryminalistyczny nie pozwalał na dokonanie weryfikacji postawionych hipotez. Wskazane 98 spraw na obecnym etapie zostało umorzonych w związku z niewykryciem sprawcy lub sprawców lub wydaniem wyroku uniewinniającego w stosunku do sprawcy, co uniemożliwiło weryfikację postawionych hipotez. Stanowiły one 32,2% ogółu spraw, w których wykonano profil kryminalistyczny. Ostatecznie analizie zostało poddanych 206 spraw, które umożliwiały weryfikację postawionych hipotez w stworzonych profilach kryminalistycznych, co stanowi 67,8% ogółu profilowanych przypadków. Rozkład zweryfikowanych profili kryminalistycznych, na podstawie których dokonałem analizy (N=304), przedstawia poniższa tabela. Tabela 2. Rodzaje spraw, w których zweryfikowano hipotezy w stworzonych profilach kryminalistycznych (N=304) Rodzaj przestępstwa Zakończone ujawnieniem sprawcy Sprawy umorzone lub zakończone wyrokiem uniewinniającym Zabójstwa (art. 148 k.k.) 109 59 Zgwałcenia (art. 197 k.k.) 10 3 Obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15. roku życia (art. 200 k.k.) 84 35 Podpalenia (art. 163 k.k.) 3 1 Razem 206 98 Jak wynika z powyższego zestawienia, najczęściej profile kryminalistyczne zlecane są w sprawach zabójstw, następnie w sprawach dotyczących wykorzystania seksualnego osób małoletnich poniżej 15. roku życia. Najrzadziej zlecane były sprawy zgwałceń oraz podpaleń, mające 22

3. Metody badań najniższy udział procentowy w zgromadzonym materiale. Obrazuje to poniższy wykres. Wykres 1. Udział procentowy poszczególnych rodzajów spraw, w których zweryfikowano sporządzony profil kryminalistyczny 5% 1% 41% 53% Zabójstwa (art. 148 k.k.) Obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15. roku życia (art. 200 k.k.) Zgwałcenia (art. 197 k.k.) Podpalenia (art. 163 k.k.) Badania materiałów statystycznych, rozumiane jako uzyskanie danych liczbowych/ilościowych dotyczących zabójstw na terenie kraju oraz tych stwierdzonych na terenie działania garnizonu śląskiego policji w zestawieniu z liczbą stworzonych profili psychologicznych w okresie 1996 2010. Wywiad wiktymologiczny jako dość często stosowana metoda, polegał na spotkaniach z osobami związanymi z ofiarami lub działaniami podejmowanymi w celu identyfikacji indywidualnej odnalezionych zwłok. Celem tej metody było uzyskanie informacji wielostronnej dotyczącej posiadanych cech, nawyków, zwyczajów, rytuałów ofiary, które wykorzystał sprawca lub sprawcy w procesie kryminogenezy. Do tego celu został uprzednio przygotowany kwestionariusz zawarty w załączniku. Umożliwił on pozyskanie jednolitego materiału badawczego. Badania laboratoryjne obejmujące metodę porównania założonych hipotez w stworzonym profilu kryminalistycznym z uzyskanymi wynika- 23

Zagadnienia wstępne mi badań psychologicznych lub psychiatrycznych konkretnego sprawcy skazanego prawomocnym wyrokiem. Modelowanie zastosowanie tej metody badawczej pozwoliło na weryfikację wyników stworzonych profili kryminalistycznych. Polegała ona na weryfikacji postawionych hipotez dotyczących osoby sprawcy lub sprawców w oparciu o zobiektywizowany materiał, uzyskany podczas wywiadów z prawomocnie osądzonymi sprawcami, wydanymi w tym zakresie opiniami typologicznymi lub analizą akt prawomocnie zakończonych postępowań karnych. Metoda ta umożliwia również porównanie niektórych wyników efektywności profilowania kryminalistycznego zmierzonych przez Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie z przeprowadzonymi badaniami własnymi. 24 4. Problem i hipotezy badań własnych Celem prowadzonych badań było udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jakie czynniki mają wpływ na proces profilowania kryminalistycznego? 2. Czy istnieje związek pomiędzy doznanymi przez ofiarę/y obrażeniami, sposobem działania sprawcy a jego procesem polimotywacyjnym? 3. Czy zmienne uzyskane na podstawie wywiadu wiktymologicznego mają wpływ na efektywność profilowania kryminalistycznego? 4. Jaką rolę odgrywają czynniki sytuacyjne w genezie przestępstwa? 5. Jaka jest efektywność tworzonych profili kryminalistycznych? Zgodnie z zaprezentowanym modelem teoretycznym można przedstawić następujące hipotezy: 1. Do czynników mających wpływ na proces profilowania kryminalistycznego należą: przyjęty model profilowania kryminalistycznego, zastosowane procesy logiczne oraz jakość przeprowadzonego wywiadu wiktymologicznego. 1A. Wszechstronnie zebrany i zobiektywizowany wywiad wiktymologiczny umożliwia odkrycie związków między sprawcą a ofiarą. 1B. Profilowanie dedukcyjne pozwala osiągnąć wyższą efektywność niż profilowanie indukcyjne.

5. Charakterystyka próby badawczej 2. Istnieje związek pomiędzy obrażeniami doznanymi przez ofiarę/y, sposobem działania sprawcy a jego procesem polimotywacyjnym. 3. Zobiektywizowane dane uzyskane na podstawie wywiadu wiktymologicznego wpływają na efektywność profilowania kryminalistycznego. 4. Czynniki sytuacyjne odgrywają istotną rolę w przebiegu zdarzenia. Profilujący musi podjąć próbę odróżnienia i odseparowania śladów behawioralnych (zachowania), które na miejscu zdarzenia pozostawił sprawca, od tych, które są wynikiem zachowania się ofiary. 5. Stworzone profile kryminalistyczne przyczyniły się do wykrycia wielu sprawców w prowadzonych sprawach (67,8%). 5. Charakterystyka próby badawczej Analizie poddano profile kryminalistyczne stworzone w latach 1996 2010. Liczebność próby badawczej w początkowej fazie wynosiła 304 sprawy. Zawierała ona profile kryminalistyczne wykonane w ramach czynności procesowych, jak i operacyjno-rozpoznawczych. Strukturę ich udziału procentowego w poszczególnych etapach procesu karnego przedstawia poniższy wykres. Wykres 2. Stosunek wykonanych profili kryminalistycznych w ramach czynności procesowych i operacyjno-rozpoznawczych 62 przypadki 20% 242 przypadki 80% Liczba profili kryminalistycznych wykonanych w ramach czynności procesowych Liczba profili kryminalistycznych wykonanych w ramach czynności operacyjnych Stworzone profile kryminalistyczne dla celów procesowych zostały wykonane na podstawie wydanych postanowień o powołaniu biegłego (art. 193 oraz 194 k.p.k.), natomiast profile kryminalistyczne stworzone w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych zostały sporządzo- 25

Zagadnienia wstępne ne na podstawie zlecenia lub zarządzenia o powołaniu konsultanta lub osoby wspomagającej przy zastosowaniu (stosownie do danego okresu) Zarządzenia Komendanta Głównego Policji nr 039/96 z dnia 18 grudnia 1996 r., nr 16 pf z dnia 4 wrześ nia 2002 r., nr pf 634 z dnia 30 czerwca 2006 r. 126 oraz 127. Opracowanie profili kryminalistycznych w ramach czynności procesowych zostało wykonane na zlecenie różnych organów procesowych w ramach prowadzonych postępowań. Wykonano 242 profile kryminalistyczne na zlecenie policji, prokuratury lub sądu, natomiast w ramach czynności operacyjnych na zlecenie o powołaniu konsultanta lub osoby wspomagającej wyłącznie na zlecenie policji wykonano 62 profile kryminalistyczne. Ich rozkład przedstawia poniższa tabela. Tabela 3. Profile kryminalistyczne wykonane na zlecenie organów procesowych w latach 1996 2010 (N=242) Rok Liczba profili Organ zlecający 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 4 Policja 2 Prokuratura 7 Policja 3 Prokuratura 1 Sąd 10 Policja 7 Prokuratura 10 Policja 8 Prokuratura 10 Policja 7 Prokuratura 10 Policja 8 Prokuratura 1 Sąd 14 Policja 9 Prokuratura 26

5. Charakterystyka próby badawczej Rok Liczba profili Organ zlecający 12 Policja 2003 7 Prokuratura 9 Policja 2004 6 Prokuratura 1 Sąd 10 Policja 2005 4 Prokuratura 10 Policja 2006 8 Prokuratura 1 Sąd 11 Policja 2007 8 Prokuratura 9 Policja 2008 8 Prokuratura 1 Sąd 11 Policja 2009 6 Prokuratura 6 Policja 2010 4 Prokuratura 1 Sąd Jak wynika z powyższego, organem najczęściej wykorzystującym stworzone przeze mnie profile kryminalistyczne w ramach prowadzonych czynności procesowych była policja 142 przypadki, następnie prokuratura 94 przypadki, a najrzadziej sąd 6 przypadków. Należy zaznaczyć, że przypadki wykonywania profili kryminalistycznych na potrzeby sądu były następstwem zlecenia wydania opinii typologicznych. Udział procentowy analizowanych spraw pod kątem organu zlecającego czynność profilowania przedstawia wykres 3. Łącznie dla policji we wskazanym okresie wykonałem 204 profile kryminalistyczne 142 w ramach czynności procesowych oraz 62 w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych. 27

Zagadnienia wstępne Wykres 3. Udział procentowy analizowanych spraw pod kątem organu zlecającego czynność profilowania jako czynność procesową 2% Zlecenia profili 39% 59% Na zlecenie Policji Na zlecenie Prokuratury Na zlecenie Sądu

Rozdział I. Pojęcie i charakterystyka profilowania 1. Z dziejów profilowania Pierwszym kryminologiem, który dokonał nowoczesnej, bo uzasadnionej empirycznie, fizycznej charakterystyki przestępcy, był włoski psychiatra, antropolog i kryminolog, Cesare Lombroso, który w 1876 r. opublikował książkę L uomo delinquente in rapporto all antropologia, alla giurisprudenza ed alle discipline carcerarie 11. W pozycji tej autor poprzez porównanie cech sprawców podobnych przestępstw, mianowicie: rasy, wieku, płci, charakterystyki psychicznej, wykształcenia i obszaru geograficznego, stwierdził, że pewne znaki i motywacja zachowania kryminalnego mogą być lepiej rozumiane niż dotychczas. Lombroso zbadał 383 włoskich więźniów, po czym wyróżnił trzy typy kryminalne: 1) urodzeni przestępcy zdegenerowani, prymitywni, osoby, w stosunku do których nastąpiła niska ewolucja w odniesieniu do fizycznej charakterystyki, 2) przestępcy obłąkani przestępcy cierpiący na psychotyczne lub fizyczne choroby lub defekty, 3) kryminaloidzi szeroka grupa ogólnej klasy przestępców bez specyficznej charakterystyki, których psychika i emocjonalność predysponowały do zachowań przestępczych. W odniesieniu do antropologii kryminalnej Lombroso można wyróżnić 18 charakterystycznych cech, dzięki którym możemy wyróżnić urodzonych przestępców (przy czym, według autora koncepcji, należy spełnić co najmniej pięć). Są to m.in. asymetryczność twarzy, nadmierna 11 C. Lombroso, Człowiek zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej. Zbrodniarz urodzony, obłąkaniec zmysłu moralnego, tłum. pol., t. I II 1891, t. III 1892. 29

Rozdział I. Pojęcie i charakterystyka profilowania wielkość szczęki lub kości policzkowych, worki w policzkach jak u zwierząt, nienormalne uzębienie, dodatkowy palec, asymetryczność czaszki, uszy o nienaturalnym rozmiarze albo bardzo małe lub odstające od głowy jak u szympansa, rozszczepione podniebienie lub zajęcza warga, wyjątkowa długość ramion 12. Na wysoką korelację pomiędzy typem budowy ciała, typem osobowości a potencją kryminalną zwrócił uwagę Ernst Kretschmer przedstawiciel teorii konstytucjonalnej wyróżniając 4 typy budowy ciała, których dystynkcję oparł na 4414 sprawach. Według Kretschmera typy budowy ciała pozostawały w relacji z chorobami psychicznymi. I tak: 1) laptosomicy i ascenicy wysocy i szczupli najczęściej dokonują drobnych kradzieży i oszustw, 2) atletycy dobrze rozwinięte mięśnie popełniają przestępstwa gwałtowne, 3) pyknicy niskiego wzrostu i otyli najczęściej dopuszczają się podstępu, wprowadzenia w błąd albo oszustw, czasami popełniają przestępstwa gwałtowne, 4) dysplastycy albo mieszani ci, którzy pasują do więcej niż jednego typu, popełniają przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom i moralności, jak również przestępstwa gwałtowne. Warto również wspomnieć nazwisko Williama Sheldona, któremu zawdzięcza się Index przestępczości. Dokonał on klasyfikacji według fizyczności i temperamentu (teoria somatotypiczna), wyróżniając trzy typy: 1) endomorficzny tendencja do przybierania na wadze, delikatne zaokrąglenia ciała, krótkie, spiczaste kończyny, małe kości, gładka skóra, wiscerotoniczny temperament, zrelaksowany, lubiący luksus, ekstrawertyk, 2) mezomoficzny przewaga mięśni, długi tułów, ciężka klatka, szerokie nadgarstki i ręce, prostokątny zarys ciała, somatotoniczny albo dionizyjski temperament, aktywny, asertywny, niepohamowany, 3) ektomorficzny dominacja kruchości, delikatności, małe kości, drobne ramiona, mała twarz, zaostrzony nos, cienkie włosy, cerebrotoniczny temperament, delikatny, rozproszony, cierpiący na bezsenność, alergik, mający problemy ze skórą 13. 30 12 Zob. P. Horoszewski, Kryminologia, Warszawa 1965, s. 146 150. 13 Tamże, s. 198 199.

1. Z dziejów profilowania Każda osoba według Sheldona nosi w sobie cechy z tych 3 typów, a skala od 1do 7 punktów (gdzie 7 oznacza największą intensywność) określa przewagę danego typu dla danej osoby. Według tego naukowca 60% przestępstw dokonywały osoby o cechach mezomorficznych. Badacz wysnuł wniosek, że między budową ciała a typem temperamentu istnieje duża korelacja. Pierwszoplanowym naukowcem, który wpłynął na rozwój profilowania kryminalistycznego, w ocenie autora, był Hans Gross, austriacki profesor kryminalistyki, który około 1891 r. wprowadził do nauki takie pojęcia, jak: kryminologia stosowana i śledztwo kryminalne 14. Zresztą w późniejszym czasie został on określony mianem ojca kryminalistyki. W 1888 r., w Wielkiej Brytanii dr George Philips lekarz specjalista z dziedziny chirurgii, który podjął współpracę z lokalną policją i stwierdził, na podstawie prowadzonych oględzin ciał ofiar, że istnieje związek pomiędzy ranami stwierdzonymi u ofiary a cechami posiadanymi przez sprawcę. Jego obserwacje przyczyniły się do napisana rozprawy na temat wnioskowania o charakterze mordercy na podstawie sposobu zadnia obrażeń i ran 15. W nowoczesnym profilowaniu zagadnienie to stanowi istotny obszar w procesie tworzenia profilu. Wskazana rozprawa, napisana przez George a Philipsa, zbiegła się z wydaną w tym samym roku opinią na temat przypadku najbardziej znanego mordercy wszechczasów o pseudonimie Kuba Rozpruwacz, działającego w londyńskiej dzielnicy Whitchapel. Zabójca ten pomiędzy 31 sierpnia a 9 listopada 1888 r. zamordował 5 kobiet trudniących się nierządem: 43-letnią Mary Ann Nichols, zwaną Polly, 47-letnią Annie Chapman, zwaną Dark Annie, 45-letnią Elizabeth Stride, zwaną Long Liz, 46-letnią Catherine Eddowes, zwaną Kate Kelly lub Mary Ann Kelly (od nazwiska jej klienta, a potem męża Johna Kelly ego) oraz 25-letnią Mary Jane Kelly, zwaną Ginger. W późniejszym czasie przypisywano temu sprawcy jeszcze wiele innych przestępstw, jednak badacze uważają, że Kuba Rozpruwacz ma na swoim koncie jedynie te pięć ofiar. Sprawca po trzecim zabójstwie tak się roz- 14 H. Gross, Handbuch fur Untersuchungsrichter, Polizeibeamte, Gendarmen, u.s.w., Wien 1873. Od wydania tej książki datuje się początek kryminalistyki. 15 B. Lach, K. Bonda, Zbrodnia niedoskonała, Katowice 2009, s. 12. Por. B. Innes, Niezbity dowód, Warszawa 2001. 31