362 Beata Onak-Szczepanik Mgr inŝ. Beata Onak-Szczepanik Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Rzeszowski Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu na przykładzie województwa podkarpackiego Wprowadzenie Zmiany systemowe i strukturalne polskiej gospodarki zapoczątkowane na przełomie lat 80. i 90. XX wieku doprowadziły do niezwykle dynamicznego rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Sektor ten spełnia bardzo waŝne funkcje, wpływając zarówno na sferę gospodarczą, jak i społeczną kraju. Biorąc pod uwagę dotychczasowe osiągnięcia małej i średniej przedsiębiorczości oraz dalsze perspektywy jej rozwoju stanowi ona praktycznie jedyną szansę zwiększenia zatrudnienia, eksportu oraz skutecznego konkurowania polskiej gospodarki na rynku europejskim, a w obliczu globalizacji na rynkach światowych [Matejuk 2003, s. 235]. Małym i średnim przedsiębiorstwom przypisuje się coraz większą rolę w procesie rozwoju współpracy transgranicznej. Jednocześnie lokalny charakter małych i średnich przedsiębiorstw powoduje, Ŝe istnieje ścisła zaleŝność między ich rozwojem a rozwojem regionalnym. Przedsiębiorcy, angaŝując w znacznym stopniu swoje kapitały, lokują na ogół firmy w miejscu zamieszkania, starają się wykorzystywać miejscowe zasoby, a miejscowy rynek jest dla nich głównym miejscem działania. Zakres i intensywność tego procesu jest warunkowana poziomem rozwoju regionalnego. Istnieje równieŝ zaleŝność odwrotna. Rozwój tego sektora wyrównuje regionalne dysproporcje, przyczynia się do poprawy warunków Ŝycia społeczności lokalnych, tworzy nowe miejsca pracy, zatem ogólnie przyczynia się do poprawy ekonomiki regionu. Mamy więc do czynienia z klasycznym sprzęŝeniem zwrotnym badanych zjawisk [Małe i średnie przedsiębiorstwa, 2004, s. 256]. W artykule zawarto obowiązującą aktualnie definicję i kryteria klasyfikacji małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, wskazano na najwaŝniejsze cechy sektora MŚP, przedstawiono krótką charakterystykę województwa podkarpackiego oraz stan małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce województwa podkarpackiego wskazując na moŝliwości współpracy transgranicznej MŚP.
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu 363 Definicja i kryteria klasyfikacji małych i średnich przedsiębiorstw W praktyce dla wyodrębnienia grupy przedsiębiorstw tworzących sektor MŚP stosowane bywają kryteria ilościowe i jakościowe, jednakŝe często róŝnią się one w poszczególnych krajach wartościami numerycznymi wskaźników charakteryzujących skalę przedsiębiorstwa. Ta niejednorodność kryteriów klasyfikacji przedsiębiorstw znajduje wprawdzie uzasadnienie m.in. w międzynarodowych zróŝnicowaniach poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, czy teŝ skali rynku zbytu, jest jednak powaŝną barierą analiz porównawczych [Woźniak 2006, s. 11]. Do najczęściej wykorzystywanych kryteriów ilościowych naleŝą wielkość zatrudnienia, obrotu i aktywów, zaś z kryteriów jakościowych najczęściej wykorzystuje się finansową niezaleŝność, jedność własności i zarządzania, strukturę organizacyjną oraz udział w rynku [Dominiak 2005, s. 27 30]. W Polsce zgodnie z Ustawą o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 [DzU 2004 nr 173, poz. 1807] oraz Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 roku, za mikroprzedsiębiorcę uwaŝa się przedsiębiorcę, który co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niŝ 10 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaŝy towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 mln euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 mln euro [DzU 2004 nr 173, poz. 1807, art. 104]. Za małego przedsiębiorcę uwaŝa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niŝ 50 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaŝy towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 10 mln euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 10 mln euro [DzU 2004 nr 173, poz. 1807, art. 105]. Z kolei za średniego przedsiębiorcę uwaŝa się przedsiębiorcę, który co najmniej jednym z dwóch lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niŝ 250 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaŝy towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 50 mln euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 43 mln euro [DzU 2004 nr 173, poz. 1807, art. 106]. W definicji uwzględnia się takŝe kryteria niezaleŝności. Nie uwaŝa się jednak za mikro-, małe lub średnie przedsiębiorstwo, przedsiębiorcy, w którym przedsiębiorcy inni niŝ mikro-, mali lub średni posiadają [DzU 2004 nr 173, poz. 1807, art. 108]: 25% i więcej wkładów, udziałów lub akcji;
364 Beata Onak-Szczepanik prawa do 25% i więcej udziału w zysku; 25% i więcej głosów w zgromadzeniu wspólników (akcjonariuszy). Klasyfikację przedsiębiorstw naleŝących do sektora MŚP, przedstawia tabela 1. Tabela 1. Klasyfikacja mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Klasy przedsiębiorstw Liczba zatrudnionych pracowników Kryteria podziału Obrót netto przedsiębiorstwa (mln euro) Suma aktywów bilansu (mln euro) NiezaleŜność Mikroprzedsiębiorstwo poniŝej 10 poniŝej 2 poniŝej 2 niezaleŝne Małe przedsiębiorstwo poniŝej 50 poniŝej 10 poniŝej 10 niezaleŝne Średnie przedsiębiorstwo poniŝej 250 poniŝej 50 poniŝej 43 niezaleŝne Źródło: opracowanie własne na podstawie [Ustawa o Swobodzie Działalności Gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 (DzU 2004 nr 173, poz. 1807)]; [Rozporządzenie Komisji (WE) nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 roku]. Cechy małych i średnich przedsiębiorstw Sektor MŚP w Polsce, podobnie jak w krajach wysoko rozwiniętych, odgrywa waŝną rolę w gospodarce. Przede wszystkim stanowi źródło dochodów dla budŝetu państwa i budŝetu gmin, bierze udział w tworzeniu produktu krajowego brutto, tworzy nowe miejsca pracy, przyczynia się do kreowania zmian społecznych i funkcjonalnych obszaru na którym działają (regionu, województwa, gminy) oraz wpływa na innowacyjność gospodarki. Małe i średnie przedsiębiorstwa odznaczają się znaczną elastycznością i operatywnością w działaniach na rynku. Są one zdolne skutecznie konkurować nawet z największymi przedsiębiorstwami, ze względu na bardzo ścisłą kontrolę kosztów, szybką dyfuzję innowacji, a nade wszystko, ze względu na wysoką motywację osiągnięć właściciela i pracowników [Targalski 2003, s. 12]. Zdaniem M. StruŜyckiego [Zarządzanie małym, 2002, s. 20 21], małe i średnie firmy mogą mieć przewagę nad firmami duŝymi, zwłaszcza w zakresie następujących czynników: szybka reakcja na zmieniające się wymagania rynku; otwarcie na wykorzystanie innowacji, które mogą być łatwiej weryfikowane przez potrzeby rynkowe; niezbiurokratyzowane struktury zarządzania; wykorzystywanie okazji gospodarczych przez przedsiębiorczych kierowników, którzy umieją wykorzystać przewagę konkurencyjną na rynku i są skłonni do podjęcia ryzyka;
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu 365 racjonalny przepływ informacji wewnątrz firmy, w celu najlepszego dostosowania się do zmian i wymagań zewnętrznych; lepsze wykorzystanie specjalistów o szerszym zakresie wiedzy, którzy dobrze znają się nie tylko na nowoczesnych technologiach, ale takŝe na rynku, na konkurentach itp.; łatwe wchodzenie w układy kooperacyjne przez szybkie organizowanie nowych miejsc pracy, częste wykorzystywanie metody nakładczej itp.; wykorzystywanie uprzywilejowanych warunków do uzyskiwania środków finansowych ze źródeł specjalnie uruchamianych dla wspierania rozwoju gospodarki lokalnej. Z kolei na tych obszarach rynku, gdzie nie są one w stanie konkurować, przyjmują strategię współpracy. Często zostają kooperantami lub podwykonawcami produktów lub usług niezbędnych dla większych firm. Region nasycony małymi i średnimi podmiotami tworzy rynek odporniejszy na wahania koniunkturalne, gdyŝ charakteryzuje się on duŝą odpornością na wszelkie zakłócenia oraz znaczną elastycznością i łatwością pod względem dostosowania do zmieniających się warunków rynkowych. Oddzielna grupa czynników charakteryzujących pozycję i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw wynika z faktu ich rozproszenia w róŝnorodnych układach lokalnych, które z reguły przybliŝają ich działalność do obszaru występowania róŝnych zakresów popytu. Pozwala to na [Zarządzanie małym, 2002, s. 21 22]: znaczną redukcję kosztów transportu; szybsze zwiększenie lub zmniejszenie produkcji danego wyrobu; ograniczenie kosztów przechowywania wyrobów; zmniejszenie kosztów ogólnych, co wpływa na konkurencyjność firmy; rozwijanie moŝliwości indywidualnego sprawdzania się twórczych i przedsiębiorczych pracowników i kierowników; indywidualizowanie kontaktów między pracownikami a klientami; kształtowanie reputacji lokalnej we wszystkich przejawach orientacji marketingowej, a takŝe tradycji firmy, jej wielopokoleniowych kontaktów itp.; kształtowanie lojalności wobec marki oraz firmy nawet wówczas, jeśli łączy się to z wyŝszą ceną. Stan małych i średnich przedsiębiorstw w województwie podkarpackim Województwo podkarpackie jest jednym z szesnastu województw utworzonych na mocy reformy samorządowej państwa z dnia 1 stycznia 1999 roku. Powstało w wyniku połączenia byłych województw: rzeszowskiego, przemyskiego,
366 Beata Onak-Szczepanik krośnieńskiego oraz częściowo tarnobrzeskiego i tarnowskiego. Obejmuje obszar ponad 17,8 tys. km 2, na który składa się 159 gmin (16 miejskich, 29 miejsko-wiejskich, 114 wiejskich), 25 powiatów (4 grodzkie, 21 ziemskie) oraz 45 miast (w tym 4 na prawach powiatu). Zamieszkuje je ponad 2 mln osób, co stanowi 5,5% ludności kraju. Województwo podkarpackie to obszar o znacznym zróŝnicowaniu pod względem walorów środowiskowo-przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych. Stopień urbanizacji województwa, wskazuje na jego wyraźny rolniczy charakter. Województwo podkarpackie graniczy z województwami: lubelskim, małopolskim i świętokrzyskim. Sąsiaduje z Ukrainą i Słowacją. Stolicą województwa i siedzibą władz samorządowych jest Rzeszów, liczący ponad 163 tys. mieszkańców. Wybrane dane dotyczące woj. podkarpackiego przedstawia tabela 2. Tabela 2. Wybrane dane o województwie podkarpackim na tle Polski w 2006 r. (na dzień 31 grudnia) Dane Województwo podkarpackie Polska Polska = 100 Powierzchnia (w tys. km 2 ) 17 846 312 683 5,7 Ludność (w mln) 2,1 38,2 5,5 Ludność na 1 km 2 118 122 96,7 Udział ludności miejskiej (w %) 40,5 61,3 66,1 Pracujący (w tys.) a 649,1 12 778,7 5,1 Bezrobotni zarejestrowani (w tys.) 145,2 2 309,4 6,3 Stopa bezrobocia rejestrowanego (w %) 16,5 14,9 110,7 Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto (w zł) 2180 2637 82,7 PKB (ceny bieŝące) w 2004 r. 35 415 923 248 3,8 (w mln zł) PKB per capita (w zł) 16 886 24 181 69,8 a według faktycznego miejsca pracy; bez pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie Źródło: opracowanie własne na podstawie [Mały Rocznik Statystyczny..., 2007, s. 642 653]. W 2005 roku w województwie podkarpackim zarejestrowanych było 140 817 podmiotów, z tego ponad 99,8% (tj. 140 576 firm) stanowiły firmy mikro, małe i średnie. Firmy mikro w województwie podkarpackim stanowiły 3,8% ogólnej liczby podmiotów tej klasy w Polsce, małe 4,1%, zaś średnie 3,9%. W praktyce okazuje się, Ŝe oszacowanie rzeczywistej liczby małych i średnich przedsiębiorstw jest trudne do ustalenia. Rejestr REGON słuŝy wprawdzie do ewidencji przedsiębiorstw działających w Polsce, jednakŝe ukazuje on jedynie liczbę przedsiębiorstw zarejestrowanych, a nie działających, czyli aktyw-
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu 367 nych. Przedsiębiorstwa aktywne są szacowane na podstawie liczby jednostek przysyłających do GUS tzw. ankietę strukturalną 1. RóŜnice te wynikają między innymi z nieterminowego zgłaszania zaprzestania aktywności gospodarczej przez przedsiębiorców (zwłaszcza tych drobnych), jak równieŝ z róŝnych powodów rejestracji działalności gospodarczej, która faktycznie nigdy nie została zrealizowana. W 2005 r. w województwie podkarpackim wśród aktywnych małych i średnich przedsiębiorstw, firm mikro było 62 445, małych 2116, średnich 636, co stanowi odpowiednio 46,9% zarejestrowanych firm mikro, 33,1% zarejestrowanych firm małych i 53,6 zarejestrowanych firm średnich. W tym samym roku w województwie podkarpackim powstało 10 408 nowych podmiotów, z tego MŚP stanowiły ponad 99,9% (10 404 firm). Zostało zlikwidowanych 9941 przedsiębiorstw, z tego MŚP stanowiły ponad 99,9% (9936 firm). Omawiane zagadnienia ilustruje tabela 3. Tabela 3. Podmioty w województwie podkarpackim zarejestrowane w REGON w 2005 roku Ogółem Mikro (0 9 osób) Małe (10 49 osób) Średnie (50 249 osób) DuŜe (pow. 249 osób) Charakterystyka Udział w Polsce (w %) Udział w Polsce (w %) Udział w Polsce (w %) Udział w Polsce (w %) Udział w Polsce (w %) Liczba zarejestrowanych podmiotów Liczba przedsiębiorstw aktywnych Nowo powstałe przedsiębiorstwa Zlikwidowane przedsiębiorstwa 140 817 3,8 133 001 3,8 6388 4,1 1187 3,9 241 4,4 65 344 3,9 62 445 3,9 2116 4,8 636 4,5 147 5,2 10 408 3,6 10 178 3,6 204 3,3 22 3,4 4 4,3 9941 4,3 9733 4,3 175 4,3 28 4,2 5 2,9 1 W odniesieniu do jednostek o liczbie pracujących do 9 osób, które sprawozdań nie przysyłają, szacunek liczby przedsiębiorstw aktywnych został oparty na wynikach badań GUS przeprowadzonych metodą reprezentacyjną.
368 Beata Onak-Szczepanik Źródło: opracowanie własne na podstawie [Raport o stanie..., 2007, s. 144, 146]. W 2005 r. 0,5% podkarpackich przedsiębiorstw stanowiły podmioty z udziałem kapitału zagranicznego (0,4% firm mikro, 1,7% małych oraz 4,4% średnich). Ponad 95,4% firm zarejestrowanych w regionie stanowiło własność prywatną. Najliczniejszą grupę wśród przedsiębiorstw prywatnych stanowiły mikroprzedsiębiorstwa 97,6%, małe przedsiębiorstwa 58,6%, zaś średnie 55,8%. Własność publiczna obejmowała 4,6% podmiotów. Najwięcej podmiotów sektora publicznego znajdowało się w grupie firm średnich 44,2%, zaś najmniej wśród mikroprzedsiębiorstw 2,4%. Omawiane zagadnienie prezentuje tabela 4. Tabela 4. Struktura własności podmiotów w województwie podkarpackim zarejestrowanych w REGON Charakterystyka Udział własności zagranicznej w regionie (w %) Udział sektora prywatnego w regionie (w %) Udział sektora publicznego w regionie (w %) Ogółem Mikro (0 9 osób) Małe (10 49 osób) Średnie (50 249 osób) DuŜe (pow. 249 osób) 0,5 0,4 1,7 4,4 8,7 95,4 97,6 58,6 55,8 50,2 4,6 2,4 41,4 44,2 49,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie [Raport o stanie..., 2007, s. 144]. Do branŝ o największym udziale w strukturze podmiotowej sektora małych i średnich przedsiębiorstw w województwie podkarpackim naleŝy Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczna, gaz, wodę oraz Edukacja. Udział podmiotów MŚP tych branŝ we wszystkich podmiotach MŚP regionu, był w 2005 r. o ponad 25% większy niŝ przeciętna krajowa. Region cechuje takŝe wysoki udział MŚP z sekcji Administracja publiczna i Obrona narodowa. W małych i średnich przedsiębiorstwach sektora prywatnego dominują firmy z sekcji: Handel i naprawy ponad 37%, Obsługa nieruchomości i firm 13%, Przetwórstwo przemysłowe i Budownictwo po ponad 10%. W strukturze MŚP sektora publicznego dominują firmy z sekcji: Edukacja ok. 56%, Obsługa nieruchomości i firm 16%. MŚP z przewagą kapitału zagranicznego to głównie podmioty z sekcji Handel i naprawy 50%, Przetwórstwa przemysłowego 22%, Obsługi nieruchomości i firm 7% [Raport o stanie, 2007, s. 144 145]. W 2005 r. w województwie podkarpackim zatrudnienie w sektorze MŚP wynosiło 72% (z czego przedsiębiorstwa mikro zatrudniały 38%, małe 14%, zaś
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu 369 średnie 20%). Przeciętna wielkość firmy w regionie była większa od średniej krajowej w firmach zatrudniających od 50 do 249 osób i wyniosła 107,6 pracujących na podmiot. Małe firmy regionu zatrudniały ponad 21 osób, co dawało 99% przeciętnej krajowej, a mikro 2 osoby, co było nieznacznie mniej niŝ przeciętnie w kraju. Przychody przeciętnej mikrofirmy były o 9% wyŝsze od średniej krajowej i wynosiły w 2005 roku 0,37 mln zł. Przychody na podmiot firm małych i średnich były o około 30% niŝsze od przeciętnej dla kraju i wyniosły odpowiednio 5,02 mln zł i 24,65 mln zł. Udział sektora MŚP w przychodach przedsiębiorstw wyniósł w 2005 r. 70%. Z kolei wskaźnik poziomu kosztów przedsiębiorstw mikro, małych i średnich był wyŝszy od przeciętnej dla klasy firm w Polsce i wyniósł odpowiednio 94%, 95% i 96%. Wynagrodzenia w regionie były niŝsze od przeciętnej krajowej, zwłaszcza w podmiotach średnich. NajniŜsze wynagrodzenia cechowały mikroprzedsiębiorstwa 1,19 tys. zł brutto, a najwyŝsze średnie 1,9 tys. zł i duŝe ok. 2,3 tys. zł. Omawiane zagadnienia przedstawia tabela 5. Charakterystyka Struktura pracujących (w %) Pracujący na podmiot Przychody na podmiot (w mln zł) Struktura przychodów (w %) Wskaźnik poziomu kosztów (w %) Wynagrodzenia brutto (w zł) Tabela 5. Wybrane wskaźniki przedsiębiorstw aktywnych w województwie podkarpackim w 2005 r. Ogółem Udział w Polsce (w %) Mikro (0 9 osób) Udział w Polsce (w %) Małe (10 49 osób) Udział w Polsce (w %) Średnie (50 249 osób) Udział w Polsce (w %) DuŜe (pow. 249 osób) Udział w Polsce (w %) 100 38 14 20 28 5,1 104 2 97 21,6 99 107,6 103 636 75 1,08 80 0,37 109 5,02 69 24,65 70 142,6 46 100 33 15 22 30 95 101 94 106 95 101 96 100 94 99 1868 78 1193 80 1399 79 1864 76 2291 78 Źródło: opracowanie własne na podstawie [Raport o stanie..., 2007, s. 145 147].
370 Beata Onak-Szczepanik Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw w regionie podkarpackim wynosiły 3,23 mld zł, z czego około 14% przypadło na podmioty mikro, 8,6% na małe, zaś 22% na firmy średnie. Najwięcej nakładów inwestycyjnych w podkarpackich MŚP w 2005 r. pochodziło z sekcji Przetwórstwo przemysłowe 38,7%, Handel i naprawy 20% i Obsługa nieruchomości i firm 13,4%. Najmniej inwestowały MŚP z sekcji Edukacja i Górnictwo. Małe i średnie przedsiębiorstwa województwa podkarpackiego sfinansowały inwestycje w większości ze środków własnych (77% inwestycji małych firm i 60% średnich). Około 17,5% nakładów inwestycyjnych małych firm i 29 średnich przedsiębiorstw, sfinansowano z kredytów i poŝyczek. Ponad 2% nakładów firm małych i średnich zostało sfinansowanych ze środków budŝetowych. Około 6% inwestycji firm średnich zostało sfinansowanych ze środków zagranicznych, głównie innych niŝ kredyty bankowe. W grupie firm małych, dość duŝe znaczenie w finansowaniu inwestycji miały teŝ inne źródła poza środkami własnymi, budŝetowymi, kredytami i środkami zagranicznymi. Omawiane zagadnienie przedstawia tabela 6. Tabela 6. Źródła finansowania inwestycji MŚP w woj. podkarpackim Przedsiębiorstwa Małe Średnie Środki własne 76,9 59,4 Środki budŝetowe 2,1 2,5 Kredyty i poŝyczki krajowe 17,4 29,1 Środki zagraniczne ogółem 0,8 6,0 Zagraniczne kredyty 0,0 0,7 Inne źródła 2,1 1,2 Nakłady niesfinansowane 0,7 1,8 Źródło: [Raport o stanie..., 2007, s. 149 150]. Z uwagi na fakt, iŝ małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią w województwie podkarpackim ponad 99,8% ogólnej liczby przedsiębiorstw, przypisuje się im szczególną rolę w poprawie innowacyjności gospodarki regionu. Jednak na podstawie przeprowadzonych badań stwierdza się, Ŝe sektor małych i średnich przedsiębiorstw w województwie podkarpackim charakteryzuje się niską innowacyjnością 2. Świadczą o tym poniŝsze dane. W regionie podkarpackim zaledwie 5% małych i 15% średnich firm prowadziło działalność badawczo-rozwojową, co daje małym przedsiębiorstwom 8., a średnim 7. lokatę na tle pozostałych regionów Polski. W latach 2002 2004, 2 Innowacyjność to zdolność organizacji do stałego poszukiwania, wdraŝania i upowszechniania innowacji.
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu 371 21% małych i 41% średnich przedsiębiorstw wdroŝyło innowacje, co daje odpowiednio 3. i 8. lokatę na tle pozostałych województw. W 2004 roku nakłady na innowacje firm innowacyjnych, wynosiły na Podkarpaciu dla firmy małej 198 000 zł, zaś dla firmy średniej 1 071 000 zł, co dało firmom małym 16., a średnim 14. pozycję na tle pozostałych regionów. Nakłady na B + R w przeliczeniu na firmę innowacyjną w województwie podkarpackim dla małych przedsiębiorstw wynosiły 19 000 zł, zaś dla średnich 65 000 zł, co daje małym przedsiębiorstwom 6., a średnim 7. lokatę [Raport o stanie, 2006, s. 40]. Jak ukazują statystyki, podkarpacki sektor małych i średnich przedsiębiorstw wdraŝa więcej innowacji procesowych niŝ innowacji produktowych. W 2004 roku na Podkarpaciu 15% małych i 29% średnich firm wdroŝyło nowe lub ulepszone wyroby, 12% małych i 27% średnich wprowadziło wyroby nowe dla rynku, zaś 17% małych i 33% średnich zastosowało nowe procesy. W porównaniu ze średnią krajową, podkarpackie MŚP wypadają nieznacznie lepiej. [Innowacyjność 2006, 2006, s. 21]. Z kolei w województwie podkarpackim, w latach 2002 2004 innowacje organizacyjne wdroŝyło około 15% małych firm i 35% średnich, zaś innowacje marketingowe wprowadziło około 14% małych firm i 25% średnich [Innowacyjność 2006, 2006, s. 29 30]. Współpraca transgraniczna małych i średnich przedsiębiorstw 3 Współpracę transgraniczną pomiędzy polskimi i ukraińskimi podmiotami koordynuje Polsko-Ukraińska Międzyrządowa Rada Koordynacyjna ds. Współpracy Międzyregionalnej, która powstała na podstawie porozumienia pomiędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Ukrainy z 24 maja 1993 roku. Do statutowych zadań Rady naleŝy m.in. określanie ogólnych kierunków i załoŝeń rozwoju współpracy międzyregionalnej, opracowywanie wspólnych programów rozwoju współpracy między władzami administracji państwowej i organami samorządu terytorialnego Polski i Ukrainy. Rada ta, koordynuje działania w zakresie rozwoju i doskonalenia infrastruktury przejść granicznych, ochrony środowiska na obszarach przygranicznych, rozwoju turystyki na obszarach przygranicznych oraz współpracy euroregionalnej. W ramach Rady działa pięć komisji: Komisja ds. współpracy międzyregionalnej zajmująca się współpracą transgraniczną na poziomie samorządów lokalnych, które w Polsce mają duŝe moŝliwości pogłębiania współpracy zagranicznej. Działalność komisji ma sprzy- 3 Opracowano na podstawie [Ukraina. Poradnik..., 2005, s. 243 254].
372 Beata Onak-Szczepanik jać rozwiązywaniu problemów lokalnych i wpływać na aktywizację kontaktów mieszkańców pogranicza. Komisja ds. współpracy przygranicznej koordynująca m.in. stałą wymianę informacji oraz współpracę inspekcji, straŝy i słuŝb, zwłaszcza w zakresie zagroŝeń o charakterze ponadgranicznym. Współdziałanie podejmowane w ramach komisji ma na celu zwiększenie poziomu bezpieczeństwa mieszkańców regionów przygranicznych. Komisja ds. planowania przestrzennego mająca przyczyniać się do podejmowania wspólnych inicjatyw w zakresie gospodarki przestrzennej. Komisja ds. przejść granicznych i infrastruktury zajmująca się koordynacją prac związanych z rozbudową i modernizacją przejść granicznych wraz z drogami dojazdowymi, mostami i całą infrastrukturą przygraniczną, a takŝe tworzeniem warunków do wspólnych polsko-ukraińskich odpraw granicznych oraz harmonizacji rozwoju sieci transportowej z wymogami ochrony środowiska. Komisja ds. współpracy z PHARE i TACIS, która została utworzona w celu lepszego wykorzystania funduszy PHARE i TACIS do współfinansowania projektów euroregionalnych sprzyjających rozwojowi współpracy transgranicznej. Aktualnie, współpraca transgraniczna pomiędzy Polską i Ukrainą skoncentrowana jest na realizacji trójstronnego (polsko ukraińsko białoruskiego) programu współpracy przygranicznej wdraŝanego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG IIIA. Program ten, po stronie polskiej jest finansowany ze źródeł INTERREG IIIA, natomiast po stronie ukraińskiej i białoruskiej ze środków TACIS CBC. Priorytetowymi obszarami wsparcia w ramach programu są między innymi: wzrost konkurencyjności regionów przygranicznych przez modernizację i rozbudowę infrastruktury obszaru transgranicznego oraz rozwój kapitału ludzkiego i instytucjonalnych form współpracy transgranicznej. Obecny stan stosunków gospodarczych z Ukrainą jest ściśle związany ze stanem gospodarki ukraińskiej, która mimo wielu licznych pozytywnych osiągnięć w ostatnich latach nadal boryka się z wieloma trudnościami. Z danych opublikowanych przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości wynika, Ŝe sektor MŚP 4 na Ukrainie wytwarza zaledwie 7% PKB, przy 19% zatrudnieniu spośród ogólnej liczby zatrudnionych. Jednocześnie na 1000 osób zamieszkałych na Ukrainie przypada 4 firmy sektora MŚP, zaś na Podkarpaciu 32 firmy, w krajach UE 45, a w USA 74 [Ukraina. Poradnik, 2005, s. 109; Raport 4 Według kryterium liczby zatrudnionych pracowników i wielkości rocznych przychodów brutto ze sprzedaŝy, ukraińskie przedsiębiorstwa moŝna podzielić na małe, średnie i duŝe. Małe przedsiębiorstwa to te, które zatrudniają do 50 osób i osiągają w danym roku obrachunkowym obroty do 500 tys. euro według średniorocznego kursu Narodowego Banku Ukrainy. DuŜe przedsiębiorstwa zatrudniają w danym roku obrotowym ponad 1000 osób i osiągają obroty przekraczające 5 mln euro. Wszystkie pozostałe firmy uznawane są za średnie.
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu 373 o stanie, 2007, s. 144, 146]. Widać więc niską kulturę przedsiębiorczości na Ukrainie. Perspektywy handlu i współpracy gospodarczej między małymi i średnimi przedsiębiorstwami z Podkarpacia i Ukrainy, zaleŝeć będą od sytuacji makroekonomicznej oraz postępu w zakresie reform gospodarczych. W szczególności chodzi tutaj o następujące czynniki: stabilność kursu hrywny; rozwój systemu bankowego i ubezpieczeniowego; poprawa kondycji banków oraz moŝliwość pozyskiwania gwarancji bankowych; postępy prywatyzacji; rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw; dalsza liberalizacja handlu zagranicznego oraz poprawa klimatu inwestycyjnego. Z ekspertyzy przeprowadzonej na zlecenie Departamentu Polityki Regionalnej w Ministerstwie Gospodarki nt. Międzynarodowej współpracy transgranicznej i międzyregionalnej państwa na lata 2007 2013 wynika, Ŝe wciąŝ istnieje wiele czynników utrudniających prawidłową realizację załoŝeń polityki wobec MŚP w aspekcie współpracy transgranicznej. Do najwaŝniejszych barier zalicza się róŝnice w systemach politycznych państw podejmujących współpracę transgraniczną, niedostateczną ilość środków finansowych przeznaczonych na tę współpracę w budŝecie województw oraz bariery społeczne i kulturowe utrudniające kontakty między kooperantami. Przedsiębiorcy wskazują równieŝ na konieczność pokonywania duŝych odległości, co wymaga poniesienia znacznych nakładów czasu i kapitału oraz niedostateczną ilość przejść granicznych co utrudnia kontakty pomiędzy kooperantami. Dlatego teŝ, w polityce Unii Europejskiej powinno się coraz większą uwagę poświęcać działaniom zmierzającym do poprawy i rozwoju współpracy transgranicznej pomiędzy państwami. Zakończenie NaleŜy pamiętać, Ŝe powodzenie polskiej gospodarki, zmniejszenie bezrobocia, wzrost konkurencyjności na rynkach Unii Europejskiej oraz polepszenie nastrojów społecznych nierozerwalnie związane jest z rozwojem sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Dlatego teŝ, bardzo waŝna jest postawa i polityka władz rządzących, która powinna wspierać rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w skali makro- jak i mezoekonomicznej, poprzez uproszczenie regulacji prawnych, zmianę systemu podatkowego, ułatwienie dostępu do źródeł finansowania, wspieranie nowych technologii i zastosowań e-biznesu, wspieranie edukacji i szkoleń z zakresu przedsiębiorczości oraz stymulowaniu działań zmierza-
374 Beata Onak-Szczepanik jących do poprawy i rozwoju współpracy transgranicznej małych i średnich przedsiębiorstw. Jednocześnie naleŝy zadbać o poprawę poziomu innowacyjności sektora małych i średnich przedsiębiorstw, poniewaŝ tworzenie i wdraŝanie innowacji stanowi obecnie podstawowy warunek funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw na globalnym rynku, w warunkach wzrastającej konkurencji, na etapie przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy. Zdolność do szybkiego dostosowania się do zmian technicznych i technologicznych stanowi obecnie podstawowy warunek osiągnięcia rozwoju i sukcesu firmy. SłuŜyć temu ma odpowiednia polityka kształtowana na poziomie lokalnym, regionalnym, jak i krajowym. Stworzenie przez władze lokalne korzystnych warunków dla rozwoju aktywności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw przyczyni się w dłuŝszej perspektywie do wzrostu ogólnego poziomu społeczno-gospodarczego regionu, a w konsekwencji kraju Literatura Dominiak P. (2005), Sektor MSP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa. DzU 2004 nr 173, poz. 1807. DzU 2004 nr 173, poz. 1807, art. 104 108. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2007, GUS, Warszawa 2007. Matejuk M. (2003), Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (na przykładzie aglomeracji łódzkiej) [w:] Przedsiębiorczość: szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społeczeństwa, red. K. Piech, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy, Warszawa. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2004 2005, PARP, Warszawa 2006. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005 2006, PARP, Warszawa 2007. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004. StruŜycki M. red. (2002), Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowania europejskie, Difin, Warszawa. StruŜycki M. red. (2004), Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa. Targalski J. (2003), Przedsiębiorczość i zarządzanie, Wyd. C.H. Beck, Warszawa. Ukraina. Poradnik dla przedsiębiorców, PARP, Warszawa 2005. Woźniak M.G. (2006), Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce a wzrost gospodarczy, Wyd. AE w Krakowie, Kraków. śołnierski A. red. (2006), Innowacyjność 2006. Stan innowacji, metody wspierania, programy badawcze. Raport, Warszawa.
Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu 375 Streszczenie W prezentowanym artykule, przedmiot analizy stanowi sektor małych i średnich przedsiębiorstw funkcjonujący w województwie podkarpackim. Sektor ten spełnia bardzo waŝne funkcje, wpływając zarówno na sferę gospodarczą, jak i społeczną regionu. Jednocześnie lokalny charakter małych i średnich przedsiębiorstw powoduje, Ŝe istnieje ścisła zaleŝność między ich rozwojem a rozwojem regionalnym. Rozwój sektora MŚP wyrównuje regionalne dysproporcje, przyczynia się do poprawy warunków Ŝycia społeczności lokalnych, tworzy nowe miejsca pracy, zatem ogólnie przyczynia się do poprawy ekonomiki regionu. Summary Small and Medium Enterprises in the Economy of Region on the Example of Podkarpackie Voivodeship In the presented study, an object of the analysis constitute a sector of small and medium enterprises functioning in podkarpackie voivodeship. The sector fulfils very important functions, influencing both the economic sphere of the region as well as the social one. Simultaneously, local character of small and medium enterprises results in close dependence between their development and regional development. Development of the SME sector limits regional disproportions, contributes to improvement of living conditions of local communities, creates new workplaces, and therefore generally contributes to improvement of the regional economy.