Widzieć rozumieć pomagać

Widzieć rozumieć pomagać Przykłady rozwiązań stosowanych w codziennej pracy pracownika socjalnego Pod redakcją Marcina Teodorczyka Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Widzieć rozumieć pomagać Przykłady rozwiązań stosowanych w codziennej pracy pracownika socjalnego Pod redakcją Marcina Teodorczyka Warszawa 2013 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Redakcja: Marcin Teodorczyk Recenzent: dr Joanna Staręga-Piasek Korekta: Małgorzata Pośnik Copyright by Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013 ISBN 978-83-61638-65-0 Wydanie I Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich 00-697 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 65/79, Tel.: 22 237 00 00, Faks: 22 237 00 99 Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. Skład: www.transdruk.pl

3 Spis treści Wstęp... 4 Renata Wielgos-Struck, Małgorzata Bozacka Wybór i wykonywanie zawodu pracownika socjalnego w opiniach studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego... 5 Justyna Siemionow Rola i zadania pracownika socjalnego w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym... 16 Rajmund Morawski System pomocy osobom uzależnionym od alkoholu na przykładzie procesu psychoterapii pacjenta R. w Placówce Leczenia Uzależnień i Współuzależnienia w jednym z miast w Zagłębiu Dąbrowskim... 24 Monika Parchomiuk, Stanisława Byra Poczucie samoskuteczności a reakcje przystosowawcze pracujących osób z niepełnosprawnością... 43 Ryszard Majer Usługi opiekuńcze w systemie pomocy osobom starszym, jakość i standaryzacja...56 Elżbieta Trafiałek, Barbara Gwóźdź Superwizja w pomocy społecznej i profilaktyce wypalenia zawodowego pracowników socjalnych... 66 Beata Mańkowska Podmiotowe korelaty wypalenia zawodowego pracowników socjalnych miejskich ośrodków pomocy społecznej... 78 Marta Sokołowska Metoda Docenienia innowacyjne podejście w pracy socjalnej... 89 Agata Butarewicz Rola wolontariatu w pracy socjalnej...100

4 Wstęp Widzieć Rozumieć Pomagać tytuł ten określa codzienną praktykę zawodową pracowników socjalnych. Słowa te bezpośrednio odnoszą się do istoty pracy socjalnej w klasycznym rozumieniu zwerbalizowanym już niemal wiek temu m.in. przez Mary Richmond jako pracę z przypadkiem, osobą, a więc dostrzeżenie problemu podopiecznego, postawienie trafnej diagnozy, a w efekcie podjęcie skutecznego działania. Niniejsza publikacja ma na celu wsparcie pracowników socjalnych, gdyż koncentruje się na obszarach bezpośrednio związanych z ich codzienną pracą. Stąd w antologii swoje odbicie znajduje nie tylko odniesienie do konkretnych instytucji (jak Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy) oraz sytuacji, a więc pracy z podopiecznymi (np. potrzeba współpracy międzyinstytucjonalnej, aby pomóc osobie uzależnionej od alkoholu), lecz także w ramach zapoznania się z nowymi metodami, które mogą pozytywnie wpłynąć na relację z klientem, jak choćby z Metodą Doceniania czy pożyteczną rolą wolontariatu w pracy socjalnej. Publikacja ta wychodzi także z propozycją autorefleksji nad praktyką zawodową, bez której nie można skutecznie pomagać, dlatego podjęty został temat wypalenia zawodowego oraz sposobu radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, także dzięki superwizji. Co ważne, publikację otwiera tekst dotyczący tego, jak studenci kierunku praca socjalna wyobrażają sobie swój przyszły zawód. Wyniki badań są dość optymistyczne. Przyszli pracownicy socjalni mają poczucie duże poczucie misji, podkreślają, że ważną cechą osobowościową jest empatia, ale także są świadomi odpowiedzialności zawodowej. Także z myślą o adeptach pracy socjalnej powstała ta książka. Marcin Teodorczyk

5 Dr Renata Wielgos-Struck Dr Małgorzata Bozacka Instytut Socjologii Uniwersytet Rzeszowski Wybór i wykonywanie zawodu pracownika socjalnego w opiniach studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego Ważnym elementem procesu kształcenia pracowników socjalnych jest wiedza na temat wybranego przez nich zawodu. Informacje te mogą stanowić swoisty monitoring cech przyszłych pracowników socjalnych oraz przybliżać obraz ich nastawienia do poszukiwania pracy w tym zawodzie, a także znajomość trudności towarzyszących jej wykonywaniu. Uzyskanie określonych wyżej informacji było celem badań sondażowych przeprowadzonych w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego w 2012 r. wśród 112 studentów (trybu stacjonarnego i niestacjonarnego). Respondentami były: 52 osoby studiujące (na 2. i 3. roku) na kierunku socjologia, o specjalności praca socjalna oraz 60 osób (z 1. roku studiów) na kierunku praca socjalna, który po raz pierwszy uruchomiono w Instytucie Socjologii w roku akademickim 2011/12. Można jeszcze dodać, że wśród badanych studentów dominowały kobiety (88,4%), zaś mężczyzn było zaledwie 11,6%. Najwięcej ankietowanych osób było w wieku od 18 do 21 lat (aż 75,9%), w przedziale wiekowym 22-25 lat było 13,4%. Osoby w wieku 26-29 lat stanowiły zaledwie 4,5%, zaś w grupie wiekowej 30 lat i więcej było tylko 6,2%. Poziom wykształcenia respondentów był zróżnicowany. Najwięcej (aż 88,4%) posiadało wykształcenie średnie, a 7,1% wykształcenie policealne (medyczne). Natomiast 1,8% badanych miała wykształcenie wyższe licencjackie, a z wykształceniem wyższym magisterskim było zaledwie 2,7% ankietowanych. Jedynie 2 osoby spośród badanych wykonujących pracę (20,7% ogółu) były zatrudnione jako pracownik socjalny, a 1 osoba pracowała jako specjalista pracy z rodziną i realizowała też zadanie koordynatora pieczy zastępczej. Podstawowym narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety zawierający 19 pytań oraz metryczkę. Znajdowały się w nim pytania dotyczące m.in. czynników dotyczących wy-

6 boru studiów w zakresie pracy socjalnej; oceny własnych predyspozycji do wykonywania tej profesji; oceny wyboru profilu socjalnego i świadomości kształcenia w tym zakresie. Były w nim też pytania o ocenę perspektyw wykonywania zawodu pracownik socjalny, tzn. szanse i trudności w trakcie realizacji działań zawodowych i prestiżu zawodu. Warto podkreślić, że ankietowani studenci stanowią specyficzną grupę respondentów. Nie mają jeszcze zbyt wielu doświadczeń praktycznych, ponieważ wynikają one głównie z udziału w hospitacjach instytucji sfery socjalnej oraz praktykach studenckich i wolontariacie. Posiadają jednak wiedzę i ciekawe obserwacje, więc już w czasie studiów tworzą plany zawodowe na przyszłość, a przede wszystkim większość z nich ma świadomość ważności działań wpisanych w zawód pracownika socjalnego. Wyniki przeprowadzonych badań prezentowane w artykule dotyczyć więc będą wyobrażeń o przyszłym zawodzie, wynikających z dotychczasowych doświadczeń studentów w pracy socjalnej oraz przekonań o tym, jakie czynniki kształtują pożądany wzór osobowy pracownika socjalnego. Głównym zaś celem analizowanych badań było uzyskanie informacji o motywacjach w podejmowaniu kształcenia w zawodzie pracownik socjalny i uwarunkowaniach tego wyboru. Przesłanki decyzji o wyborze zawodu pracownika socjalnego Wybór dalszego kształcenia po ukończeniu szkoły średniej jest wypadkową wielu czynników. Obok zainteresowań osobistych i chęci podjęcia w przyszłości działalności w określonym zawodzie ważną kwestią, kształtującą współcześnie decyzje, stała się znajomość zapotrzebowania rynku pracy na konkretne zawody i specjalności. Określa ona bowiem przyszłe szanse zatrudnienia i zdobycia pozycji zawodowej, a co za tym idzie możliwości zapewnienia sobie dobrego standardu warunków życia. Rolę informacyjną w tym względzie pełnią rankingi zawodów, ogłaszane co pewien czas przez różne instytuty badawcze. Zawód pracownika socjalnego odnosi się do pomagania ludziom w polepszaniu ich społecznego funkcjonowania 1 przez wspieranie rodzin, jednostek i grup społecznych w rozwiązywaniu problemów, którym sami nie są w stanie sprostać. Zaliczany jest do trudnych, wymagających poza posiadaniem stosownego wykształcenia wielu umiejętności praktycznych i predyspozycji osobowościowych, jego wykonywaniu towarzyszą liczne dylematy etyczne. Według A. Zasady-Chorab motywów do podjęcia pracy w tym zawodzie jest wiele 2. Ważne wśród nich to z pewnością postawa prospołeczna i świadomość złożoności problemów wymagających rozwiązania. Chcąc odnieść się do powyższych stwierdzeń, a także poznać specyficzne uwarunkowania decyzji o wyborze omawianego zawodu przez osoby (rozpoczynające lub kontynuujące studia), w ankiecie zamieszczono pytanie o czynniki, które w dużej mierze miały wpływ na dokonanie wyboru takiego zawodu. Studenci wybierali nie więcej niż 2 odpowiedzi i podkreślali 1 najważniejszą, z wcześniej już wybranych. 1 Zob. Rex A. Skidmore, Hilton G. Thackeray, Wprowadzenie do pracy socjalnej, Wydawnictwo Interart, Warszawa 1996, s. 23. 2 A. Zasada-Chorab, Kształtowanie się zawodu pracownika socjalnego w Polsce, Centrum AV, Częstochowa 2004, s. 16.

7 Tabela 1. Lp. Najważniejsze czynniki wpływające na wybór kształcenia w pracy socjalnej (N=112) Co w dużej mierze miało decydujący wpływ na wybór przez Pana/ Panią kształcenia w zakresie pracy socjalnej? Liczba wskazań 1. Było to zgodne z moimi ogólnymi zainteresowaniami humanistycznymi 29 25,9 2. Przekonanie o ważności pracy dla człowieka wymagającego pomocy 26 23,2 3. Była to przemyślana decyzja, bo zawsze chciałem/chciałam profesjonalnie pomagać 26 23,2 4. Przekonanie o zapotrzebowanie na rynku pracy na profesjonalnie przygotowanych pracowników socjalnych 21 18,8 5. Był to przypadkowy wybór 5 4,5 6. Brak innych możliwości kształcenia w pobliżu miejsca zamieszkania 1 0,9 7. Tradycje rodzinne w wykonywaniu tego zawodu 1 0,9 8. Inne 3 2,7 RAZEM 112 100,0 Źródło: Badania własne. Uzyskane odpowiedzi pokazują, że w największym stopniu wybory dokonane przez badanych kształtowane były przez ich ogólne zainteresowania humanistyczne (25,9%). Kolejne 2 czynniki to: chęć profesjonalnego pomagania oraz przekonanie o ważności pracy dla człowieka wymagającego pomocy (23,2%). Brak natomiast związku z tradycjami rodzinnymi w zawodzie pracownika socjalnego. Badania potwierdziły dostrzeganie przez kandydatów znaczenia wspomnianego wcześniej czynnika, określonego jako zapotrzebowanie rynku pracy na profesjonalnie przygotowanych pracowników socjalnych tak uważa 18,8% respondentów. % Cechy kandydatów do zawodu pracownika socjalnego w opiniach badanych Z uwagi na specyfikę i złożoność wykonywanej pracy kandydat, który chce w przyszłości zostać pracownikiem socjalnym powinien spełniać pewne szczególne kryteria oceny. Dlatego w kolejnym z zadanych pytań poprosiłyśmy badanych o określenie tego, co powinno być przede wszystkim oceniane u kandydatów do roli pracownika socjalnego. Tabela 2. Kryteria oceny kandydatów do roli pracownika socjalnego (N=112) Lp. Rodzaj kryteriów Liczba wskazań % 1. Predyspozycje natury osobowościowej (np. empatia, cierpliwość, życzliwość, tolerancja, odporność na stres itp.) 99 88,4 2. Wiedza oceniana na podstawie świadectwa szkoły średniej 6 5,4 3. Zainteresowanie niesieniem pomocy potrzebującym 4 3,6 4. Udział w akcjach społecznych na rzecz ludzi potrzebujących pomocy oraz w działalności organizacji pomocowych 2 1,8 5. Wiedza ogólna w zakresie problematyki pomocy społecznej 1 0,9 RAZEM 112 100,0 Źródło: Badania własne.

8 Zdecydowana większość respondentów (88,4%) uznała, że najważniejszym kryterium oceny powinny być predyspozycje natury osobowościowej kandydatów. Pozostałe kryteria wybierane były tylko przez niewielu ankietowanych. Wśród nich znalazła się m.in. wiedza uzyskana w szkole średniej. Można wiec sądzić, że badani zwrócili uwagę szczególną na kryteria określające gotowość do podjęcia i sprostania wymogom pracy socjalnej w aspekcie praktycznym, uznając że sama wiedza ogólna nie gwarantuje przydatności do omawianego zawodu. Podobnie wiedza ogólna w zakresie pomocy społecznej nie została uznana przez respondentów jako znaczące kryterium oceny. Przyjmując ważność predyspozycji osobowościowych przy ocenie kandydatów do roli pracownika socjalnego, poproszono badanych o określenie, które z nich można uznać jako najważniejsze. Rysunek 1. Najważniejsze w opinii badanych wymogi psychofizyczne w zawodzi pracownika socjalnego (N= 112) Brak odpowiedzi Spostrzegawczość 1,8 3,6 Umiejętność pokonywania przeszkód i ograniczeń w działaniu Odporność na sytuacje trudne i stres 11,6 23,2 Zainteresowania humanistyczne 26,8 Umiejętności nawiązywania kontaktów 33 Źródło: Badania własne. 0 5 10 15 20 25 30 35 Rodzaj wymagań psychofizycznych w zawodzie pracownika socjalnego (w %) Powyższy rysunek pokazuje duże zróżnicowanie wyborów określających najważniejsze wymogi psychofizyczne właściwe dla zawodu pracownika socjalnego. Cechę wiodącą stanowi umiejętność nawiązywania kontaktów, czyli bezpośredniego porozumiewania się, określanego fachowo komunikacją interpersonalną. Jest to dominujący obszar działania w pracy socjalnej. Mniejsze, ale ważne role przypisywane zostały zainteresowaniom humanistycznym oraz odporności na sytuacje trudne i stres. Zwraca uwagę mało dostrzegana spostrzegawczość, chociaż cecha ta wydaje się być ważna na różnych etapach postępowania pracownika socjalnego (m.in. przy przeprowadzaniu wywiadu środowiskowego). W kwestionariuszu ankiety zamieszczono także pytanie dotyczące samooceny własnych predyspozycji osobowościowych potrzebnych do wykonywania pracy socjalnej. Tabela 3. Rodzaj posiadanych predyspozycji osobowościowych potrzebnych do wykonywania pracy socjalnej*

9 Lp. Rodzaj posiadanych predyspozycji Ilość wskazań % obserwacji 1. Cierpliwość 73 65,2 2. Empatia 68 60,7 3. Tolerancja 65 58,0 4. Konsekwencja w działaniu 60 53,6 5. Optymizm 50 44,6 6. Wrażliwość 49 43,8 7. Inne 1 0,9 Źródło: Badania własne. * Udział % dokonanych wyborów nie sumuje się do 100%, ponieważ respondenci mogli wybierać dowolną liczbę odpowiedzi. Większość respondentów zdecydowała, że posiadane przez nich predyspozycje zawierają się w 4 obszarach. Są to: cierpliwość, empatia, tolerancja i konsekwencja w działaniu. Tym niemniej także optymizm i wrażliwość określone zostały jako cechy ważne i posiadane (wybory 44,6% i 43,8% respondentów). Wiodącym typem predyspozycji jest jednak cierpliwość (65,2%), uznana przez respondentów jako najbardziej pożądana cecha charakteru pracownika socjalnego. Respondenci określili także stopień opanowania przez nich podstawowych umiejętności przydatnych w zawodzie pracownika socjalnego. Analizując rysunek 2. można zauważyć, że respondenci najlepiej opanowali umiejętności w komunikacji społecznej. Najczęściej oceniali je jako dobre, tak twierdziło 58% z nich, zaś 37,5% uważało, że są one bardzo dobre. Również deklarowali, że opanowali umiejętność rozwiązywania problemów na poziomie dobrym (72,3% deklaracji) oraz bardzo dobrym (18,8% deklaracji). Rysunek 2. Ocena umiejętności przydatnych do wykonywania zawodu pracownika socjalnego, które posiadają respondenci (N=112) NEGOCJACJE 15,2 58,9 23,2 2,7 ROZWIAZYWANIE KONFLIKTÓW 21,4 59,8 18,8 0 ROZWIAZYWANIE PROBLEMÓW 18,8 72,3 8,9 0 KOMUNIKACJA SPOŁECZNA 37,5 58 4,5 0 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% bdb db dst brak umiejetności Źródło: Badania własne.

10 Dodatkowo respondenci twierdzili, że opanowali na wysokim poziomie umiejętność rozwiązywania konfliktów, w tym 59,8% uważa, że są one na poziomie dobrym, a 21,4% sądzi, że są bardzo dobre. Natomiast negocjacje potrafi prowadzić dobrze 58,9% badanych, 15,2% bardzo dobrze, a w stopniu dostatecznym ma wiedzę 23,2% ankietowanych, zaś 2,7% respondentów nie ma wiedzy na temat negocjacji. Prestiż zawodu pracownika socjalnego w opiniach respondentów Przedstawione wcześniej kwestie związane z uwarunkowaniem wyboru zawodu pracownika socjalnego i jego wykonywaniem uzupełnione zostaną o opinie badanych, dotyczące pozycji zawodowej osób pracujących w tym zawodzie. Można bowiem przypuszczać, że to jak dany zawód oceniany jest w społeczeństwie, w dużym stopniu może wpływać na wyobrażenia o atrakcyjności przyszłej pracy w tym zawodzie i być zapowiedzią ewentualnych satysfakcji z jej wykonania. Praca, która przynosi uznanie, pozwala wpływać na funkcjonowanie w pewnym środowisku, dając szansę na zdobycie autorytetu otoczenia, może przyciągać nowe osoby, poszukujące atrakcyjnego i znaczącego w społecznym odczuciu zawodu. Badania prowadzone na ten temat wśród pracowników socjalnych w Polsce dowodzą w większości, że mają oni świadomość niskiej pozycji swojego zawodu3, znają też czynniki, które ten stan powodują4. Podobnych wniosków dostarczają także badania prowadzone na terenie Polski południowo-wschodniej, na terenie Rzeszowa i Nowego Sącza5 oraz Krosna6. Pierwsze z nich pokazują, że tylko 11,6% badanych pracowników socjalnych jest zdania, że wykonywany przez nich zawód cieszy się dużym prestiżem społecznym, a prawie 1/ 3 (29,8%) wybrała odpowiedź trudno powiedzieć. Natomiast 60% badanych krośnieńskich pracowników socjalnych uznało, że zawód pracownika socjalnego cieszy się niskim prestiżem społecznym, a żadna z badanych osób nie przyznała swojemu zawodowi statusu wysokiego prestiżu. Co w tym kontekście myślą o pozycji zawodowej pracownika socjalnego studenci podejmujący na Uniwersytecie Rzeszowskim studia przygotowujące do wykonywania tego zawodu? Z wyników przeprowadzonych badań wyłania się nieco bardziej optymistyczny obraz. Wprawdzie tylko 2 badanych potwierdziło istnienie bardzo dużego prestiżu wybranego zawodu, ale około 26% postrzega go jako duży. O średnim prestiżu przekonanych jest najwięcej, bo prawie połowa badanych (46,4%), zaś w opinii ponad 22% respondentów jest on mały. 3 M. Feith, Z. Seręga, Wzór osobowy pracownika socjalnego w świetle teorii i praktyki pracy socjalnej, [w:] Wartości i normy społeczne wokół uwarunkowań i czynników pracy socjalnej, red. K. Frysztacki, Wyd. Opakolor, Kraków 2002, s. 115-116. 4 Zob. A. Kotlarska-Michalska, Trudności w pracy zawodowej pracownika socjalnego w świetle badań socjologicznych, [w:] Problemy kształcenia i doskonalenia pracowników socjalnych, red. J. Brągiel, J. Mudrecka, Wyd. INP Uniwersytet Opolski, Opole 1998, s. 250. 5 A. Orzeł, Socjolog jako pracownik socjalny w wymiarze normatywnym i rzeczywistym, praca magisterska, Archiwum Instytutu Socjologii UR, Rzeszów 2009, s. 95-96. 6 R. Matejek-Khouri, Motywy podejmowania pracy w instytucjach pomocy społecznej, [w:] Pomoc społeczna i jej adresaci. Przegląd wybranych strategii pomocowych, red. R. Wielgos-Struck, Wyd. MANA, Rzeszów 2006, s. 23.

Rysunek 3. Prestiż zawodu pracownika socjalnego w opinii badanych studentów UR (N=112) 11 brak odpowiedzi bardzo mały mały średni duży bardzo duży 0,9 4,5 22,3 46,4 24,1 1,8 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 PRESTIŻ ZAWODU PRACOWNIKA SOCJALNEGO (w %) Źródło: Badania własne. Z udzielonych odpowiedzi wynika, że dominującym czynnikiem kształtującym opinie studentów o dużym i średnim prestiżu zawodu jest fakt, iż coraz więcej osób potrzebuje fachowej pomocy, z uwagi na wzrost trudnych problemów społecznych, a także działalność pracownika socjalnego ukierunkowana jest na dobro innych ludzi, którzy samodzielnie nie potrafią rozwiązywać swoich problemów. Trzeba jednak podkreślić, że większość respondentów zdecydowała o tym, że zawód pracownika socjalnego cieszy się średnim prestiżem społecznym. Być może jednym z powodów takiej oceny jest fakt, że ma ona charakter wyobrażeniowy, stąd cechuje ją pewna życzeniowość, oparta z pewnością na osobistych spostrzeżeniach, ale też z uwzględnieniem funkcjonujących stereotypów. Taki poziom oczekiwań jest bezpieczny dla adeptów aplikujących do zawodu. Jako przyczyny małego prestiżu zawodu pracownika socjalnego badani studenci wskazali: małą wiedzę społeczeństwa na temat tego, na czym polega praca pracownika socjalnego, brak efektów pomocy z uwagi na ograniczoność środków finansowych, brak możliwości spełnienia wszystkich oczekiwań klientów pomocy społecznej i ograniczone możliwości awansu. Trudności z wykonywaniem zawodu pracownika socjalnego w opinii badanych Praca pracownika socjalnego uważana jest powszechnie za trudną. W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele informacji z badań empirycznych opisujących powyższą kwestię 7. Są one skierowane do pracowników socjalnych zatrudnionych w różnych instytucjach pomocy społecznej. Ich wypowiedzi są więc oparte na doświadczeniu praktycznym, często wieloletnim, pozwalającym na formułowanie długiej listy trudności w pracy z klientami. 7 Zob. m.in. H. Kotlarska-Michalska, Trudności w pracy zawodowej pracownika socjalnego w świetle badań socjologicznych, [w:] Problemy kształcenia pracowników socjalnych, red. J. Brągiel, I. Mudrecka, Wyd. INP Uniwersytet Opolski, Opole 1998; Z. Kawczyńska-Butrym, Pracownicy socjalni i ich podopieczni, Praca Socjalna, 2001, nr 2; Z. Kawczyńska-Butrym, Komu pomagać? Dylematy pracowników socjalnych, Praca Socjalna, 2001, nr 3.

12 Z badań D. Trawkowskiej wynika, że podstawowym problemem dla pracowników socjalnych w pracy z klientami są ich agresywne zachowania 8. Wśród innych trudności autorka wymienia przede wszystkim konieczność ograniczania usług, mimo deklarowanych potrzeb klientów, zaś mniejsze znaczenie przypisuje roszczeniowym postawom klientów i nastawieniu ich oczekiwań głównie na pomoc materialną 9. Nieco szerszą listę trudności formułuje E. Wojtanowska10. Na jej początku zamieszcza wulgaryzm i agresję, zaś w dalszej kolejności kłamstwa, zatajanie faktów, dochodów, związków rodzinnych (np. fikcyjne samotne matki), fałszowanie dokumentów, ukrywanie wykonywania pracy na czarno. Zwraca uwagę na wielką bezsilność pracownika socjalnego w sytuacji, gdy klient celowo wprowadza go w błąd. Obowiązują przecież przepisy i oświadczenia klienta, który kłamie, ale udowadnia, że tak nie jest. Mimo tych negatywnych spostrzeżeń uważa [ ] klient jest najwyższą wartością w pracy socjalnej, bo bywa zagubiony, często bezradny, uwikłany w szereg skomplikowanych sytuacji życiowych, osamotniony w zmaganiach z losem, odrzucony przez społeczność lokalną, bezrobotny, roszczeniowy, agresywny i inny11. Aby rozpoznać obawy i problemy dostrzegane przez badanych studentów w obszarze praktycznego wykonywania zawodu, zadano w ankiecie pytanie: Niech Pan(i) sobie wyobrazi, że właśnie ma podjąć pracę jako pracownik socjalny. Proszę wskazać, jakie trudności związane z wykonywaniem tego zawodu mogą Pana/Panią do tego zniechęcić? Studenci wybierali 2 odpowiedzi: pierwszą, która najbardziej zniechęca i drugą, która jest mniejszym utrudnieniem. Tabela 4. Trudności z wykonywaniem zawodu pracownika socjalnego w opinii badanych studentów (N=112) Lp. Rodzaj trudności Liczba wskazań % Ranga I Ranga II Ranga I Ranga II 1. Ograniczone środki finansowe na realizację 39 38 34,8 27,7 zadań 2. Postawy roszczeniowe klientów 34 18 24,4 16,1 3. Nadmiar pracy biurowej 21 16 18,8 14,3 4. Zbyt duża liczba problemów klientów i ich 21 25 18,8 22,3 zróżnicowanie 5. Zbyt duży rejon pracy środowiskowej 7 21 6,3 18,8 RAZEM 112 112 100,0 Źródło: Badania własne. Jak ukazuje powyższe zestawienie ankietowani najbardziej obawiają się ograniczonych środków finansowych przeznaczonych na realizację zadań w instytucjach pomocowych 8 D. Trawkowska, Portret współczesnego pracownika socjalnego. Studium socjologiczne, Wyd. Naukowe Ślask, Katowice 2006, s. 298. 9 Op. cit., s. 304. 10 E. Wojtanowska, Trudni klienci pomocy społecznej. Doświadczenia z pracy w środowisku zamieszkania, [w:] Poszukiwania skutecznych form pomocy. Doświadczenia pracowników pomocy społecznej, red. R. Wielgos - Struck, Wyd. MANA, Rzeszów, s. 38. 11 Ibidem, s. 50.

tak uważa 34,8%. W dalszej kolejności za ważne utrudnienia uznano postawy roszczeniowe klientów (24,4%); także ex equo nadmiar pracy biurowej (18,8%) oraz zbyt duża liczba problemów klientów i ich zróżnicowanie (18,8%). W drugiej kolejności wyboru, z wskazaniem na mniejsze utrudnienia w pracy pracownika socjalnego respondenci za najważniejsze również uznali ograniczoność środków finansowych (wybór 27,7 ankietowanych osób). Kolejne wybory to: zbyt duża liczba problemów klientów i ich zróżnicowanie (22,3%), zbyt duży rejon pracy środowiskowej (18,8%). Mniejsze znaczenie mają postawy roszczeniowe klientów (16,1%) oraz nadmiar pracy biurowej (14,3%). W tym kontekście rozważań zadano respondentom jeszcze jedno pytanie: Jaką postawę Pana/Pani zdaniem powinien prezentować pracownik socjalny, podejmując działania wobec klienta? Zdaniem prawie wszystkich badanych (98,2%) pracownik socjalny powinien przede wszystkim motywować i uruchamiać aktywność klienta. Tylko 2 osoby (1,8%) z odpowiadających uważa, że powinien w pełni przyjąć odpowiedzialność za dobro klienta. Plany zawodowe przyszłych pracowników socjalnych dążenia i perspektywy Ważnym problemem uwzględnionym w ankiecie było uzyskanie informacji, o tym czy ankietowani studenci po ukończeniu studiów zamierzają wykonywać wyuczony zawód. Na pytanie: Czy Pan(i) chciałby po zakończeniu kształcenia pracować w zawodzie pracownika socjalnego?, 42,9% badanych odpowiedziało zdecydowanie twierdząco, zaś 46,4% udzieliło odpowiedzi raczej tak. Niewiele ponad 6% wybrało odpowiedź trudno powiedzieć, zaś 4,5% ankietowanych uważa, że raczej nie będzie pracować w wyuczonym zawodzie. Osoby, które zadeklarowały chęć podjęcia pracy w zawodzie pracownika socjalnego zostały poproszone w ankiecie o określenie rodzaju instytucji, w której chciałyby pracować w przyszłości. Symptomatyczne okazało się skupienie uwagi studentów na przyszłej pracy w domach dziecka i placówkach opiekuńczo-wychowawczych, ewentualnie świetlicach socjoterapeutycznych (19 wskazań) oraz powiatowych centrach pomocy rodzinie (15 wskazań). Studenci są także zainteresowani podjęciem pracy w ośrodkach pomocy społecznej (35 ankietowanych), w mniejszym stopniu w ośrodkach dla młodzieży, w tym resocjalizacyjnych (7 osób), ośrodkach interwencji kryzysowej (4 wskazania), ośrodkach terapii uzależnień (3 osoby), zaś 2 osoby deklarują podjęcie starań o pracę kuratora sądowego lub w organizacji pozarządowej. Tylko 2 osoby spośród badanych deklaruje podjęcie pracy w każdej instytucji pomocowej zgłaszającej wolne miejsca zatrudnienia. Obok omawianych wcześniej predyspozycji zawodowych o charakterze osobowościowym ważnym atrybutem wykonywania zawodu pracownika socjalnego jest poziom wykształcenia. Przez pojęcie to rozumieć trzeba nie tylko podstawy uzyskania uprawnień do wykonywania zawodu, ale także systematyczne doskonalenie zawodowe, gwarantujące specjalistyczną wiedzę i umiejętności pozwalające na nowatorstwo i samodzielność działania w zmieniającej się rzeczywistości. Z badań D. Trawkowskiej wynika m.in., że [ ] dla pracownika socjalnego w największych ośrodkach profesjonalista to człowiek wykształcony 13

14 (posiadający określone kwalifikacje), zainteresowany doskonaleniem zawodowym, kładący nacisk na sprawności (umiejętności) 12. Aby móc sprostać coraz wyższym wymaganiom, warunkującym skuteczność podejmowanych działań niezbędne jest pogłębianie wiedzy specjalistycznej w formie studiów podyplomowych, specjalistycznych kursów, szkoleń, przez udział w konferencjach, sympozjach itp. Z przeprowadzonych badań wynika, że przyszli pracownicy socjalni doceniają znaczenie dokształcania i doskonalenia zawodowego, jednak wskazanie kierunków konkretnych działań w przyszłości stanowi dla większości pewną trudność. Tym niemniej ponad 1/ 2 badanych (52,7%) plany takie konkretyzuje. 29,5% ankietowanych jest przekonanych, że podejmie starania w kierunku uzyskania stopni specjalizacji w zawodzie pracownika socjalnego. Aż 16,1% respondentów zamierza podjąć starania w doskonaleniu umiejętności zarządzania sferą socjalną 13, zaś 7,1% wypełniających ankietę myśli o podjęciu kształcenia w kierunku zmiany profilu kwalifikacji. Jednak prawie 43% badanych, którzy wcześniej deklarowali podjęcie pracy w zawodzie po ukończeniu studiów wybrało odpowiedź trudno powiedzieć, ponieważ w chwili obecnej jeszcze tego nie wiem. Tylko 4,5% ankietowanych nie widzi możliwości pogłębiania wiedzy zdobytej na studiach. Wobec przedstawionych wyżej wyborów warto podkreślić ważność zamierzeń młodych adeptów do zawodu pracownika socjalnego w kierunku podnoszenia kwalifikacji i kompetencji oraz tworzenia szans na samorealizację w zawodzie. Możliwości stwarza wykorzystywanie nowych wzorów stosowanych z powodzeniem w Europie Zachodniej, stąd potrzeba ich prezentowania w Polsce w formie szkoleń i kursów. Przykładem propagowania takich rozwiązań może być np. wdrażanie podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach 14. Wydaje się, że adaptacja nowych wzorów stanowi kolejne wyzwanie dla podniesienia jakości pracy pracownika socjalnego z klientem. Podsumowanie Przeprowadzone badania pokazały, że najważniejszym czynnikiem wpływającym na wybór kształcenia w pracy socjalnej są ogólne zainteresowania humanistyczne, zaś w dalszej kolejności chęć profesjonalnego pomagania oraz przekonanie o ważności pracy dla człowieka wymagającego pomocy. Za niezwykle ważne w ocenie kandydatów na pracowników socjalnych uznane zostały predyspozycje natury osobowościowej, np.: empatia, cierpliwość, życzliwość, tolerancja, odporność na stres itp.). Najważniejsze zaś rodzaje predyspozycji osobowościowych, które 12 D. Trawkowska, Portret współczesnego, op. cit., s. 254. 13 Obecnie specjalizacja z organizacji pomocy społecznej jest prowadzona w formie szkoleń specjalizacyjnych. Szczegółowe kwestie tej specjalizacji reguluje Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26 września 2012 r. w sprawie specjalizacji z zakresu organizacji pomocy społecznej (Dz. U. z 2012 poz. 1081), które weszło w życie 1 października 2012 r. 14 Zob. B. Dąbrowska, Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach (SFA) nową jakością w pracy socjalnej, [w:] Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, red. L. Miś, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 95-117.

są potrzebne do wykonywania pracy socjalnej w opinii badanych to cierpliwość, empatia, tolerancja i konsekwencja w działaniu. Najważniejszym wymogiem psychofizycznym, koniecznym do wykonywania w przyszłości zawodu pracownika socjalnego w opinii respondentów okazała się umiejętność nawiązywania kontaktów. Za przydatne do wykonywania zawodu ankietowani uznali umiejętności w zakresie rozwiązywania problemów. Niemal połowa badanych studentów UR twierdziła, że zawód pracownik socjalnego cieszy się średnim prestiżem społecznym. Mimo to po zakończeniu studiów zdecydowana większość studentów zamierza wykonywać wyuczony zawód. Na zakończenie warto podkreślić, że deklarowane przez respondentów plany dotyczące ich rozwoju zawodowego potwierdziły, że są otwarci na dalsze kształcenie, głównie specjalizacyjne w zawodzie oraz w zarządzaniu sferą socjalną. Można więc przypuszczać, że młodzi kandydaci do zawodu pracownika socjalnego mają świadomość, że współcześnie kształcenie ustawiczne zwiększa ich szanse na wykonywanie ciekawej i satysfakcjonującej pracy. 15

16 Dr Justyna Siemionow Instytut Pedagogiki Uniwersytet Gdański Rola i zadania pracownika socjalnego w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym Problem pomocy penitencjarnej i postpenitencjarnej w zakresie pracy socjalnej oraz readaptacji społecznej osób niedostosowanych społecznie wymaga systemowych i wieloaspektowych rozwiązań. Punktem wyjścia do tych działań jest przyjęcie podstawowego założenia, że źródło zaburzonych zachowań nie tkwi tylko w samej jednostce, ale także poza nią. Kolejny krok, to wskazanie osób oraz instytucji, które tworząc spójny obszar oddziaływań, będą tę pomoc i wsparcie oferować samym zainteresowanym, jak i ich rodzinom. Przede wszystkim działalność ta musi wychodzić poza ośrodki resocjalizacyjne, ale jednocześnie trwać od początku pobytu podopiecznego w instytucji. Całokształt omawianych przedsięwzięć musi być oczywiście poprzedzony wnikliwą diagnozą, ujawniającą, na ile sam wychowanek stanem swojej kształtującej się osobowości, swoimi cechami, kompetencjami i umiejętnościami rokuje pomyślną readaptację oraz na ile poznane warunki środowiska, do którego wychowanek powróci, będą temu ponownemu przystosowaniu służyć. To obszar działań i aktywności dla pracownika socjalnego, który działając wspólnie z innymi specjalistami z zakresu pomocy społecznej i resocjalizacji, jest w stanie w istotny sposób tę drogę powrotu do społeczeństwa absolwentom instytucji resocjalizacyjnych ułatwić. Cała działalność przygotowująca eksdewiantów, nieletnich i dorosłych, do opuszczenia ośrodków resocjalizacyjnych, prowadzona zarówno na etapie penitencjarnym, jak i postpenitencjarnym, wymaga nie tylko zintensyfikowania na nowych obszarach, ale też równocześnie zintegrowania i skoordynowania. Istniejące w aktualnych rozwiązaniach formalnoprawnych formy pomostowe mające ułatwić eksprzestępcy powrót do społeczeństwa okazują się w wielu wypadkach niewystarczające. Dokonujące się przemiany społeczne, ich dynamika, zakres i tempo, stanowiące bodaj najtrudniejszą barierę przystosowawczą dla

osób, które pozostawały przez jakiś czas w izolacji społecznej 15. Stąd też, tak ważne są działania zmierzające do realizacji powyższych celów prowadzone w instytucjach otwartych, jak Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy. W tym artykule skoncentruję się na roli i zadaniach pracownika socjalnego w MOW oraz jego współpracy z innymi specjalistami z tej instytucji jak i spoza niej w procesie readaptacji społecznej wychowanków oraz pracy z ich rodziną. Jak pokazują liczne już dziś analizy, szczególnie na grupie recydywistów, ale także byłych wychowanków placówek resocjalizacyjnych dla nieletnich, czynnikami utrudniającymi proces readaptacji społecznej są przede wszystkim: brak wsparcia ze strony rodziny i towarzysząca temu, praktycznie niezmienna, dysfunkcjonalność środowiska rodzinnego Nieletni podczas pobytu w instytucji podlega określonym zmianom (o różnej trwałości), uczestniczy aktywnie i świadomie w indywidualnym procesie resocjalizacji; natomiast w jego środowisku macierzystym najczęściej nie zachodzą żadne pozytywne zmiany, często też trudno jest jednostce po dłuższej przerwie włączyć się ponownie w życie swojej rodziny; warto jednak zaznaczyć, że coraz więcej matek zauważa pozytywne zmiany w zachowaniu synów (badania własne J. Siemionow, 2010), nie jest w stanie ich natomiast wykorzystać do bieżących oddziaływań wychowawczych, nie potrafi chwalić i wzmacniać tych pożądanych przejawów zachowań, nie rozmawia ze swoimi synami, ograniczając kontakt do codziennych zajęć domowych i szkolnych. trudności związane z zatrudnieniem, czy też w przypadku nieletnich, podjęciem dalszej nauki, brak zaufania do osób z kryminalną przeszłością, posiadanie swoistej etykietki powiązanej z przestępczością, nie do końca także rozumianej przez społeczeństwo Wychowankowie Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych mają najczęściej dwu- lub trzyletnie opóźnienie szkolne, w związku z tym kończą edukację na etapie gimnazjum zazwyczaj jako osoby pełnoletnie, co stanowi barierę w podjęciu dalszej nauki w szkołach ponadgimnazjalnych w trybie dziennym, ponadto po uzyskaniu pełnoletniości znika obowiązek nauki, stąd też często absolwenci MOW rezygnują z dalszej edukacji, nie mają wyuczonego określonego zawodu, a oferowane przez ośrodki publiczne i prywatne kursy wymagają określonych nakładów finansowych, których te osoby nie mogą ponieść. częsta stygmatyzująca kontrola ze strony instytucji porządku publicznego, która jest znacznym obciążeniem psychicznym dla osób po pobycie w instytucjach resocjalizacyjnych i zakładach karnych Wychowankowie instytucji resocjalizacyjnych o charakterze otwartym (np. MOW) dość często w trakcie trwania roku szkolnego wyjeżdżają do domu rodzinnego na przepustki, warunkiem takiego wyjazdu jest uzyskanie zgody z sądu, która zostaje wydana po uzyskaniu pozytywnych informacji na temat funkcjonowania nieletniego w ośrodku oraz stwierdzenia odpowiednich warunków w domu rodzinnym; w wypadku zdarzenia o charakterze przestępstwa w miejscu aktualnego pobytu wychowanka brani są oni często pod uwagę jako poten- 15 Ambrozik W., Readaptacja społeczna i reorganizacja środowisk lokalnych jako warunek skuteczności oddziaływań resocjalizacyjnych, (w: ) Urban B., Stanik J., Resocjalizacja, t. 2, 2007, s. 192. 17

18 cjalni sprawcy, co wywołuje określone napięcia, rozczarowania, wątpliwości co do sensu zmiany własnego zachowania, oczywiście nadal pozostaje jako grupa osób z obszaru ryzyka i większych skłonności do podejmowania działań naruszających ład i porządek społeczny. skłonności do nadużywania alkoholu oraz innych substancji psychoaktywnych, które znoszą kontrolę poznawczą To rzeczywiście poważny problem, szczególnie w grupie osób nieletnich, które praktycznie nie potrafią organizować i spędzać czasu wolnego w grupie rówieśniczej bez spożywania alkoholu oraz innych środków psychoaktywnych; zaburzenia emocji u osób o zaburzonej socjalizacji często stają się podłożem do sięgania po tego typu środki, które znoszą pojawiające się napięcie emocjonalne, bez rozwiązania źródła problemu. Zasadniczym filarem procesu readaptacji społecznej są dwa założenia: 1. Każdy czyn zabroniony, każde przestępstwo jest wypadkową zbioru niesprzyjających czynników tkwiących w środowisku macierzystym nieletniego 2. Wykolejenie społeczne, przestępczość muszą być przezwyciężone tam, gdzie powstały. Działaniem priorytetowym staje się zatem objęcie osób opuszczających instytucje resocjalizacyjne właściwą opieką i wsparciem ze strony społeczności, do której powracają oraz działających w niej struktur pomocy społecznej i socjalnej. Stąd też współpraca placówek i zakładów resocjalizacyjnych (zarówno dla nieletnich, jak i dla dorosłych) z rodziną przestępcy, z jego środowiskiem nauki i pracy, powinna być wpleciona w cały proces resocjalizacji 16. Podtrzymywanie kontaktów z rodziną wychowanka, monitorowanie i wspieranie tych kontaktów, a przede wszystkim rozpoznanie sytuacji rodzinnej podopiecznych i odnotowywanie wszelkich zmian jakie w tym środowisku zachodzą to najważniejsze zadania pracownika socjalnego w instytucji resocjalizacyjnej. Pracownik socjalny podlega bezpośrednio Dyrektorowi Ośrodka. Do zadań pracownika socjalnego należy: 1) Praca z rodzina wychowanka: kompleksowe rozpoznawanie sytuacji rodzinnej wychowanka: wychowankowie pochodzą z terenu całej Polski, aczkolwiek priorytetem przy kierowaniu nieletniego do instytucji jest to, aby zlokalizowana ona była w pobliżu miejsca zamieszkania chłopca, co przekłada się na częstsze kontakty z rodziną i znacznie obniża ich koszty; pracownik socjalny kontaktuje się z rodzinami wychowanków osobiście odwiedzając ich, także poszukuje bliskich i krewnych wychowanków w sytuacjach tego wymagających, bardzo często kontaktuje się z rodzinami podopiecznych, a także z instytucjami np. domami dziecka telefonicznie oraz mailowo diagnozowanie potrzeb socjalnych wychowanka i jego rodziny oraz podejmowanie działań zmierzających do ich zaspokojenia; zgromadzone informacje na temat struktury rodziny wychowanka, jej zasobów materialnych, możliwości finansowych, stanu zdrowia poszczególnych jej członków oraz możli- 16 Ibidem, s. 190.

wości zarobkowania przez nich i podjęcia pracy zawodowej służą do kontroli czy też wnioskowania o konkretną pomoc pieniężną i/lub materialną dla danej rodziny podejmowanie działań niezbędnych do unormowania sytuacji rodzinnej wychowanka; wspólnie z innymi specjalistami, także z instytucji zewnętrznych pracownik socjalny wspiera funkcjonowanie danej rodziny dysfunkcyjnej, pomaga w utrzymaniu poprawnego poziomu jej integracji, a przede wszystkim monitoruje czy określone środowisko rodzinne zapewni swojemu dziecku właściwe warunki do rozwoju i spędzania czasu wolnego, czy jest w stanie zabezpieczyć wszystkie jego podstawowe potrzeby w czasie pobytu wychowanka, w trakcie urlopowania do domu rodzinnego czy też powrotu na stałe. pomoc w usamodzielnieniu się wychowanka lub jego powrotu do rodziny; współprowadzenie jego procesu usamodzielnienia, ustalanie przy aktywnym udziale podopiecznego planu usamodzielnienia, zadań na poszczególne jego etapy oraz poinformowanie o tym instytucji świadczącej pomoc socjalną w środowisku macierzystym wychowanka świadczenie pomocy interwencyjnej oraz poradnictwa socjalnego w celu rozwiązywania problemów zgłaszanych przez pracowników i wychowanków Ośrodka. Każdy wychowanek przebywający w MOW ma swojego wychowawcę prowadzącego - osobę, która bezpośrednio czuwa nad biegiem jego spraw, m.in. w sądzie, a także pośredniczy między rodzicami w uzyskaniu zgody z sądu na urlopowanie w dniach wolnych od nauki, pracownik socjalny posiada wiedzę na temat aktualnej sytuacji nieletniego oraz jego możliwości urlopowania, często jest także osobą, która przyjmuje telefoniczne lub mailowe informacje z sądu, stąd też pracownik socjalny pozostaje w bezpośrednim kontakcie z wychowawcami oraz pozostałą częścią kadry pedagogicznej. 2) Współpraca z innymi pracownikami Ośrodka, szczególnie pedagogiem i psychologiem oraz instytucjami zewnętrznymi we wszystkich sprawach o charakterze socjalnym (w tym opieka medyczna) dotyczących wychowanków Ośrodka oraz ich rodzin, w tym szczególnie z pedagogiem w zakresie usamodzielniania wychowanków. 3) Tworzenie banku informacji oraz prowadzenie dokumentacji na potrzeby pracy socjalnej w Ośrodku. 4) Budowanie poczucia bezpieczeństwa wychowanków w MOW poprzez popularyzację usług w zakresie pracy socjalnej w Ośrodku i wskazywanie wychowankom możliwości rozwiązywania problemów rodzinnych i pomocy w ich trudnej sytuacji rodzinnej. 5) Dbanie o rozwój zawodowy i doskonalenie warsztatu pracy. Prawne podstawy funkcjonowania Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych na przykładzie wybranej instytucji Funkcjonowanie Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego nr 1 w Malborku reguluje Statut opracowany przez specjalnie powołany do tego zespół pracowników oraz zatwierdzony przez Radę Pedagogiczną MOW i organ prowadzący w tym przypadku Starostwo Powiatowe w Malborku. Organem nadzorującym jest Kuratorium Oświaty i Wychowania w Gdańsku. Rada Pedagogiczna Ośrodka jest organem kolegialnym placówki w zakresie realizacji jej za- 19