KOMENTARZE BECKA. Kodeks wykroczeń

KOMENTARZE BECKA Kodeks wykroczeń

Polecamy nasze publikacje z tej serii: Bogusław Banaszak KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. KOMENTARZ, wyd. 2 Komentarze Becka Roman Hauser, Zygmunt Niewiadomski, Andrzej Wróbel (red. serii) KONSTYTUCYJNE PODSTAWY FUNKCJONOWANIA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ, Tom 2 System Prawa Administracyjnego Katarzyna Miaskowska-Daszkiewicz, Bogumił Szmulik (red.) ADMINISTRACJA PUBLICZNA. TOM 1. USTRÓJ ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ CENTRALNEJ Komentarze Becka Katarzyna Miaskowska-Daszkiewicz, Bogumił Szmulik ADMINISTRACJA PUBLICZNA. TOM 2. USTRÓJ ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ TERENOWEJ Komentarze Becka Katarzyna Miaskowska-Daszkiewicz, Bogumił Szmulik ADMINISTRACJA PUBLICZNA. TOM 3. USTRÓJ ADMINISTRACJI SAMORZĄDOWEJ Komentarze Becka Jerzy Pieróg PRAWO ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH. KOMENTARZ, wyd. 12 Duże Komentarze Becka www.ksiegarnia.beck.pl

Kodeks wykroczeń Komentarz prof. dr hab. Marek Bojarski Uniwersytet Wrocławski prof. dr hab. Wojciech Radecki Instytut Nauk Prawnych PAN 6. wydanie WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2013

Propozycja cytowania: Bojarski, w: Bojarski, Radecki, KW. Komentarz, wyd. 6, Warszawa 2013 Poszczególne części opracowali: Marek Bojarski: Wprowadzenie i objaśnienia do art.: 1 17, 49 69, 104 142, 146 147a; objaśnienia do przepisów wprowadzających Kodeks wykroczeń Wojciech Radecki: Wprowadzenie. Miejsce prawa wykroczeń w systemie prawa; objaśnienia do art.: 18 48, 70 103, 143 145, 148 166 Wydawca: Dagna Kordyasz Wydawnictwo C. H. Beck 2013 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00 203 Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk: Elpil, Siedlce ISBN 978-83-255-5409-5 ISBN e-book 978-83-255-5410-1

Spis treści Przedmowa...................................... Wykaz skrótów................................... Kodeks wykroczeń X XIV Wprowadzenie. Miejsce prawa wykroczeń w systemie prawa.. 3 Część ogólna.................................... 98 Rozdział I. Zasady odpowiedzialności............... 98 Wprowadzenie........................... 102 Art. 1 17.............................. 103 Rozdział II. Kary, środki karne i zasady ich wymiaru... 217 Wprowadzenie do Rozdziałów II VII.......... 220 Art. 18 39............................. 224 Rozdział III. Zastosowanie środków oddziaływania wychowawczego................................. 357 Art. 40 41............................. 357 Rozdział IV. Warunkowe zawieszenie wykonania kary aresztu..................................... 365 Art. 42 44............................. 365 Rozdział V. Przedawnienie orzekania, wykonania kary oraz zatarcie ukarania.......................... 370 Art. 45 46............................. 370 Rozdział VI. Wyjaśnienie wyrażeń ustawowych........ 378 Art. 47................................ 378 Rozdział VII. Stosunek do ustaw szczególnych........ 382 Art. 48................................ 382 Część szczególna................................. 384 Wprowadzenie................................ 385 Rozdział VIII. Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu............................ 386 Wprowadzenie........................... 386 Art. 49 64............................. 387 VI

Spis treści Rozdział IX. Wykroczenia przeciwko instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym............. 472 Wprowadzenie........................... 472 Art. 65 69............................. 473 Rozdział X. Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia................................. 487 Wprowadzenie........................... 488 Art. 70 83............................. 493 Rozdział XI. Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji....................... 591 Wprowadzenie........................... 594 Art. 84 103a........................... 601 Rozdział XII. Wykroczenia przeciwko osobie......... 729 Wprowadzenie........................... 729 Art. 104 108........................... 730 Rozdział XIII. Wykroczenia przeciwko zdrowiu....... 737 Wprowadzenie........................... 738 Art. 109 118........................... 738 Rozdział XIV. Wykroczenia przeciwko mieniu........ 760 Wprowadzenie........................... 761 Art. 119 131........................... 762 Rozdział XV. Wykroczenia przeciwko interesom konsumentów..................................... 817 Wprowadzenie........................... 818 Art. 132 139a........................... 818 Rozdział XVI. Wykroczenia przeciwko obyczajności publicznej..................................... 838 Wprowadzenie........................... 838 Art. 140 142........................... 839 Rozdział XVII. Wykroczenia przeciwko urządzeniom użytku publicznego............................ 843 Wprowadzenie........................... 844 Art. 143 145........................... 860 Rozdział XVIII. Wykroczenia przeciwko obowiązkowi ewidencji.................................... 885 Wprowadzenie........................... 885 Art. 146 147a........................... 886 Rozdział XIX. Szkodnictwo leśne, polne i ogrodowe.... 888 Wprowadzenie........................... 890 Art. 148 166........................... 895 Przepisy wprowadzające Kodeks wykroczeń VII

Spis treści Rozdział I. Przepisy ogólne......................... 987 Art. I V............................... 987 Rozdział II. Zmiany w przepisach obowiązujących....... 989 Art. VI VIII............................ 989 Rozdział III. Przepisy przejściowe i końcowe............ 994 Art. IX XVII........................... 994 Indeks rzeczowy.................................. 1001 VIII

Przedmowa Od 5. wydania naszego Komentarza do Kodeksu wykroczeń minęły zaledwie dwa lata. Przygotowując tamto wydanie uwzględniliśmy tekst jednolity opublikowany w Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 oraz trzy nowelizacje z roku 2010: 1) dodanie pkt 5 do art. 60 1 4 oraz nowego 138d ustawą z 29.4.2010 r. o zmianie ustawy o usługach turystycznych oraz o zmianie ustawy Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 106, poz. 672), 2) zmianę art. 144 1 ustawą z 22.7.2010 r. o zmianie ustawy Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 152, poz. 1017), 3) dodanie art. 85a oraz wprowadzenie pojęcia strefy ruchu do art. 86, 87, 88, 90, 94, 95, 96, 97 i 98 ustawą z 22.7.2010 r. o zmianie ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 152, poz. 1018). Od tego czasu Kodeks był wielokrotnie nowelizowany: dwukrotnie w roku 2010 i pięciokrotnie w roku 2011. Przedmiotem tych nowelizacji było: 1) uchylenie art. 147 ustawą z 24.9.2010 r. o ewidencji ludności (Dz.U. Nr 217, poz. 1427), 2) dodanie nowego art. 92a oraz dodanie 3 do art. 96 ustawą z 29.10.2010 r. o zmianie ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 225, poz. 1466), 3) zmiana art. 138c ustawą z 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 126, poz. 715), 4) dodanie art. 50a oraz zmiana art. 66 1 ustawą z 31.8.2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 217, poz. 1280), 5) dodanie art. 60 3 ustawą z 31.8.2011 r. o zmianie ustawy Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 224, poz. 1340), 6) uchylenie 5 i 6 w art. 60 1 oraz dodanie art. 139a ustawą z 16.9.2011 r. o timeshare (Dz.U. Nr 230, poz. 1370), 7) zmiana art. 23 i 25 oraz dodanie 3 do art. 44 ustawą z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 1431); X

Przedmowa po blisko półtora roku od tej zmiany został ogłoszony nowy tekst jednolity Kodeksu wykroczeń w Dz.U. z 2013 r. poz. 482, a po nim jeszcze jedna nowela 8) zmiana art. 60 1 oraz art. 138d ustawą z 13.6.2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów (Dz.U. z 2013r. poz. 829). Te jedynaście nowelizacji dzielących oba teksty jednolite nie miały wprawdzie charakteru zasadniczego, niemniej jednak były istotne przede wszystkim z punktu widzenia wykroczeń drogowych oraz nowelizacji przepisów art. 23 i 25 o zastępczej karze aresztu oznaczającej zaostrzenie odpowiedzialności za wykroczenia. Już te zmiany pociągają za sobą potrzebę nowego wydania. W trakcie prac nad obecnym, 6. wydaniem, 27.9.2013 r. Sejm dokonał kolejnych 2 nowelizacji: 1) dodano art. 96b ustawą o zmianie ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw (Druk sejmowy Nr 823), 2) zmieniono art. 45, 47, 87, 119, 120, 122 i 124 ustawą o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Druki sejmowe Nr 378, 870 i 945). Szczególnie ta druga nowela ma doniosłe znaczenie, bowiem ustawodawca zmienia dotychczasowe uregulowanie w zakresie wskazania granicy oddzielającej wykroczenia od przestępstwa. W miejsce dotychczasowego odgraniczenia kwotowego ustawodawca wprowadza odgraniczenie, które jest pochodną minimalnego wynagrodzenia za pracę, tj. 1/4 tego wynagrodzenia Zmiany Kodeksu wykroczeń to nie jedyny wzgląd, który skłonił nas do podjęcia pracy nad kolejnym 6. już wydaniem. Od 1. wydania Komentarza naszym zamiarem było zaprezentowanie Kodeksu wykroczeń na szerokim tle prawa wykroczeń, z uwzględnieniem pozakodeksowego prawa wykroczeń oraz rozrastającego się prawa administracyjnokarnego (a nie karnoadministracyjnego, który to termin sugerowałby dawno już zarzucone określenie prawa wykroczeń), operującego karami administracyjnymi i coraz śmielej wchodzącego w miejsce prawa wykroczeń. W latach 2010 2012 nastąpiły kolejne doniosłe zmiany zarówno w pozakodeksowym prawie wykroczeń, jak i w prawie administracyjnokarnym. Pogłębiły się zjawiska, które sygnalizowaliśmy w poprzednich wydaniach Komentarza, jak choćby to, że niejako na naszych oczach zrodziła się kolejna maksymalna granica grzywny za wykroczenia pozakodeksowe w wysokości 100 000 zł, dwudziestokrotnie przekraczająca kodeksowe 5000 zł. Przybrał na sile proces spychania prawa wykroczeń na margines przez mające nieporównanie większe znaczenie praktyczne regulacje należące do prawa administra- XI

Przedmowa cyjnokarnego. Jeśli uwzględnić kolejne projekty zmierzające do jeszcze szerszego zastępowania odpowiedzialności za wykroczenia odpowiedzialnością za delikty administracyjne, to widać wyraźnie, że coś istotnego dzieje się na styku regulacji o charakterze penalnym. To są zjawiska wymagające nowego wyjaśnienia w Komentarzu do Kodeksu wykroczeń. Prace nad kolejnym wydaniem podjęliśmy tym chętniej, że i poprzednie spotkało się z życzliwym przyjęciem czytelników. Wrocław, październik 2013 r. Autorzy XII

Wykaz skrótów 1. Źródła prawa AlkU............ ustawa z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1356 ze zm.) EKPCz........... Konwencja z 4.11.1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) GMOU.......... ustawa z 22.6.2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233 ze zm.) KC.............. ustawa z 23.4.1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK............. ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) KK z 1932 r........ rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.7.1932 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.) KK z 1969 r........ ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) KKS............ ustawa z 10.9.1999 r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 186) KKW............ ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) KKW z 1969 r...... ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze zm.) KP.............. ustawa z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPA............ ustawa z 14.6.1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 267) KPC............. ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) XIV

Wykaz skrótów KPK............ ustawa z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) KPK z 1969 r....... ustawa z 19.4.1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) KPW............ ustawa z 24.8.2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 395) KPW z 1971 r....... ustawa z 20.5.1971 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. Nr 12, poz. 116 ze zm.) KW.............. ustawa z 20.5.1971 r. Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 482 ze zm.) LasU............. ustawa z 28.9.1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 ze zm.) NarkU............ ustawa z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 124 ze zm.) NielU............ ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178) OchrPU........... ustawa z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 627 ze zm.) POW z 1932 r....... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.7.1932 r. Prawo o wykroczeniach (Dz.U. Nr 60, poz. 572 ze zm.) PWKK........... ustawa z 6.6.1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 554 ze zm.) PWKK z 1969 r..... ustawa z 19.4.1969 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 95 ze zm.) PWKW........... ustawa z 20.5.1971 r. Przepisy wprowadzające Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, poz. 115 ze zm.) PrDrog........... ustawa z 20.6.1997 r. Prawo o ruchu drogowym (t.j. Dz.U z 2012 r. poz. 1137 ze zm.) PrDrog z 1983 r..... ustawa z 1.2.1983 r. Prawo o ruchu drogowym (t.j. Dz.U. z 1992 r. Nr 11, poz. 41 ze zm.) VATU............ ustawa z 11.3.2004 r. o podatku od towarów i usług (t.j. Dz.U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 ze zm.) 2. Organy orzekające NSA............ Naczelny Sąd Administracyjny SN.............. Sąd Najwyższy SN(7)............ Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów SO.............. Sąd Okręgowy XV

Wykaz skrótów SA.............. Sąd Apelacyjny TK.............. Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma, publikatory Annales UMCS.... Annales Universitatis Maria Curie-Skłodowska AUWr........... Acta Universitatis Wratislaviensis Biul.Inf.SN........ Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego Dz.U............. Dziennik Ustaw GP.............. Gazeta Prawnicza GS.............. Gazeta Sądowa GSP............. Gdańskie Studia Prawnicze IP.............. Inspektor Pracy KSP............. Krakowskie Studia Prawnicze KZS............. Krakowskie Zeszyty Sądowe MoP............. Monitor Prawniczy M.P.............. Monitor Polski NP.............. Nowe Prawo ONSA........... Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSNAPiUS....... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNCP.......... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW......... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Izba Wojskowa OSNPG.......... Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydanie Prokuratury Generalnej OSNwSK......... Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP............. Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA.......... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OS Prok. i Pr....... Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sądów Apelacyjnych, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału Konstytucyjnego, dodatek do Prokuratury i Prawa OŚPiP........... Ochrona Środowiska. Prawo i Polityka OwSS............ Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych PA.............. Problemy Alkoholizmu Pal.............. Palestra PiP............. Państwo i Prawo PiŻ............. Prawo i Życie XVI

Wykaz skrótów PP.............. Problemy Praworządności PPiA............ Przegląd Prawa i Administracji PPK............. Przegląd Prawa Karnego Pr. Bank........... Prawo Bankowe ProbPK.......... Problemy Prawa Karnego Prok. i Pr......... Prokuratura i Prawo PS.............. Przegląd Sądowy Rzeczp........... Rzeczpospolita SMO............ Służba MO SP.............. Studia Prawnicze ST.............. Samorząd Terytorialny Wok............. Wokanda WPP............ Wojskowy Przegląd Prawniczy ZKA............ Zagadnienia Karno-Administracyjne ZN IBPS......... Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZN UJ........... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZN UMK......... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika ZN UŚL.......... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego ZW............. Zagadnienia Wykroczeń 4. Piśmiennictwo Bafia, Egierska, Śmietanka, KW. Komentarz Bojarski, Radecki, KPW. Komentarz.... J. Bafia, D. Egierska, I. Śmietanka, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. II, Warszawa 1980... M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z komentarzem, Warszawa 1992 Bojarski, Radecki, KW. Komentarz.... M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń z komentarzem, wyd. III, Warszawa 1995 Bojarski, Radecki, Obszary styczne.... M. Bojarski, W. Radecki, Oceny prawne obszarów stycznych wykroczeń i przestępstw, AUWr 1989, Nr 172 Bojarski, Radecki, Pozakodeksowe..... M. Bojarski, W. Radecki, Przewodnik po pozakodeksowym prawie wykroczeń, Wrocław 1999 XVII

Wykaz skrótów Bojarski, Problemy kwalifikacji....... M. Bojarski, Problemy kwalifikacji prawnej wykroczeń. Wybrane zagadnienia, AUWr 1992, Nr 212 Bojarski, Radecki, Suplement I........ M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe przepisy o przestępstwach i wykroczeniach z komentarzem. Suplement pierwszy, Warszawa 1996 Bojarski, Podstawy... M. Bojarski, Z. Świda, Podstawy materialnego i procesowego prawa o wykroczeniach, Wrocław 2004 Bojarski, Prawo wykroczeń... T. Bojarski, Polskie prawo wykroczeń. Zarys wykładu, Warszawa 2003 Bojarski, Komentarz......... J. Bojarski (red.), A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2007 Gostyński, Prawo o wykroczeniach.... Z. Gostyński, Prawo o wykroczeniach i prawo karne skarbowe w zarysie. Część I Prawo o wykroczeniach, Katowice 1982 Grzegorczyk, KW. Komentarz..... T. Grzegorczyk, W. Jankowski, M. Zbrojewska, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2010 Grzegorczyk, KPW. Komentarz... T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2002; wyd. 2, Warszawa 2003 Grzegorczyk, Nowela........... T. Grzegorczyk, Nowela do prawa wykroczeń. Komentarz, Kraków 1999 Grzegorczyk, Olszewski, Prawo o wykroczeniach.... T. Grzegorczyk, M. Olszewski, Prawo o wykroczeniach. Zarys, Łódź 1987 Gubiński, Prawo wykroczeń... T. Grzegorczyk, A. Gubiński, Prawo wykroczeń, Warszawa 1995 Gubiński, Grzegorczyk, XVIII

Wprowadzenie Janczukowicz, Orzecznictwo Kotowski, KW. Komentarz Wykaz skrótów..... Kodeks wykroczeń. Ustawa o ustroju kolegiów i inne teksty prawne. Wprowadzenie Arnolda Gubińskiego i Tomasza Grzegorczyka, Warszawa 1994...... Kodeks karny z orzecznictwem, oprac. K. Janczukowicz, Gdańsk 1996.... W. Kotowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Kraków 2004 Kotowski, Kurzępa, Pozakodeksowe..... W. Kotowski, B. Kurzępa, Wykroczenia pozakodeksowe. Komentarz, Warszawa 2006 Kulczycki, Zduńczyk, KW. Popularny komentarz........ M. Kulczycki, J. Zduńczyk, Kodeks wykroczeń. Popularny komentarz, Warszawa 1974 Kupiński, Bryk, Tablice poglądowe... R. Kupiński, J. Bryk, Materialne i procesowe prawo wykroczeń. Tablice poglądowe, Toruń 1996 Lewiński, KW oraz ustawy szczególne... J. Lewiński, Kodeks wykroczeń oraz ustawy szczególne zawierające przepisy dotyczące wykroczeń, Warszawa 1999 Marek, Podstawy......... A. Marek, Podstawy prawa karnego i prawa wykroczeń, Toruń 1997 Marek, Prawo wykroczeń... A. Marek, Prawo wykroczeń (materialne i procesowe), wyd. 4, Warszawa 2004 Mozgawa, Komentarz......... M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa (red.), Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2007 Olszewski, Zasady... M. Olszewski, Ustrojowe i procesowe zasady orzecznictwa w sprawach o wykroczenia, Warszawa 1976 Popławski, Zarys Siewierski, Lewiński, Leoński, Gościcki, KPW Komentarz... H. Popławski, Zarys prawa o wykroczeniach, Gdańsk 1974... M. Siewierski, J. Lewiński, Z. Leoński, J. Gościcki, Komentarz do kodeksu postępowania w sprawach XIX

Wykaz skrótów Skupiński, Model Sługocki, Orzecznictwo Staniszewski, KPW. Komentarz Stefański, Orzecznictwo Stefański, PRD. Komentarz o wykroczenia oraz do ustawy o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń, Warszawa 1979... J. Skupiński, Model polskiego prawa o wykroczeniach, Wrocław 1974...... L. Sługocki, Prawo karne materialne w orzecznictwie SN 1987 1994, Warszawa 1995... T. Staniszewski, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1999...... R. A. Stefański, Orzecznictwo SN w sprawach o przestępstwa i wykroczenia drogowe, Warszawa 1997... R. A. Stefański, Ustawa Prawo o ruchu drogowym. Komentarz, Warszawa 2003 Stefański, Wykroczenia drogowe.......... R. A. Stefański, Wykroczenia drogowe, Kraków 2005 Szumski, Środki penalne..... J. Szumski, Środki penalne w polskim prawie wykroczeń na tle doświadczeń praktyki, Lublin 1995 Wojciechowski, KW. Komentarz 5. Inne skróty.... J. Wojciechowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2005 art............... artykuł bhp............. bezpieczeństwo i higiena pracy GMO............ Organizmy genetycznie zmodyfikowane lit............... litera n................ następny (-a, -e) Nb.............. numer brzegowy NIK............. Najwyższa Izba Kontroli Nr.............. numer pkt.............. punkt por.............. porównaj post............. postanowienie XX