Polskie prawo wykroczeƒ

Transkrypt

1

2 Polskie prawo wykroczeƒ Zarys wykładu Tadeusz Bojarski Wydanie 4 Warszawa 2012

3 Opracowanie redakcyjne: Grażyna Polkowska-Nowak Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów Słowo wstępne Część pierwsza ROZWÓJ PRAWA WYKROCZEŃ ROZDZIAŁ I. Europejskie systemy (modele) orzekania w sprawach o wykroczenia Pierwsze modele postępowania w sprawach o wykroczenia Model sądowy (francuski) Model administracyjny (austriacki) Model mieszany (pruski) Współczesne systemy orzekania w sprawach o wykroczenia ROZDZIAŁ II. Rozwój polskiego prawa wykroczeń Polskie prawo wykroczeń w okresie międzywojennym ( ) Prawo wykroczeń w latach Ewolucja systemu polskiego prawa wykroczeń od roku Część druga CZĘŚĆ OGÓLNA MATERIALNEGO PRAWA WYKROCZEŃ ROZDZIAŁ III. Przepisy materialnego prawa o wykroczeniach i ich obowiązywanie Pojęcie prawa wykroczeń Źródła prawa wykroczeń Budowa przepisów części szczególnej Zasady obowiązywania ustawy Kolizja ustaw karnych w czasie Zasada terytorialności i inne zasady obowiązywania ustawy ROZDZIAŁ IV. Pojęcie wykroczenia Ogólnie o pojęciu wykroczenia Wykroczenie a przestępstwo Społeczna szkodliwość i bezprawność czynu

5 6 Spis treści ROZDZIAŁ V. Typizacja wykroczeń. Ustawowe znamiona wykroczenia Typizacja (określoność) wykroczeń Znamiona wykroczenia Znamiona wykroczenia a społeczna szkodliwość i bezprawność czynu ROZDZIAŁ VI. Przedmiot wykroczenia. Przedmiotowa strona wykroczenia Przedmiot wykroczenia Przedmiotowa strona wykroczenia Czyn sprawcy Rodzaje wykroczeń z uwagi na ustawowy kształt czynu zabronionego Wykroczenia z działania i zaniechania Wykroczenia materialne i formalne Wykroczenia z naruszenia dobra i z narażenia na niebezpieczeństwo Wykroczenia trwałe Wykroczenia o zbiorowo oznaczonym czynie Wykroczenia kwalifikowane Wykroczenie ciągłe Okoliczności czynu Związek przyczynowy i jego znaczenie ROZDZIAŁ VII. Podmiot wykroczenia. Podmiotowa strona wykroczenia Podmiot wykroczenia Zasada winy w prawie wykroczeń Istota winy Formy winy. Wykroczenie umyślne i nieumyślne Wykroczenie umyślne Wykroczenie nieumyślne Zasada równowartości form winy jako podstawa odpowiedzialności ROZDZIAŁ VIII. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność Okoliczności wyłączające bezprawność czynu Obrona konieczna Stan wyższej konieczności Inne możliwe okoliczności Okoliczności wyłączające winę Nieletniość Niepoczytalność Błąd ROZDZIAŁ IX. Formy popełnienia wykroczenia Uwagi ogólne Formy stadialne. Karalność usiłowania Formy zjawiskowe Sprawstwo. Współsprawstwo Podżeganie. Pomocnictwo ROZDZIAŁ X. Jedność wielość czynów. Zbieg przepisów. Zbieg wykroczenia z przestępstwem. Zbieg wykroczeń Ocena ludzkiego zachowania jako jednego lub wielu czynów Zbieg przepisów w prawie wykroczeń

6 Spis treści 7 3. Zbieg wykroczenia z przestępstwem Zbieg wykroczeń ROZDZIAŁ XI. Istota i cele kary. Kary, środki karne (kary dodatkowe), inne środki Istota i cele kary Kary, środki karne i inne środki Kary Kara aresztu Kara ograniczenia wolności Kara grzywny Kara nagany Środki karne (kary dodatkowe) Zakaz prowadzenia pojazdów Przepadek przedmiotów Nawiązka Obowiązek naprawienia szkody Podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób Inne środki karne Środki naprawcze i środki oddziaływania społeczno-wychowawczego ROZDZIAŁ XII. Orzekanie kar i innych środków Ogólne dyrektywy wymiaru kary Szczegółowe przesłanki wymiaru kary Ustawowy katalog okoliczności łagodzących i obciążających Zasada indywidualizacji wymiaru kary Nadzwyczajny wymiar kary Nadzwyczajne zaostrzanie kary recydywiście Nadzwyczajne złagodzenie kary i odstąpienie od wymierzenia kary Warunkowe zawieszenie wykonania kary aresztu ROZDZIAŁ XIII. Przedawnienie orzekania i wykonania kary. Zatarcie ukarania Przedawnienie orzekania i wykonania kary Zatarcie ukarania Część trzecia CHARAKTERYSTYKA CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ KODEKSU WYKROCZEŃ Wprowadzenie ROZDZIAŁ XIV. Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu oraz instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu Wykroczenia przeciwporządkowe o charakterze publicznym i politycznym Wykroczenia zakłócające porządek lub spokój w miejscach publicznych Wykroczenia związane z naruszeniem przepisów o zbiórkach i działalności zawodowej bez zezwolenia Wykroczenia przeciwko instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym

7 8 Spis treści ROZDZIAŁ XV. Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia oraz bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji ROZDZIAŁ XVI. Wykroczenia przeciwko osobie i zdrowiu Wykroczenia przeciwko osobie Wykroczenia przeciwko zdrowiu ROZDZIAŁ XVII. Wykroczenia przeciwko mieniu, interesom konsumentów oraz urządzeniom użytku publicznego Wykroczenia przeciwko mieniu Wykroczenia przeciwko interesom konsumentów Wykroczenia przeciwko urządzeniom użytku publicznego ROZDZIAŁ XVIII. Inne wykroczenia Wykroczenia przeciwko obyczajności publicznej Wykroczenia przeciwko obowiązkowi ewidencji Szkodnictwo leśne, polne i ogrodowe Część czwarta WIADOMOŚCI O POSTĘPOWANIU W SPRAWACH O WYKROCZENIA ROZDZIAŁ XIX. Uwagi wstępne o postępowaniu w sprawach o wykroczenia Przepisy procesowego prawa wykroczeń Organy orzekające Etapy (stadia) postępowania Rodzaje postępowania w sprawach o wykroczenia ROZDZIAŁ XX. Założenia ogólne postępowania w sprawach o wykroczenia Zasady procesowe Przesłanki procesowe Organy, strony procesowe, reprezentanci stron Dowody. Środki przymusu ROZDZIAŁ XXI. Czynności wyjaśniające. Wniosek o ukaranie ROZDZIAŁ XXII. Postępowanie w sądzie pierwszej instancji ROZDZIAŁ XXIII. Postępowania szczególne Postępowanie przyspieszone Postępowanie nakazowe Postępowanie mandatowe ROZDZIAŁ XXIV. Środki odwoławcze. Nadzwyczajne środki zaskarżenia. Odszkodowanie za niesłuszne ukaranie lub zatrzymanie Środki odwoławcze Nadzwyczajne środki zaskarżenia Odszkodowanie za niesłuszne ukaranie lub zatrzymanie ROZDZIAŁ XXV. Postępowanie w sprawach ze stosunków międzynarodowych 245 Literatura podstawowa Literatura uzupełniająca

8 Wykaz ważniejszych skrótów I. Akty normatywne d.k.k. dawna ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) d.k.p.k. dawna ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) d.k.p.w. dawna ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. Nr 12, poz. 116 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.p.w. ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.) k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.) ustawa listopadowa ustawa z 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 206, poz ze zm.) II. Czasopisma An. UMCS GP GS GSiP GSW KZS Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska Gazeta Prawna Gazeta Sądowa Gazeta Sądowa i Penitencjarna Gazeta Sądowa Warszawska Krakowskie Zeszyty Sądowe

9 10 Wykaz ważniejszych skrótów MP NP OSNKW OSNwSK OSP OSPiKA OTK Pal. PiP PPiA PPK Pr.Al. Pr.PK Pr.Praw. Prok. i Pr. PS PUG RPEiS SI Sł.MO St.Praw. WPP ZKA ZN ZW III. Inne Dz.U. GUS Lex LexPolonica SA SN Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyszego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Palestra Państwo i Prawo Przegląd Prawa i Administracji Przegląd Prawa Karnego Problemy Alkoholizmu Problemy Prawa Karnego Problemy Praworządności Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Służba MO Studia Prawnicze Wojskowy Przegląd Prawniczy Zagadnienia Karno-Administracyjne Zeszyty Naukowe (z oznaczeniem uniwersytetu) Zagadnienia Wykroczeń Dziennik Ustaw Główny Urząd Statystyczny system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer Polska Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Sp. z o.o. Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Artykuły cytowane bez oznaczenia pochodzą z obowiązującego Kodeksu wykroczeń lub Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, chyba że jest to w inny sposób wskazane w tekście.

10 Słowo wstępne Status prawa wykroczeń w obszarze prawa stosowanego nie jest jednolicie rozumiany. W różnych systemach prawnych bywa ono traktowane wprost jako część prawa karnego albo też jako dział prawa stosowanego bliższy prawu administracyjnemu. Istotnym kryterium systematycznego spojrzenia na prawo wykroczeń jest rozumienie istoty wykroczenia, co wcale nie jest bezsporne. Ocena w tym względzie zależy do pewnego stopnia od przedmiotowego zakresu prawa wykroczeń. Im więcej w jego ramach czynów o charakterze ogólnokryminalnym, tym bliższe staje się ono prawu karnemu. Ale też przecież we wszystkich systemach prawnych znaczną lub nawet przeważającą część wykroczeń stanowią czyny o charakterze przeciwporządkowym, o rodowodzie administracyjnoprawnym. W związku z tym pojawia się pytanie, czy odpowiedzialność za wykroczenie ma charakter odpowiedzialności karnej. W polskim systemie prawa odpowiedzialność za wykroczenia, mimo zróżnicowanego ich charakteru, wykazuje wszelkie cechy kary stosowanej w związku z odpowiedzialnością karną człowieka. Wątpliwości co do pozycji prawa wykroczeń między prawem karnym a prawem administracyjnym są jednak podnoszone. W wielu krajach europejskich występują one z jeszcze większą siłą, co wynika z tradycji rozwiązań systemowych. Zasadniczo inna jest ogólna ocena prawa wykroczeń w krajach, które przyjęły system sądowy (francuski), a inna tam, gdzie silniejsza była tradycja funkcjonowania modelu administracyjnego (Austria i kraje w dawnych czasach jej podległe). Nie zawsze więc można mówić z tego punktu widzenia, że karanie sprawców wykroczeń mieści się w pojęciu, nawet szerokim, wymiar sprawiedliwości. W polskiej nauce prawa przyjęło się kiedyś w związku z tym określenie mały wymiar sprawiedliwości 1. Bliskość co najmniej odpowiedzialności za wykroczenia odpowiedzialności karnej, mimo że polskie prawo karne od wejścia w życie pierwszego Kodeksu karnego po odzyskaniu niepodległości (k.k. z 1932 r.) formalnie lokuje wykroczenie poza pojęciem przestępstwo (dzielą się one na zbrodnie i występki), w zasadzie nie jest kwestionowana. Nie podejmując w tym miejscu bardziej szczegółowych rozważań w kwestii relacji pomiędzy wykroczeniem a przestępstwem, odpowiedzialnością karną a odpowiedzialnością za 1 E. Iserzon, Prawo administracyjne, Warszawa 1968, s. 268; tenże, Kolegia karno-administracyjne w systemie organów państwowych, St.Praw. 1969, nr 21, s. 94 i n.; tenże, Uwagi do projektów materialnego i formalnego prawa o wykroczeniach, PiP 1970, nr 8 9, s. 284.

11 12 Słowo wstępne wykroczenie, należy podkreślić, że wykroczenia, stanowiąc z zasady drobniejsze naruszenia norm prawnych niż przestępstwa, wykazując znacznie mniejszą społeczną ujemność niż czyny przestępne, również tworzą poprzez swoją masowość istotny problem społeczny wymagający odpowiednich rozwiązań prawnych. Dawniej do kolegiów, obecnie do sądów rejonowych (grodzkich) wpływa rocznie około tys. wniosków o ukaranie. Stanowi to zresztą tylko cząstkę naruszeń porządku prawnego, kilkakrotnie więcej spraw wykroczeniowych jest bowiem załatwianych w postępowaniach mandatowych. Odpowiedzialność za wykroczenia prawo polskie realizuje, opierając się na zasadach bliskich prawu karnemu w znaczeniu ścisłym lub wprost przeniesionych z Kodeksu karnego. Kodeks wykroczeń z 1971 r. (z licznymi już zmianami), który zastąpił prawo o wykroczeniach z 1932 r., dość wiernie wzoruje się na Kodeksie karnym w zakresie rozwiązań części ogólnej. Dlatego zadaniem głównym przyjętym w tym podręczniku jest przede wszystkim wskazanie istoty różnic w stosunku do części ogólnej Kodeksu karnego, a nie dokładny całościowy opis powtarzających się instytucji prawa karnego. Również treść kar właściwych wykroczeniom jest tożsama z rozwiązaniami Kodeksu karnego. Oczywiście, inaczej kształtują się granice tych kar niż odpowiednich kar orzekanych z powodu przestępstwa. Inny jest natomiast kształt części szczególnej Kodeksu wykroczeń, ale to jest zrozumiałe. W nielicznych tylko przypadkach wykroczenia korespondują z przestępstwami, np. gdy zastosowano kryterium kwotowe jako oddzielające (po reformie z 1996 r.) przestępstwa od wykroczeń. Celem zasadniczym podręcznika jest ukazanie przede wszystkim prawnomaterialnych rozwiązań prawa wykroczeń. W części procesowej została dokonana ogólna charakterystyka tych rozwiązań. Ma to odpowiednie uzasadnienie rzeczowe. Od 17 października 2001 r. postępowanie w sprawach o wykroczenia zostało w pełni usądowione. Postępowanie w tych sprawach należy więc do sądu. Wyjątek stanowi postępowanie mandatowe. Nowy Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 24 sierpnia 2001 r. (zastąpił Kodeks z 1971 r.) jest oparty w dużej mierze na regułach postępowania sądowego. Wiele instytucji tego postępowania stanowi odpowiednie powtórzenie rozwiązań k.p.k., ale oczywiście zachowuje ono też pewne odmienności, które właśnie zostaną przedstawione. Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów prawa i administracji. Może służyć także słuchaczom innych kierunków studiów, wszędzie tam, gdzie prawo wykroczeń może być przydatne (ochrona bezpieczeństwa osób, zdrowia, porządku publicznego, mienia, ruchu drogowego, środowiska). Jak sądzę, będzie również przydatny praktykom, czasem w celu wyjaśnienia niektórych problemów budzących wątpliwości, a czasem do przypomnienia zmieniających się rozwiązań 2. Jest to pierwsze wydanie podręcznika. Mam nadzieję na opracowanie w przyszłości i przedstawienie Czytelnikowi podręcznika szerszego, bogatszego, ale to już po wprowadzeniu w życie nowego Kodeksu wykroczeń. Prace w tym zakresie trwają. Tadeusz Bojarski 2 Analizę całości polskiego modelu prawa wykroczeń z uwzględnieniem etapów jego rozwoju prezentuje w szczególności (poza podręcznikami prawa wykroczeń) praca J. Skupińskiego, Model polskiego prawa o wykroczeniach, Ossolineum 1974, a odpowiednio także prace J. Jakubowskiej-Hary, Grzywna w prawie wykroczeń. Model ustawowy i praktyka, Warszawa 2004; J. Szumskiego, Środki penalne w polskim prawie wykroczeń na tle doświadczeń praktyki, Lublin 1995.

12 Słowo wstępne 13 Do wydania drugiego Po ogłoszeniu drukiem pierwszego wydania podręcznika nie doszło do uchwalenia nowego Kodeksu wykroczeń, z czym można było się liczyć. Nie zaszła więc potrzeba zasadniczej zmiany tekstu podręcznika. Było zatem możliwe ograniczenie się do dokonania niezbędnych poprawek, uzupełnień i uwzględnienia zmian w stanie prawnym, które od tamtego czasu nastąpiły. Lublin, lipiec 2005 Do wydania trzeciego Tadeusz Bojarski Do trzeciego wydania podręcznika nie wprowadzono w szerszym zakresie zmian w normach prawa wykroczeń. Nowe wydanie uzupełnia jedynie dotychczasowe rozważania. Uwzględniono natomiast nową literaturę oraz aktualne orzecznictwo sądowe. Lublin, grudzień 2008 Do wydania czwartego Tadeusz Bojarski W czwartym wydaniu podręcznika uwzględniono zmiany, które weszły w życie po ukazaniu się poprzedniego wydania w 2009 r. Było ich dość dużo głównie w zakresie przepisów części szczególnej Kodeksu wykroczeń. Uwzględniono również w odpowiednim stopniu nową literaturę i orzecznictwo sądowe. W ten sposób podręcznik ukazuje aktualny stan normatywny i może być przydatny zarówno dla praktyków, jak i osób dopiero poznających problematykę prawa wykroczeń. Bardzo dziękuję Panu mgr. Dominikowi Firkowskiemu za pomoc przy aktualizacji stanu normatywnego, literatury i orzecznictwa sądowego, a także Pani Redaktor Grażynie Polkowskiej-Nowak za okazaną pomoc przy redagowaniu tekstu podręcznika. Lublin, lipiec 2012 Tadeusz Bojarski

13 Część pierwsza ROZWÓJ PRAWA WYKROCZEŃ Rozdział I Europejskie systemy (modele) orzekania w sprawach o wykroczenia 1. Pierwsze modele postępowania w sprawach o wykroczenia 1 Na przełomie XVIII i XIX w., wraz z rozwojem prawa karnego i innych działów prawa stosowanego, wykształciły się trzy zasadnicze modele postępowania w sprawach o wykroczenia: 1) sądowy; 2) administracyjny; 3) mieszany. Ich rozwój nastąpił w szczególności w XIX w. Pojęcie modelu (systemu prawa wykroczeń) zakłada odpowiednie uwzględnienie przy ocenie zarówno wątków materialnoprawnych, jak i procesowych oraz ustrojowych. W przypadku prawa wykroczeń zagadnienia te są szczególnie ze sobą powiązane. Chodzi więc, z jednej strony, o relacje między wykroczeniem a przestępstwem, a z drugiej, o charakter i formę ukarania sprawcy czynu stanowiącego wykroczenie, w szczególności o to, czy owo karanie mieści się w ramach pojęcia wymiar sprawiedliwości. Z tym łączy się w sposób naturalny sprawa właściwości rzeczowej organów orzekających. Niewątpliwie zagadnienie podstawowe to kwestia relacji między kategorią czynów stanowiących przestępstwa a czynami określanymi jako wykroczenia. Spór w tej kwestii zaznaczył się w nauce prawa karnego i administracyjnego już w XIX w. i nie jest rozstrzygnięty do dzisiaj 1. Jest to spór o istotę wykroczenia i zarazem o zakres pojęcia przestępstwo. Powszechny w Europie w XIX w. podział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia nawiązywał, zdaniem wielu autorów, do sięgających czasów rzymskich zróżnicowań czynów karalnych, zwłaszcza jeśli chodzi o ich ciężar gatunkowy 2. Trójpodział przestępstw znało prawo francuskie 1 1 Zob. W.F. Dąbrowski, Orzecznictwo..., s. 42 i n., s. 148 i n.; M. Zimmermann, Art. 72 Konstytucji..., s. 15, 19 i n.; A. Gubiński, Prawo..., 1989, s. 8 i n.; A. Marek, Polskie prawo..., s. 45; T. Bojarski, Przestępstwo a wykroczenie, w: Problemy ewolucji prawa karnego, Lublin 1990, s. 15 i n. 2 Zob. w dawniejszej literaturze M. Ortolan, Eléments de droit pénal, Paris 1859, s. 271; w nowszej C. Roxin, Strafrecht. Allgemeiner Teil, t. I, München 1992, s