Krystyna Guranowska-Gruszecka ŚRÓDMIEŚCIE WARSZAWY w XX WIEKU Warszawa, lipiec 2013 Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
Spis treści STRESZCZENIE... 11 SUMMARY... 15 WPROWADZENIE... 19 CZĘŚĆ I EWOLUCJA KSZTAŁTOWANIA ŚRÓDMIEŚCIA WARSZAWY W XX WIEKU, W ŚWIETLE PLANÓW URBANISTYCZNYCH I ICH REALIZACJI... 29 1. Stan zagospodarowania przestrzennego terenów objętych w 1916 roku granicami administracyjnymi m.st. Warszawy... 31 1.1. Miasto twierdza... 31 1.2. Centrum na tle układu funkcjonalno przestrzennego miasta... 33 Centrum... 34 Mieszkalnictwo... 40 Przemysł... 47 Komunikacja... 55 Zieleń... 57 1.3. Charakterystyka terenów gmin podmiejskich... 58 1.4. Rozszerzenie granic administracyjnych Warszawy w 1916 roku... 58 1.5. Przystosowanie Warszawy do pełnienia funkcji stołecznych... 60 2. Okres międzywojenny (1916 1939)... 61 2.1. Śródmieście w świetle planów regulacyjnych (1916 1927)... 61 Pierwszy plan regulacyjny Koła Architektów... 61 Przepisy regulacyjne... 64 Działalność planistyczna biura do spraw regulacji i zabudowania miasta... 66
Wpływ postępowych kierunków urbanistyki europejskiej na pierwsze plany regulacyjne (1916 1927)... 67 2.2. Główne rejony aktywności budowlanej w Śródmieściu w latach 1916 1927... 85 Przyczyny powolnych przeobrażeń Śródmieścia w latach 1916 1927... 87 Trakt królewski przywracanie polskiego i stołecznego charakteru głównej osi krystalizacyjnej Śródmieścia... 90 Pierwsze próby zmiany przemysłowego charakteru Powiśla... 93 Aktywizacja rejonu ul. Nowogrodzkiej... 94 Realizacje w otoczeniu Pola Mokotowskiego... 96 Inwestycje komunikacyjne w Śródmieściu... 99 Tereny rekreacyjno sportowe... 100 Podsumowanie... 101 2.3. Koncepcja rozwoju Śródmieścia według planu regulacyjnego z lat 1928 1931... 102 Warunki powstawania planu... 102 Koncepcja planu w odniesieniu do Śródmieścia... 103 Nowatorstwo planu regulacyjnego z lat 1928 31 na tle ówczesnych kierunków urbanistyki europejskiej... 108 2.4. Realizacje w okresie kryzysu gospodarczego 1929 1934 kontynuacja wcześniejszych prac... 111 2.5. Przebudowa Śródmieścia w latach 1934 1939... 114 Warunki realizacji... 114 Wzrost funkcji stołecznych... 117 Powrót mieszkalnictwa do Śródmieścia... 118 Realizacja połączeń komunikacyjnych w Śródmieściu... 118 Frontem do Wisły... 119 Zabytki... 121 Podsumowanie... 121 3. Zburzenie Warszawy w czasie II wojny światowej... 124 3.1. Plan Pabsta... 124 3.2. Zniszczenie miasta... 126 4. Dzieło odbudowy powojennej... 130 4.1. Gdzie będzie stolica Polski?... 130 4.2. Dwie koncepcje odbudowy... 130 4.3. Różne oblicza odbudowy... 136 5. Kształtowanie śródmieścia Warszawy w latach 1945-1969. Plany, koncepcje i realizacje urbanistyczne... 143 5.1. Sześcioletni plan odbudowy i rozbudowy Warszawy na lata 1950-1955... 143 5.2. Organizacja procesów planistycznych w latach pięćdziesiątych... 147 5.3. Założenia planu generalnego Warszawy z 1956 roku... 150
5.4. Modernizacja komunikacji w Śródmieściu... 152 5.5. Podsumowanie 25-lecia powojennej odbudowy i przebudowy Warszawy... 160 6. Planowanie i inwestowanie w śródmieściu Warszawy w dobie kryzysu lat 70-tych... 162 6.1. Przyczyny kryzysu... 162 6.2. Zasady planowania urbanistycznego w latach 70-tych... 162 6.3. Plan Śródmieścia z 1983 roku nowatorstwo czy kontynuacja... 165 Centrum a Śródmieście... 166 Centrum w latach trzydziestych i w latach osiemdziesiatych... 167 Mieszkalnictwo... 170 Przemysł... 177 Komunikacja... 179 Zieleń... 187 Koncepcja przestrzenna... 191 7. Rozwój Śródmieścia po 1989 do 2000 lata przełomu... 198 7.1. Plan ogólny Śródmieścia z 1993 roku... 198 7.2. Nowa sytuacja prawna planowania w latach 90-tych XX wieku... 202 7.3. Programowanie rozwoju Warszawy na xxi wiek... 203 7.4. Ustalenia wiążące gminy warszawskie... 204 7.5. Działalność inwestycyjna w latach 1990-2002... 207 CZĘŚĆ II KONCEPCJE PRZEBUDOWY WYBRANYCH FRAGMENTÓW ŚRÓDMIEŚCIA... 211 1. Koncepcje przebudowy placu Teatralnego... 213 1.1. Stan zabudowy placu Teatralnego po I wojnie światowej... 213 1.2. Koncepcje przebudowy placu Teatralnego w okresie międzywojennym... 217 1.3. Etapy odbudowy i przebudowy placu Teatralnego po II wojnie światowej... 222 2. Koncepcje przebudowy placu Saskiego... 234 2.1. Stan zabudowy placu w 1916 roku... 234 2.2. Koncepcje przebudowy placu Saskiego... 235 2.3. Odbudowa powojenna i koncepcje przebudowy placu Saskiego w drugiej połowie XX wieku... 248 3. W poszukiwaniu centrum miasta... 273 3.1. Stan zabudowy w 1916 roku... 273 3.2. Projekty i realizacje w okresie międzywojennym... 274 3.3. Kształtowanie centrum Warszawy w 2 połowie XX wieku... 280
Pierwsze powojenne koncepcje Śródmieścia i lokalizacji warszawskiego city... 280 Śródmieście w planie sześcioletnim... 285 Pałac Kultury i Nauki... 285 Idee kompozycji przestrzennych prostopadłych do Wisły... 288 Wschodnia i Zachodnia Strona Centrum... 290 Południowa Strona Centrum... 297 W walce o tożsamość miejsca... 305 Przełom w projektowaniu centrum i niekończąca się dyskusja... 307 Przyszłość centrum... 311 4. Przekształcenia w XX wieku założenia wielkiej osi stanisławowskiej... 322 4.1. Stan zagospodarowania terenów pod nową oś reprezentacyjną stolicy w 1916 roku... 322 4.2. Koncepcje okresu międzywojennego... 328 4.3. Kształtowanie południowej części Śródmieścia w II połowie xx wieku... 347 Warszawskie filtry pomnikiem historii... 364 Podsumowanie... 369 5. Skarpa i Wisła... 371 5.1. Stan zagospodarowania przestrzennego skarpy i terenów Powiśla w 1916 roku... 371 5.2. Projekty i realizacje z lat 1916 1939... 377 5.3. Zagospodarowanie Skarpy i Powiśla w drugiej połowie XX wieku... 383 5.4. Nowe realizacje Powiśla... 392 6. Realizacja trasy n-s i jej otoczenia... 396 6.1. Stan w 1916 roku... 396 6.2. Realizacja trasy n-s i zagospodarowanie jej otoczenia... 400 6.3. Trasa N-S w układzie współczesnego Śródmieścia... 407 6.4. Kształtowanie przestrzeni wokół trasy n-s po 1989 roku... 418 Między trasą N-S a osiedlem za Żelazna Bramą... 418 Oprawa przestrzenna węzłów komunikacyjnych... 423 Rondo ONZ... 423 Złote Tarasy... 424 Kontynuacja koncepcji... 426 7. Przebicie ulicy Bonifraterskiej początek integracji dzielnic północnych ze Śródmieściem... 429 7.1. Stan zagospodarowania przestrzennego rejonu ul. Bonifraterskiej w 1916 roku... 429 7.2. Przebicie ul. Bonifraterskiej... 434 7.3. Ulica Bonifraterska w układzie współczesnego Śródmieścia... 436
PRZESZŁOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ ŚRÓDMIEŚCIA WARSZAWY PODSUMOWANIE... 441 SPIS ILUSTRACJI... 451 LITERATURA... 471 Wykaz skrótów... 473 Druki zwarte, artykuły, opracowania studialno-naukowe... 473 Źródła internetowe... 479