Ziemniak Polski 2011 nr 2 1 Agrotechnika i mechanizacja ZASADY SADZENIA ZIEMNIAKÓW I CHARAKTERYSTYKA SADZAREK dr hab. Kazimierz Jabłoński, prof. PK Politechnika Koszalińska, Katedra Agroinżynierii ul. Racławicka 15-17, 75-620 Koszalin T erminowe sadzenie ziemniaków, właściwa obsada roślin i rozstawa międzyrzędzi są czynnikami bezpośrednio wpływającymi na wysokość plonu i jego jakość. Wczesny termin sadzenia sprzyja głębszemu ukorzenieniu się roślin, umożliwia lepsze wykorzystanie zimowych zapasów wody oraz składników mineralnych, przesuwa wegetację na korzystniejszy okres dłuższych dni i zmniejsza szkody powodowane przez zarazę ziemniaka. Na podstawie wielu doświadczeń ścisłych ustalono, że optymalny termin sadzenia dla południowych i południowo-zachodnich rejonów kraju to II i III dekada kwietnia, dla rejonów centralnych i północno-zachodnich III dekada kwietnia, a dla rejonów północno-wschodnich i podgórskich III dekada kwietnia i I dekada maja. Opóźnienie sadzenia wyraźnie obniża plony, powoduje zdrobnienie bulw i spadek zawartości skrobi. W uprawie odmian późnych, o długim okresie wegetacji, opóźnienie sadzenia zwiększa ilość uszkodzeń mechanicznych bulw podczas zbioru i transportu, co wyraźnie pogarsza trwałość przechowalniczą. W doświadczeniach polowych opóźnienie sadzenia o 2 tygodnie w stosunku do terminu optymalnego obniżało plony o 5-7%, opóźnienie o 4 tygodnie o 15-20%, a opóźnienie o 6 tygodni o 40-55% w zależności od odmiany. Opóźnione sadzenie odmian skrobiowych było przyczyną zmniejszenia zawartości skrobi o 0,5-1,6%, a w latach korzystnych dla gromadzenia skrobi nawet o 3,0%. Intensywniejszym nawożeniem azotem, nawet przy dokarmianiu dolistnym, nie można nadrobić strat wskutek opóźnionego sadzenia. W wielokierunkowej produkcji ziemniaków należy w pierwszej kolejności sadzić odmiany wczesne na wczesny zbiór (wskazane jest ich podkiełkowanie) oraz ziemniaki kwalifikowane na cele nasienne. Najlepsze efekty uzyska się, jeśli wszystkie ziemniaki będą posadzone w ciągu 10-15 dni optymalnego okresu sadzenia dla danego rejonu kraju. Zmniejszenie plonu wskutek opóźnionego sadzenia zależy również od: poziomu agrotechniki i kultury rolnej (im wyższy poziom agrotechniki, tym większe spadki), zasobności gleby i jakości stanowiska (wyższe spadki na glebach zasobnych i lepszych stanowiskach), odporności odmian na zarazę ziemniaka (duże spadki u odmian o małej odporności). Podkiełkowane sadzeniaki odmian wczesnych, przeznaczone na wczesny zbiór i uprawiane na otwartym polu lub pod agrowłókniną mają mniejsze wymagania wobec temperatury gleby i mogą być sadzone 10- -15 dni przed optymalnym terminem sadzenia. Sadzić można pod dołownik sadzarkami półautomatycznymi S 226 lub taśmowo-czerpakowymi Kora 2. Podstawowym warunkiem uzyskania wysokiego plonu ziemniaków o pożądanym kierunku użytkowania jest właściwa obsada roślin na jednostce powierzchni. Obsada może być wyrażona liczbą wysadzonych bulw lub liczbą łodyg z nich wyrastających. Liczba łodyg zależy nie tylko od ilości wysadzanych bulw (gęstości sadzenia), lecz także od ich wielkości. Dlatego do sadzenia należy używać sadzeniaków kalibrowanych, aby dostosować gęstość sadzenia do wielkości
2 Ziemniak Polski 2011 nr 2 sadzeniaka. Współdziałanie tych dwóch bach zasobnych, średnio zwięzłych i zwięzłych, czynników decyduje o stopniu zagęszczenia łanu oraz wielkości i strukturze plonu. W miarę zagęszczania plantacji zwiększa się plon ogólny, ale maleją plony pojedynczych roślin. Na glebach lekkich o niewielkiej zasobności w przyswajalne składniki mineralne w rejonach o małej ilości opadów zaleca się rzadsze sadzenie, gdyż mniejsza konkurencja roślin o wodę i składniki mineralne korzystnie wpływa na wysokość plonu. Na gle- w rejonach o optymalnej ilości opadów wskazana jest większa obsada na jednostce powierzchni. Aby uzyskać plony na podobnym poziomie, należy sadzić gęściej sadzeniaki małe, a rzadziej sadzeniaki duże. W produkcji nasiennej w celu uzyskania wysokiego plonu sadzeniaków zalecane jest duże zagęszczenie roślin i bardzo dokładne sadzenie. Ubytek roślin wskutek braku wschodów lub przepustów może znacznie obniżyć plon sadzeniaków. Tabela 1 Zalecana obsada roślin (tys. szt./ha) przy różnej szerokości międzyrzędzi i różnej gęstości sadzenia Gęstość sadzenia Szerokość międzyrzędzi (cm) w rzędzie (cm) 62,5 67,5 75,0 90,0 15 107 99 89 73 17 94 87 78 65 20 80 74 67 54 22 72 70 60 50 25 64 59 53 44 28 57 53 48 39 30 54 49 44 37 35 46 42 38 31 40 40 38 33 28 45 36 33 30 24 zalecana obsada w produkcji nasiennej zalecana obsada w uprawie do przetwórstwa spożywczego zalecana obsada w uprawie ziemniaków jadalnych Doświadczenia polowe wykazały, że w produkcji nasiennej w miarę zagęszczania sadzenia wzrasta plon ogólny bulw oraz plon frakcji sadzeniaków. Jednocześnie zwiększa się masa wysadzanych sadzeniaków na hektar. Przy dużym zagęszczeniu plantacji, o obsadzie roślin np. 75 tys./ha, zużycie średniej wielkości sadzeniaków przekracza 5 t/ha. Jednak zwyżka plonu ogólnego rekompensuje 2-3-krotnie tę wielkość. Aby uzyskać w plonie dużą ilość bulw dużych przydatnych do przetwórstwa na frytki lub chipsy, należy sadzić dużymi sadzeniakami przy gęstości 40 lub 50 cm w rzędzie, a małymi 22-30 cm. W przeciętnych warunkach glebowych i klimatycznych za optymalną uważa się następującą obsadą roślin w zależności od kierunku użytkowania: 50-80 tys./ha w produkcji nasiennej, 45-50 tys./ha w uprawie odmian wczesnych zbieranych na wczesny zbiór, 40-50 tys./ha w uprawie ziemniaków jadalnych i przemysłowych, 28-37 tys./ha w uprawie ziemniaków przeznaczonych na frytki i chipsy. Na glebach lekkich, kwaśnych, mało zasobnych oraz na gorszych stanowiskach należy stosować dolne granice obsady, a na glebach zasobnych i dobrych stanowiskach górne. Od głębokości sadzenia w dużym stopniu zależy tempo wzrostu i dojrzewania roślin oraz wysokość i jakość plonu. Przy głębszym sadzeniu, szczególnie na glebach średnio zwięzłych i zwięzłych, powstaje więcej przepustów wskutek braku wschodów spowodowanych większym porażeniem rizoktoniozą i
Ziemniak Polski 2011 nr 2 3 czarną nóżką. Spadek plonu wskutek zbyt głębokiego sadzenia może być bardzo duży, jest wynikiem opóźnienia wschodów (o 6-8 dni) oraz wegetacji, a także utrudnionego rozwoju stolonów w głębszej, bardziej zbitej warstwie gleby. Ponadto głębokie sadzenie oznacza głębsze umieszczenie bulw w redlinie, co utrudnia zbiór kombajnem i zwiększa straty w wyniku uszkodzeń mechanicznych bulw. Maszyny zbierające muszą przerobić większą masę gleby, a to wpływa na mniejszą wydajność oraz wzrost awaryjności maszyn i zużycia paliwa. Każdy centymetr głębszego kopania to dodatkowe ponad 150 t gleby z 1 ha do odsiania przez odsiewacze kombajnu lub kopaczki. Głębokość sadzenia określamy od podstawy sadzeniaka do wyrównanej powierzchni roli przed sadzeniem. Optymalna głębokość wynosi 2 cm więcej od poprzecznej średnicy sadzeniaka. Dla sadzeniaków małych, wielkości 3-4 cm, powinna wynosić 5-6 cm, dla średnich, wielkości 4-5 cm 6- -7 cm, a dla dużych, 5-6 cm 7-8 cm. Wysokość obsypywania powinna wynosić 6-8 cm gleby nad sadzeniakiem; pozwala to ochronić bulwę przed nocnymi przymrozkami oraz sprzyja lepszemu nagrzewaniu się gleby i szybkim wschodom roślin. W większości krajów o wysokim poziomie rolnictwa ziemniaki uprawia się w rozstawie międzyrzędzi 75 cm. Przejście na większe szerokości było podyktowane głównie względami ekonomicznymi i organizacyjnotechnicznymi, a przede wszystkim wprowadzeniem do prac w rolnictwie wieloczynnościowych maszyn uprawowo-nawożących oraz dużych ciągników o większych mocach nominalnych i szerszym ogumieniu. Doświadczenia krajowe wykazały, że zwiększenie szerokości międzyrzędzi z 62,5 do 75,0 cm nie powoduje zniżki plonu, jeśli zachowa się tę samą obsadę roślin na 1 ha, a więc zastosuje gęstsze sadzenie. Przy większych szerokościach międzyrzędzi uzyskuje się wyraźne oszczędności nakładów robotniko- i ciągnikogodzin, co umożliwia zmniejszenie pracochłonności, a nawet poprawę terminowości zabiegów. Zalety większych szerokości międzyrzędzi są następujące: plonowanie jak przy rozstawie 62,5 cm, jeśli obsada roślin na plantacji jest taka sama; mniejsza ilość bulw zazielenionych i porażonych zarazą ziemniaka; mniejsza ilość uszkodzeń mechanicznych bulw przy zbiorze kombajnem; lepsze efekty stosowania wyższych dawek nawożenia mineralnego; możliwość rzędowego wysiewu nawozów mineralnych podczas sadzenia sadzarką, co oznacza oszczędności nakładów pracy i kosztów nawożenia; mniejsza podatność szerokich redlin na rozmywanie i deformację podczas wegetacji; wyraźny wzrost wydajności pracy przy sadzeniu, pielęgnacji, ochronie i zbiorze oraz mniejsze zużycie paliwa. Technika sadzenia i charakterystyka sadzarek Obecnie w Polsce produkuje się sadzarki tarczowo-chwytakowe oraz łańcuchowo- i taśmowo-czerpakowe. Na naszych polach spotkać można jeszcze 2- lub 4-rzędowe sadzarki tarczowo-chwytakowe produkcji czeskiej, które przez dziesięciolecia importowano z byłej Czechosłowacji. Dalej według czeskich wzorów produkuje się w kraju 2- -rzędową sadzarkę tego typu S 204 Solan. Sadzarki tarczowo-chwytakowe mogą sadzić ziemniaki w rozstawie międzyrzędzi 62,5, 67,5 i 70 cm. Są wyposażone w regulowane redlice wygarniające i zagarniacze skrzydełkowe tworzące redlinę. Przez odpowiednie ustawienie kół zębatych na przekładniach łańcuchowo-zębowych można uzyskać gęstość sadzenia w rzędzie 21, 25, 30, 35 i 40 cm. Uzyskanie zadowalającej dokładności sadzenia wymaga użycia sadzeniaków kalibrowanych według wielkości oraz oddzielnego sadzenia każdej frakcji po odpowiednim przestawieniu sadzarki. Podczas sadzenia sadzeniaków małych można pracować z prędkością do 6 km/godz., natomiast przy sadzeniakach dużych prędkość sadzenia nie powinna przekraczać 4 km/godz. Badania wykazały dużą nierównomierność sadzenia i częste awarie sadzarek podczas pracy. Dla małych plantacji ziemniaka produkuje się bardzo tanie sadzarki łańcuchowo-czerpakowe S 208, S 210, S 217, S 218, S 224,
4 Ziemniak Polski 2011 nr 2 S 227,S 230, S 231 i S 239. Są to maszyny 2-rzędowe mające system wysadzania z pojedynczym szeregiem czerpaków przymocowanych do łańcucha tulejowo-rolkowego napędzanego przez koła jezdne. Sadzarki te, o pojemności zbiornika 200-300 kg, można ustawić na szerokość międzyrzędzi od 62,5 do 67,5 cm, a niektóre nawet do 75 cm. Poprzez zmianę obwodu kół napędowych o segmentowej budowie można uzyskać 3 gęstości sadzenia od 24 do 36 cm w rzędzie. Głębokość sadzenia jest regulowana poprzez opuszczanie lub podnoszenie redlic wygarniających, a wysokość obsypywania przez regulację zagarniaczy, najczęściej skrzydełkowych. Wadą sadzarek łańcuchowo-czerpakowych jest mały zakres gęstości sadzenia oraz znaczne uszkodzenia sadzeniaków przez łańcuchy z czerpakami, które pracują na całej głębokości zbiornika. Ponadto jednakowa wielkość czerpaków przy niewyrównanych sadzeniakach powoduje, że małe sadzeniaki pobierane są niekiedy po kilka do jednego czerpaka, a urządzenie wstrząsowe nie zabezpiecza dostatecznie przed wysadzaniem bulw podwójnych. Zbyt duże sadzeniaki mogą spadać z czerpaków i powstają przepusty. W sadzarkach tych nie należy ładować zbiornika do pełna, gdyż pracujące czerpaki tworzą kopczyki i część bulw wypada poza maszynę. Zaletą tych sadzarek, obok prostej konstrukcji, jest możliwość wykorzystania korpusów obsypujących do pielęgnacji ziemniaków po zdemontowaniu sadzarki. Na niektórych typach sadzarek można montować siewnik nawozowy o pojemności 50-100 kg do rzędowego nawożenia oraz urządzenia do zaprawiania sadzeniaków lub wysiewu granulatów ochrony roślin. Dla dużych plantacji są produkowane sadzarki 4-rzędowe taśmowo-czerpakowe S 211/1, S 211/1 Super, Kora 4, Kora 4H i Kora 4HP o zmiennej rozstawie międzyrzędzi 67,5-75,0 cm i 15 możliwościach ustawienia gęstości sadzenia w zakresie 15-50 cm. Ponadto w sadzarkach taśmowo-czerpakowych można zmieniać wkłady zmniejszające i zwiększające czerpaki w zależności od kalibrażu sadzeniaków. Wysokość obsypywania oraz kształt redlin są regulowane przez odpowiednie ustawienie zagarniaczy talerzowych. Sadzarki S 211/1 Super, Kora 4H i Kora 4HP mają dodatkowy zasobnik na sadzeniaki o pojemności od 1000 do 2000 kg, hydraulicznie podnoszony w trakcie sadzenia, ułatwiający sadzenie na dużych areałach. Sadzarki te mogą osiągać wydajność eksploatacyjną 1,2-1,3 ha/godz. Rys. 1. Sadzarka tarczowo-chwytakowa S 204 Solan Rys. 2. Sadzarka łańcuchowo-chwytakowa AKPil W Polsce są dostępne na rynku nowe i używane 2-, 4- i 6-rzędowe sadzarki taśmowo-czerpakowe takich firm zachodnich jak: Grimme, Hassia, Cramer, Miedema, Kverneland i Reekie. Niektóre z nich mają lepsze wyposażenie techniczne od podobnych maszyn krajowych, sadzą na szerokość międzyrzędzi 75 i 90 cm, są dostosowane do jednoczesnego zaprawiania i nawożenia rzędowego, ale też są od nich kilkakrotnie droższe. Niektóre z tych sadzarek mogą dostosowywać się do wymagań odmianowych uwzględniających wielkość i kształt sadzeniaka, szerokość międzyrzędzi, żyzność gle-
Ziemniak Polski 2011 nr 2 5 by oraz nawadnianie i mają 15-30 możliwości ustalania gęstości sadzenia w zakresie od 14 do 60 cm. mogą wysadzać bulwy o różnym kalibrażu przy gęstości od 15 do 50 cm i szerokości międzyrzędzi 75 i 90 cm. Niektóre typy sadzarek Structural lub Agronomic mają dozowniki do rzędowego wysiewu nawozów, zaprawiarki oraz urządzenia do formowania redlin w trakcie sadzenia. Rys. 3. Sadzarka taśmowo-chwytakowa Z 211 Rys. 6. Sadzarka taśmowo-czerpakowa Kora 4HP Super Rys. 4. Sadzarka taśmowo-czerpakowa Kora 4 Rys. 7. Sadzarka taśmowo-czerpakowa Rys. 5. Sadzarka taśmowo-czerpakowa S 211/1 Dla dużych plantacji ziemniaka w zachodniej Europie produkowane są 4- i 6-rzędowe sadzarki taśmowo-palcowe wyposażone w duże zasobniki na sadzeniaki, które Rys. 8. Sadzarka taśmowo-palcowa Structural Kverneland